Íîÿáðèí 4-ä ìàíà öóã îðí-íóòã îëí óëñèí íèèöëòèí ¥äðèã ´ðã³ð òåìäãëâ.
Îðí-íóòãèí áàëºñäàð, ðåãèîíìóäàð èê í³ð-íààäí, ìèòèíã¢ä áîëâ, ìóçåéì¢ä áîëí çóðãóäûí ãàëåðåéì¢ä ýí ´äð ñ´´íè äóóñí ê´äëš, ³ìòíä ²ð³ñ³í òóóšèí áîëí ñîéëûí òóñêàð òîäðõàºàð êåëš ´ãâ. Õàëüìã Òàœº÷ä ÷èãí ýí ´äðèã áàñ ´ðã³ð òåìäãëâ, öóã ðàéîäàð ³ìòí îëíà êåðã-¢¢ëäâðò, º³³õ¢ëä, ñïîðòûí ìàðºàíä îðëöâ. Ýëñòèí ºîëëã÷ òàëâœä èê êîíöåðò áîëâ. Òåð¢í³ ´ìí èðñí îëí ³ìòèã òàœº÷èí ïðàâèòåëüñòâèí Àõëà÷ Èãîðü Çîòîâ é´ð³š, ´ðê-á¢ë áîëºí ìàíà òàœº÷ä êèøã³í ýäëš, šè𺚠ᳳòõ³ ãèš äóðäâ. Ìàíà òàœº÷ä îëí êåëí-óëñ íåã-íåã³í ê¢íäëš, ñîéëàí, àâúÿñàí, êåë³í äåëãð¢ëš á³³í³, òèèì êåâ³ð áèäí òàëäàí ðåãèîíìóäò ñ³í ¢ëã¢ð ¢ç¢ëš³í³âèäí, ꢢêäò³í ñ³í ñóðºìš ´ã÷, òàëäàí óëñëà ýâèí³ð á³³òí ãèš ñåëâã ´ãí³âèäí ãèš ïðàâèòåëüñòâèí Àõëà÷ êåëâ.
Òåð ìåò òàœº÷èí îðñ ÷îíšèí ýë÷ ýöê Àíàòîëèé èê áàéðèí ´äðë³ ³ìòèã é´ð³š, ýíäð ´äð öóãòàí Áóðõíà Êàçàíñê Ýêèí ø¢ò³í³ ´äðèã ÷èãí ´ðã³ð òåìäãëš³í³, ãèâ.
Áóðõí-Áàãøèí Àëòí ñ¢ìèí ýë÷ Éîíòýí ëàì øàší ëàì Òýëî Òóëêó ðèíïî÷åí é´ð³ë óìøš, öóã óëñò ñ³í-ñ³³õí šèðºë ýäëš á³³òí ãèš äóðäâ. ²ð³ñ³ä á³³ñ³ðí áàõìš êåòí, öóã êåëí-óëñëà íè-íåãí á³³òí, ãèš øàší ëàì äóðäâ.
Ìóñóëüìàíìóäûí øàšíà çàëëòûí àõëà÷èí íåðí äååð³ñ òåð¢í³ í´êä Àñëóäèí Êàëàáåãîâ é´ð³š, áèäí öóãòàí íåã-´ðê-á¢ë áîëš Õàëüìã Òàœº÷ä á³³í³âèäí, èðã÷ä³í ÷èãí ýâèí, òîãòóðòà á³³äëèã õàäºëš, ìàíà ¢ðäò ÷èê ñóðºìš ´ã÷, òàœº÷àí äåëãð¢ëš éîâèé ãèâ.
Öààðàíäíü ò³³ç äååð ðàéîäûí àíñàìáëüìóä ºàðëäàä á³³â. Ýäí öóãòàí êåëí-óëñèí èíüãëëòèí òàœº÷èí ôåñòèâàëüä îðëöšàíà. ßøêóëèí ðàéîíà àðòèñòíð "Šîìáàí ªîîäà" äó äóóëš, õàëüìã, êîðåé áîëí íàíü ÷èãí êåëí-óëñèí áè áèèëš ³ìòèã áàéðëóëâ.
"Àçåðáàéäæàí êåëí - óëñèí êîíãðåññ" ãèäã îëíà îðãàíèçàöèí ãåø¢ä - áè÷êä¢ä áîëí á´ä¢í óëñ áè áèèëš îëíà îíüã àâëâ. Òåð ìåò Ãîðîäîâèêîâñê ðàéîíàñ èðñí ò¢ðã-ìåñõåòèíöíðèí àíñàìáëü ýäí³ êåëí-óëñèí õ¢ðìèí òóñê íààä ¢ç¢ë³ä, ò´ðñêí êåë³ð äó äóóëàä, áè áèèë³ä, éîñòà àðòèñòíð áîëš áèé³í ìåä¢ëâ. Ýäí³ èê çóíü áîëõëà öóãòàí àðâòíð, øêîëä ñóðäã ýñ ãèš ýêë³ä ê´äëš³õ áàº÷óä, òèèì áîëâ ÷èãí ò´ðñêí êåë³í ñ³³í³ð ìåääã³í, àâúÿñòàí èòêëò³º³í ¢ç¢ëâ. Ìàíà àðâòíðò áîëí áàº÷óäò ýí òóñò òåäí³ñ íàì ¢ëã¢ð àâ÷ áîëšàíà.
Áàñ ýí ´äð êåñã ìàðºàí áîëâ, òåð¢íä îðëöñí óëñ ì´ð³º³ð à÷ëãäâ, ìóçåéèí º³³õ¢ë, õóëä-㢢ëã³í³ ïàëàòêñ ýí ´äð ê´äëâ, Ïóøêèí³ íåðò³ ñêâåðò ø¢ëã óìøäã óëñèí ìàðºàí áîëâ, ýíä äåãòðì¢äèí º³³õ¢ë ÷èãí á¢ðä³ãäâ.

Ò¡ÐÂ²Í ªóíà

 Ðîññèè âûáèðàþò ëó÷øåãî ó÷àñòêîâîãî. Äî 10 íîÿáðÿ íà ñàéòå "Êîìñîìîëüñêîé ïðàâäû" ïðîõîäèò îíëàéí-ãîëîñîâàíèå çà ïðåòåíäåíòîâ íà ýòî âûñîêîå çâàíèå.
Äàâàéòå ïîääåðæèì ïðåäñòàâèòåëÿ Êàëìûêèè! Àéàñ Ìàöàêîâ - 38-ëåòíèé ìàéîð ïîëèöèè, íà ïðîòÿæåíèè øåñòè ëåò îí îáñëóæèâàåò àäìèíèñòðàòèâíûé ó÷àñòîê ¹38, â êîòîðûé âõîäèò ïîñåëîê Ìàêñèìîâêà. Çà ãîäû ðàáîòû íà çàêðåïëåííîé çà íèì òåððèòîðèè íå áûëî è ñëó÷àÿ, êîãäà ïðåñòóïëåíèå îêàçàëîñü íåðàñêðûòûì. Êðîìå òîãî, êàê ñ÷èòàåò ñàì Ìàöàêîâ, èìåííî ïðàâèëüíî ïîñòðîåííàÿ ïðîôèëàêòè÷åñêàÿ ðàáîòà ñ íàñåëåíèåì íà îáñëóæèâàåìîì àäìèíèñòðàòèâíîì ó÷àñòêå ôîðìèðóåò ïîëîæèòåëüíîå îáùåñòâåííîå ìíåíèå ãðàæäàí î ðàáîòå ïîëèöèè.
Ãîëîñîâàíèå ïðîäëèòñÿ äî 10 íîÿáðÿ. Äàâàéòå ïîääåðæèì íàøåãî çåìëÿêà âî Âñåðîññèéñêîì êîíêóðñå!
https://www.kp.ru/daily/26900/3945911/

Îáùåðîññèéñêèé íàðîäíûé ôðîíò îñòàåòñÿ îáùåñòâåííûì äâèæåíèåì, àêòèâèñòû è ýêñïåðòû êîòîðîãî ñëåäÿò çà èñïîëíåíèåì óêàçîâ Ïðåçèäåíòà è äàþò ñâîè çàêëþ÷åíèÿ î êà÷åñòâå âûïîëíåíèÿ òîãî èëè èíîãî ïîðó÷åíèÿ. È ýòîò îïûò îáùåñòâåííîãî êîíòðîëÿ ïîêàçûâàåò ñâîþ ýôôåêòèâíîñòü. Íà çàñåäàíèè Ñîâåòà ïðè Ïðåçèäåíòå ïî ñòðàòåãè÷åñêîìó ðàçâèòèþ è íàöèîíàëüíûì ïðîåêòàì, ñîñòîÿâøåìñÿ 24 îêòÿáðÿ, áûëè ðàññìîòðåíû 12 íàöïðîåêòîâ è ïðîãðàìì. È îñîáîå âíèìàíèå áûëî óäåëåíî êîíòðîëþ çà âûïîëíåíèåì "ìàéñêîãî óêàçà" Ïðåçèäåíòà ÐÔ, çàäà÷è è öåëåâûå ïîêàçàòåëè êîòîðîãî ïðîïèñàíû â íàöïðîåêòàõ.
Ãëàâà ãîñóäàðñòâà, ëèäåð "ôðîíòîâèêîâ" Âëàäèìèð Ïóòèí ïîðó÷èë ÎÍÔ îáåñïå÷èòü ìîíèòîðèíã õîäà âûïîëíåíèÿ åãî óêàçà "Î íàöèîíàëüíûõ öåëÿõ è ñòðàòåãè÷åñêèõ çàäà÷àõ ðàçâèòèÿ Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè íà ïåðèîä äî 2024 ãîäà". Îáùåñòâåííèêè äàäóò ñâîþ îöåíêó òîìó, êàê ðåàëüíî íàöïðîåêòû âëèÿþò íà êà÷åñòâî æèçíè ðîññèÿí. Îá ýòîì ñîîáùàåò ïðåññ-ñëóæáà ÎÍÔ.
"Ñ èþíÿ ýòîãî ãîäà ÎÍÔ ïðîâîäèò ðàáîòó â íîâîì ôîðìàòå. Òåïåðü îöåíèâàþòñÿ íå òîëüêî èòîãîâûå äîêëàäû ïðàâèòåëüñòâà, íî è çàðàíåå ôîðìèðóþòñÿ ñîáñòâåííûå ïðåäëîæåíèÿ, êîòîðûå îáñóæäàþòñÿ ñ ëþäüìè ïî âñåé ñòðàíå.  õîäå çàñåäàíèÿ Ñîâåòà ïî ñòðàòåãè÷åñêîìó ðàçâèòèþ è íàöïðîåêòàì Âëàäèìèð Ïóòèí ïîïðîñèë ÎÍÔ è äàëüøå äåéñòâîâàòü ñòîëü æå ýíåðãè÷íî, êàê è â ïðåäûäóùèå ãîäû. Ïîäïèñàííûé ïðîòîêîë ïîìîæåò íàì â ýòîé ðàáîòå, ïîñêîëüêó íàäåëÿåò ÎÍÔ ñîîòâåòñòâóþùèì ñòàòóñîì è ïîëíîìî÷èÿìè. Óïîð â íåé áóäåò ñäåëàí íà òî, êàê íàøè ãðàæäàíå âîñïðèíèìàþò ïëàíèðóåìûå ðåçóëüòàòû, â ïåðâóþ î÷åðåäü, â ñàìûõ ïðîáëåìíûõ òî÷êàõ ðåàëèçàöèè óêàçà. Èíûìè ñëîâàìè, êàê íàöïðîåêòû ëîæàòñÿ "íà çåìëþ", êàê îíè îòðàæàþòñÿ íà êà÷åñòâå æèçíè ëþäåé, êàæäîãî ãðàæäàíèíà. Äåéñòâèÿ Íàðîäíîãî ôðîíòà ïî êîíòðîëþ çà èñïîëíåíèåì íàöïðîåêòîâ áóäóò ïðîïèñàíû â "äîðîæíûõ êàðòàõ", êîòîðûå ýêñïåðòû ïðåäñòàâÿò íà ñúåçäå ÎÍÔ 29 íîÿáðÿ. Îí ïðîéäåò â íîâîì ôîðìàòå àíòèêîíôåðåíöèè, íà êîòîðîé ìû áóäåì îáñóæäàòü ôîðìàòû è èíñòðóìåíòû íàðîäíîãî êîíòðîëÿ çà èñïîëíåíèåì "ìàéñêîãî ñóïåðóêàçà" Ïðåçèäåíòà ÐÔ ïî êàæäîìó èç 12 íàïðàâëåíèé", - îòìå÷àåò ðóêîâîäèòåëü Èñïîëêîìà ÎÍÔ Àëåêñåé Àíèñèìîâ.
Ïîäãîòîâèë Áàòà ÁÎÂÀÅÂ

Ãëàâà Êàëìûêèè Àëåêñåé Îðëîâ îòáûë ñ ðàáî÷èìè âèçèòîì âî ôðàíöóçñêèé ãîðîä Ñòðàñáóðã, ãäå â ñîñòàâå îôèöèàëüíîé äåëåãàöèè Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè â Êîíãðåññå ðåãèîíàëüíûõ è ìåñòíûõ âëàñòåé Ñîâåòà Åâðîïû ( ÊÌÐÂÑÅ) ïðèíèìàåò ó÷àñòèå â 35-é ïëåíàðíîé ñåññèè ÊÌÐÂÑÅ, êîòîðàÿ ïðîéäåò ñ 5 ïî 8 íîÿáðÿ ñ. ã.
Ãëàâíîé òåìîé 35-é ïëåíàðíîé ñåññèè Êîíãðåññà ìåñòíûõ è ðåãèîíàëüíûõ âëàñòåé Ñîâåòà Åâðîïû, êîòîðàÿ ïîñâÿùåíà 30-ëåòèþ ïðèíÿòèÿ Åâðîïåéñêîé õàðòèè ìåñòíîãî ñàìîóïðàâëåíèÿ, ñòàíóò âîïðîñû äîáðîñîâåñòíîñòè è ýòè÷íîãî ïîâåäåíèÿ ìåñòíûõ è ðåãèîíàëüíûõ âûáîðíûõ ïðåäñòàâèòåëåé. Ñðåäè âîïðîñîâ, êîòîðûå áóäóò îáñóæäåíû íà ñåññèè - ìèãðàöèîííàÿ ïîëèòèêà, âçàèìîäåéñòâèå ìåñòíûõ è ðåãèîíàëüíûõ îðãàíîâ âëàñòåé è äð.
 õîäå ïëåíàðíîãî çàñåäàíèÿ ñîñòîÿëîñü ïîäòâåðæäåíèå ïîëíîìî÷èé íîâûõ ÷ëåíîâ äåëåãàöèé è íîâûå îôèöèàëüíûå ïðîöåäóðû íàçíà÷åíèÿ íàöèîíàëüíûõ äåëåãàöèé â êîíãðåññå, âûáîðû ïðåäñåäàòåëÿ êîíãðåññà, óòâåðæäåíèå ñîñòàâà êîìèòåòîâ êîíãðåññà.
Òàêæå íà çàñåäàíèè áûëè çàñëóøàíû äîêëàäû íà òåìó: "Ïðàâî ãîëîñà íà ìåñòíîì óðîâíå â êà÷åñòâå ýëåìåíòà óñïåøíîé äîëãîñðî÷íîé èíòåãðàöèè ìèãðàíòîâ è âíóòðåííå ïåðåìåùåííûõ ëèö â åâðîïåéñêèå ìóíèöèïàëèòåòû è ðåãèîíû" è "Ðàçâèòèå Åâðîïåéñêîé íåäåëè ìåñòíîé äåìîêðàòèè".
Êðîìå òîãî, Ãëàâà Êàëìûêèè Àëåêñåé Îðëîâ ïðèìåò ó÷àñòèå â çàñåäàíèè Ïàëàòû ðåãèîíîâ êîíãðåññà ìåñòíûõ è ðåãèîíàëüíûõ âëàñòåé Ñîâåòà Åâðîïû, â õîäå êîòîðîãî ñîñòîÿòñÿ âûáîðû Ïðåäñåäàòåëÿ Ïàëàòû ðåãèîíîâ è 7-ìè çàìåñòèòåëåé Ïðåäñåäàòåëÿ Ïàëàòû ðåãèîíîâ.
Íàïîìíèì, ÷òî ðàñïîðÿæåíèåì Ïðåçèäåíòà Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè "Îá óòâåðæäåíèè ñîñòàâà äåëåãàöèè Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè äëÿ ó÷àñòèÿ â Êîíãðåññå ìåñòíûõ è ðåãèîíàëüíûõ âëàñòåé Ñîâåòà Åâðîïû â 2016-2020 ãîäàõ" Ãëàâà Êàëìûêèè Àëåêñåé Îðëîâ âêëþ÷åí â ñîñòàâ äåëåãàöèè â êà÷åñòâå çàìåñòèòåëÿ ïðåäñòàâèòåëÿ Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè â Ïàëàòå ðåãèîíîâ Êîíãðåññà ìåñòíûõ è ðåãèîíàëüíûõ âëàñòåé Ñîâåòà Åâðîïû â 2016-2020 ãîäàõ.
 ñîñòàâ ðîññèéñêîé äåëåãàöèè äëÿ ðàáîòû â Ïàëàòå ðåãèîíîâ Êîíãðåññà òàêæå âîøëè ðóêîâîäèòåëè ðîññèéñêèõ ðåãèîíîâ è ðóêîâîäèòåëè çàêîíîäàòåëüíûõ îðãàíîâ âëàñòè ñóáúåêòîâ ÐÔ, ÷ëåíû Ñîâåòà ôåäåðàöèè Ôåäåðàëüíîãî Ñîáðàíèÿ ÐÔ.
Êðîìå òîãî, â ñîñòàâ ðîññèéñêîé äåëåãàöèè äëÿ ó÷àñòèÿ â ðàáîòå Ïàëàòû ìåñòíûõ âëàñòåé Êîíãðåññà ìåñòíûõ è ðåãèîíàëüíûõ âëàñòåé Ñîâåòà Åâðîïû â 2016-2020 ãîäàõ âîøëè ãëàâû àäìèíèñòðàöèé è äåïóòàòû ìóíèöèïàëüíûõ îðãàíîâ âëàñòè Ðîññèè.
 2017 ãîäó Ãëàâà Ðåñïóáëèêè Êàëìûêèÿ Àëåêñåé Îðëîâ ïðèíèìàë ó÷àñòèå â ðàáîòå 32-é è 33-é ïëåíàðíûõ ñåññèé ÊÌÐÂÑÅ.  ÷àñòíîñòè, â õîäå 33-é ïëåíàðíîé ñåññèè Êîíãðåññà ìåñòíûõ è ðåãèîíàëüíûõ âëàñòåé Ñîâåòà Åâðîïû, â îêòÿáðå 2017 ãîäà, Àëåêñåé Îðëîâ âûñòóïèë îò èìåíè ðîññèéñêîé äåëåãàöèè ñ äîêëàäîì ïî òåìå "Ðåãèîíàëüíûå ÿçûêè è ÿçûêè ìåíüøèíñòâ â ñîâðåìåííîé Åâðîïå".

Íàø êîðð.

Õàëüìã Òàœº÷èí ñóðºóëü-ýðäìèí ìèíèñòåðñòâ áîëí Ãîðîäîâèêîâñê ÐÌÎ õîîðíä áàòëãäñí áîîöàíàñ èøò³ íàìðèí àìðëºíà êåìä ðàéîíà ñóðºóëü-ýðäìèí ó÷ðåæäåíüñò ´äð³ð ¢¢ëääã ëàãåðüì¢ä ñåêãäâ. Óò òîîäàí 508 ꢢêí-ê´â¢í ýí ëàãåðüì¢äò ñåðãìšò³º³ð àìðâ. Ðàéîíà ñóðºóëü-ýðäìèí çàëëòûí ìåòîäèñò Òàòüÿíà Êà÷àíîâàí êåëñ³ð, ëàãåðüì¢äò îëí ¢ðò³ áîëí áຠòåòêâðò³ ´ðê-á¢ëì¢äèí, ñóðºóëÿí éè뺳í ñ³³í³ð ñóðäã áîëí îëíà á³³äë-šèðºëä øóíìºàºàð îðëöäã áè÷êä¢ä àìðâ. Îêòÿáðü ñàðèí 29-ñ àâí íîÿáðü ñàðèí 2 ê¢ðòë ¢¢ëäñí ëàãåðüì¢äò ïðîôèëüí îòðÿäìóä á¢ðä³ãäâ. Ýí îòðÿäìóä âîëîíòåðìóäûí áîëí ñ³í äóðàð ¢¢ëääã óëñèí šèëä íåð³äãäâ.
Àìðëºíà êåìä áè÷êä¢äèí ýð¢ë-ìåíä áàòðóëš, ýäí³ ò´ë³ ñåðãìšò³ êåðã-¢¢ëäâðì¢ä á¢ð䳚, ýäí ñóë öàãàí òóñòàºàð äàâóëõèí ò´ë³ ëàãåðüì¢ä ¢¢ëäâ. Àõ êëàññìóäûí ñóðºóëü÷íð ëàãåðüì¢äò âîæàòíð áîëš ê´äëâ, ýäí ´ð¢í áîëºí áè÷êä¢äë³ çàðÿäê êåâ, îëí êåðã-¢¢ëäâð äàâóëëºíä ä´œ-òóñàí ê¢ðãâ. Õàìãèí ò¢ð¢íä áè÷êä¢äò ³³ìøã óãà á³³äëèí, áèé³í ÷èê³ð á³ðëºí³ òóñò ö³³ëºâð ´ããäâ. Äàðóíü îòðÿäìóä òîãòàãäàä, òåäí³ êîìàíäèðìóä éè뺚 àâãäâ, íàíü ÷èãí á¢ðä³ìšèí ò´ðì¢ä õàºëãäâ. Áè÷êä¢ä õîîðíäàí òàíüëäõèí ò´ë³ "Ñíåæíûé êîì", "Ïóòàíèöà", "Èìïóëüñ", "Êîëå÷êî" áîëí íàíü ÷èãí êåðã-¢¢ëäâðì¢ä äàâóëãäâ.
ÄÎΊÀÍ Íàòàëüÿ
ÇÓÐÃÒ: àìðëºí ñîíüí áîëâ

Õàëüìã Òàœº÷èí ê¢íäò³ èðãí, òàœº÷èí áèëãò³ áîëí íåðò³ ñêóëüïòîð Íàðí Ýëåäæèåâèí ´´íèí º³³õ¢ë îêòÿáðèí 25-ä ñåêãäâ. Í. Ïàëüìîâèí íåðò³ Êåëí-óëñèí ìóçåéä Õàëüìãò á³³òõ³, Öóã ²ð³ñ³ä, ºàçàäûí îðíä ÷èãí íåð ºàðñí áèëãòèí ¢¢ä³âðì¢äèí ýêñïîçèö îëíà îíüãò òóñõàãäâ.
Íàðí ßêîâëåâè÷èí áàéðèíü õóâàëöõàð îëí óëñ èðâ. "Áàìá öåöã" àíñàìáëèí ê´ãšìèí áàã òàòñí àéñìóä öóãòàä èê ñåðãìš ¢¢ä³â. Äèàíà Áîñõîìäæèåâàí äóóëñí õàëüìã äóä ÷èãí Íàðí Ýëåäæèåâèí áîëí ýí¢í³ ¢¢ðì¢äèí, ´´ðõí óëñèí áàéðèíü óëì èêä¢ëâ.
Áóðõí Áàãøèí Àëòí ñ¢ìèí àõ áàãø Àíšà ãåëœ îí÷òà ´´íë³íü é´ð³º³ä, ²ð³ñ³ä, Ìëä, ÑÍÃ-í íóòãóäò Äàëà ëàìèí ê¢íäò³ ýë÷ Òýëî Òóëêó ðèíïî÷å èëã³ñí é´ð³ëèã óìøš ´ãâ. Õàëüìã çóðà÷èí ¢¢ëäâðèã øàší ëàì éèð ´´ä³í ¢íëš, òàœº÷èí îþíè šèðºëä òåð¢í³ îðóëñí ò³âöèíü òåìäãëš, ¢¢ä³ã÷ èê ê¢ö³ìš äóðäâ. Òàœº÷èí Òîëºà÷èí àäìèíèñòðàöèí ºàðäà÷èí äàðóê Áîâà Ãîðîäîâèêîâà ñêóëüïòîðèã é´ð³â. Ñàíêò-Ïåòåðáóðãèí õóäîæåñòâåíí-ïðîìûøëåíí óíèâåðñèòåò³ñ (óðäíü Â.Ìóõèíàí íåðò³ ó÷èëèù, òåð¢ã öàãòàí Í. Ýëåäæèåâ ò´ãñ³ñìí), ²ð³ñ³í çóðà÷íðèí Íèèö³í³ ¥ìí ¡çãèí ³œã³ñ áîëí íàíü ÷èãí ºàçðàñ Íàðí ßêîâëåâè÷èí íåðíä é´ð³ëèí ñóœºóã èðâ. Õàëüìã Òàœº÷èí Óëñèí Õóðàëûí (Ïàðëàìåíòèí) äåïóòàò Îëüãà Áàäìà-Õàëãàåâà Ïàðëàìåíòèí Àõëà÷èí é´ð³ëèí áè÷ã óìøš ´ãâ.
Õàëüìã Òàœº÷èí ñîéëûí áîëí òóðèçìèí ìèíèñòåðñòâèí íåðí äååð³ñ ìèíèñòðèí äàðóê Íèêîëàé Ñàíäæèåâ é´ð³ëèí ¢ã êåëâ. Ýëñò áàëºñíà àäìèíèñòðàöèí íåðí äååð³ñ Íàðí ßêîâëåâè÷èã îí÷òà ´´íë³íü Ãàëèíà Âàñüêèíà é´ð³â. Îëí šèëä³í ýýì-ýýì³í ò¢øëäš, ê´äëš éîâõ ¢¢ðíü, íåðò³ ñêóëüïòîð Âëàäèìèð Âàñüêèí íåð³ä³ä øèøëœ êåëâð áè÷ñíü èê òààñëò îëš, ´ð š´´ëí áîëâ. Êåëí-óëñèí ìóçåéèí äèðåêòîð Èðèíà Ìó÷àåâà, Õàëüìã óëñèí ø¢ëã÷ Âåðà Øóãðàåâà, çóðà÷íð Öåáåê Àäó÷èåâ, Ñòåïàí Áîòèåâ, îëí šèë ¢¢ðëš éîâõ Þðèé Äååâ, Õàëüìãèí çóðà÷íðèí Íèèö³í³ àõëà÷ Âèêòîð Äîðäæèåâ îí÷òà ´´íë³íü é´ð³â. Íåðò³ çóðà÷ Íèêîëàé Øèíÿåâ ¢¢ð³í ¢íí-ñåäêë³ñí é´ð³š, êåñí òîîòûíü ´´ä³í ¢íëš, øèí ê¢ö³ìš äóðäâ. Ñêóëüïòîðèí ¢¢ëäâðò íàñí òóðøò ´´ðíü éîâš, áàéð-çîâëœãèíü õóâàëöš ¢ðäèíü ´ñêñí àâàëüäíü Çîÿ Áàñàíãîâíàä öóãòàí õàíëòàí ´ðãš, à÷-òóñèíü ¢íëâ.
ÐÑÔÑÐ-èí à÷òà çóðà÷, Õàëüìã Òàœº÷èí ê¢íäò³ èðãí Íàðí Ýëåäæèåâ áàéðèíü õóâàëöõàð èðñí öóã óëñò ¢íí-ñåäêëèí õàíëòàí ´ðãâ. Òàœº÷èí ñîéëûí šèðºëä îðóëñí èê ò³âöèíü òåìäãëš, èê ê´ø³ñ õîòë áàëºñíà áîëí ñåë³äèí óóëüíöñò áîñõš, Õàëüìãò ñêóëüïòóð äåëãðš³õèíü ¢¢ä³âðì¢ä³ðí ìåä¢ëñí çóðà÷èí ¢¢ëäâðë³ îëí óëñèã òàíüëäóëš, ýí ñ³³õí àñõíèã ìóçåéèí äèðåêòîðèí äàðóê Èðèíà Íîâîìëèíîâà çàëš äàâóëâ.
ŠÈЪËÈÍ Êåðìí

Ïðèþòíà ðàéîíà Íàðòà ñåë³íä á³³äã õàìãèí íàñòà óëñèí íåãíü Áîîâà Áîëäûðåâíà Ìàíäæèåâà ì´í. Šèðºëèííü òóðøàðò ÷èäë³í ³ðâëëãî ê´äëš éîâñí, ¢ð³í ´ñêš-áîñõñí ìåä³ò îäà ꢢêí³ííü, çååíðèííü šèðºë ¢çš, õ´â-êèøã³í ýäëš³í³. Áîîâà Áîëäûðåâíà íàéí ºóðâí íàñòà áîëâ ÷èãí, áàºèí³ð ñåðãëœ, èí³äò³-íààäòà òèíüãð ÷èð³ò³, ò´âø¢í çàœòà ê¢í.
Áîîâà Áîëäûðåâíà áè÷êí öàãòàí Ñèâðèí çîâëœãèã, ê¢÷ð-ê¢íäèã äààš éîâñí áîëäã. 1935 šèëä Ïðèþòíà ðàéîíà 2-÷ ¡ëä÷í³ ñåëüñîâåòèí ìåäëä îðäã á³³ñí Ñàìòí Ñàëà õîòíä ýí ò´ðñìí. Õàëüìãóäûã Ñèâð¢ð í¢¢ëºõèí ´ìí Áàëã ñåë³í³ ýêëö øêîëä 2-÷ êëàññò ñóð÷àñìí. Ýí¢í³ òîäëâðàð, ä³³í³ ´ìí Ëèäæèåâ Êþëìèí Ëèäæèåâè÷ øêîëûã ºàðäš éîâñìí.
ͳ³ìò³ä³í Áîîâà ýêò³º³í, 䢢íðò³º³í êèèòí Ñèâð¢ð í¢¢ëºãäë³. Òåð êåìä ýöêíü Õàð ªàçðò ìàë õ³ð¢ëš ¢âëçëëºíä éîâñìí. Òåã³ä ãåð-á¢ë³ñí ñàëó òóóãäñìí. Ýäí³ ´ðê-á¢ë Òþìåíñê îáëàñòèí Ãîëûøìàíîâñê ðàéîíà Ïîäìàëèíîâêà ñåë³íä òóñëà. Îðñ êåë ìóóºàð ìåääã õàëüìãóä ç´â³ð ò¢ðš éîâñìí. Ýäí õàâðàð óðºñí òåœãðèí êè, á´´ëšðº öóãëóëš èääã á³³š. Ýí ñåë³íä îëí êåëí-óëñèí ýë÷íð áèë³. ¥ð-´â÷ ñåäêëò³ óëñ õàëüìãóäëà õîò-õîîëàð õóâàëöäã á³³š. Áîîâàí ýêíü õàð ê´äëìø êåš éîâñìí. Ýêíü ´äðèí äóóñí ê´äëìøò³í éîâõëà, ꢢêäòíü ìîä ê´ð³äõ, ìîä ÷àâ÷õ ÷èäë-÷èí³í óãà á³³ñìí. Òèèãõä íåã ñåë³íä á³³ñí ê´â¢ä áåø ò¢ëõ ìîä áåëäõäíü ä´œ ê¢ðñí³ òóñêàð Áîîâà Áîëäûðåâíà îäà ÷èãí õàíëòòà ñåäêëò³º³ð òîäëíà.
ij³í³ ´ìí õ³ðä ºàðñí Áîîâàí ýã÷íü Òîãó Ñèâðò áàñ íåã ºàçðò éîâëà. Òåã³ä ýöê³í õ³³º³ä áè÷ã¢ä áè÷³ä á³³š, àøòíü ýöê³í îëš àâñìí. Êåñã šèëèí ýðãöä òóóâðò ñàëó éîâñí ýöêíü Áîëäð õ´´ííü Ïîäìàëèíîâêà ñåë³í¢ð èð³ä, ´ðê-á¢ëò³º³í õàìäàí á³³â. 1940-÷ šèëä ò´ðñí Ìèøà áîëí 1943-÷ šèëä ò´ðñí Ñàðœ ê´â¢äíü ýöê³í ìàðòàä òàíüëãî, ꢢí³øëäã áèë³. Ê´â¢äíü ´äðèí äóóñí ºàçà 㢢º³ä íààääìí, àñõíäíü ãåð¢ðí îð÷êàä, ýêä³í èèãš êåëäìí: "Ýí ´âãèã ãåðò³ñ ºàðºòí, ìàäí õîòàí èäõ³ð á³³í³âèäí". Ýöêíü öàë áóóðë ¢ñò³ áîëäãòàí ê´ãøí á³³äëò³ á³³š. Íåâ÷êí çóóð á³³š³º³ä, õàìãèí ò¢ð¢íä îòõí ê´â¢í Ñàðœ ýöêä³í èšëä³ä á³³â. Ýí¢ã áè÷êí áîëäãòíü ýâë³ä, ³ìò³õí þì ´ã³ä ýöê볺èíü èšëä¢ëñìí. Ìèøà ê´â¢íü áîëõëà óäàí öàãò ºàðºñí ýöê³ñí çóëäã á³³š.
Ñèâðò Ìàíäæèåâèõí³ á¢ëä Áåë³ áîëí Äóëàõí ꢢêäíü ãåìí³ä ´œãðš îäâ. Õ³ð ºàçðò Áîîâà Áîëäûðåâíà ´ñ³ä-áîñàä, ãèšãò³ ꢢêí áîëâ. Öàã ñîëüãäàä, 1958 šèëä õàëüìãóä íèðã³ä-í¢ãø³ä ºàçð-óñíóðí òåìöâ. Öóºàð òàœº÷àí øèí³ñ áîñõõàð 㢚ðâ. Áîîâà Áîëäûðåâíà ýê-ýöêò³º³í, 䢢íðò³º³í ò´ðñêí ºàçðòàí èðš, Ïðèþòíà ðàéîíà Ñàìòí Ñàëà õîòíä ᢢðëâ. Õ´´ííü ýäí³ ´ðê-á¢ë Áóºó õîòíóð í¢¢š ºàðâ. Íèíèã Ãàãàåâíà áîëí Áîëäð Íèìæàíîâè÷ Ìàíäæèåâèõíèã îäà ÷èãí íåã ºàçðà óëñ ñ³³í³ð òîäëíà. Áîëäð Íèìæàíîâè÷ Ñèâð³ñ èðñí³ õ´´í íàñòà áîëâ ÷èãí ñîâõîçä ìàíà÷àð ê´äëš éîâñìí. Ìåä³ò õàëüìã àâúÿñ-çàœøàëìóä, àìí óðí ¢ãèí ç´´ðèã ñ³³í³ð ìåääã á³³ñìí. Õàëüìã ãîñóäàðñòâåíí óíèâåðñèòåòèí îþòíð èð³ä, ìåäš éîâñí òîîòûíü áè÷š àâäã áèë³.
ªàçðòàí èðñí³ õ´´í Áîîâà Áîëäûðåâíà á³³ðí ýäë-àõóä ê´äëâ. Àðº-÷èäë³í ³ðâëëãî îëíà êåðãèí ò´ë³ øóíš éîâñìí. Òèèãõä "Ïîáåäà" ñîâõîç òî-òîîìš óãà õ´´ò³, îëí áîä ìàëòà ýëâã-äåëâã, á³³õò³ ýäë-àõó á³³ñìí. ¥âñí-òîîñí ýëâã, ñîâõîçä õàäš, öîêš àâñí áóóäÿí óðºöèã ç´´õä ìàøèäèí ê¢÷í ³ð³ ê¢ðäã á³³ñìí. Èê ÷èãí òîê äååð ýœä³í áóóäÿ îâàëºàòà á³³ñìí. Ìàëûí òîîºàð ÷èãí, ò³ð³-òåìñí³ óðºöàð ÷èãí ýäë-àõó çóðàºàí äàâóëš ê¢ö³äã áèë³. Ìàë, ò³ð³-òåìñí ýëâã á³³ñí òåð öàãò ê´äëìø äàëà áèë³. Áîîâà Áîëäûðåâíà "Ïîáåäà" ñîâõîçä îëí ç¢ñí ê´äëìø êåš éîâñìí, ìàëàñ ò´ë àâëºíà, õ´ä êèðºëºí³ êåìä ê´äëñìí. Õ´´ííü ýäí³ ´ðê-á¢ë Íàðòà ñåë³í¢ð í¢¢š ºàðñìí.
Áîîâà Áîëäûðåâíà áèéíü öàºàí ñàíàòà, ¢íí-÷èê ñåäêëò³, ê´äëìø÷ ê¢í áîëäã ò´ë³ä³í êåç³ä ÷èãí îëí äóíä òîîìñð ýçëš éîâñìí. Êåí àõàí ê¢íäëäã, êåí 䢢º³í ýðêë¢ëäã àâã-á³ðö, ÷èê ñóðºìš Ëþáà ꢢêíä³í, Šèðºë çå ê´â¢íä³í áîëí Áàéðòà çå ꢢêíä³í ´ãñí áîëäã. Îäà Áîîâà Áîëäûðåâíà àìð-òàâàðí ꢢêí-ê¢ðãíä³í á³³í³. Þ ÷èãí êåõä³í ýâò³, óðí ºàðòà ê¢ðãíü Àíàòîëèé Èâàíîâè÷ Öîõóðîâ ãåðèí êåö-òààëûíü ÿñðóëš, ´´ðõí óëñòàí òààëìšòà á³³äë òîãòàíà. Áè÷êí öàãòàí Ñèâðò òóñš, ´ëí éîâš, äàëà ìó þì ¢çñí Áîîâà Áîëäûðåâíà ê´ãøðñí öàãòàí ꢢêí-ê¢ðãí³ííü, çååíðèííü ñ³³õí šèðºë ¢çš, ñåäêëíü ñàíàìð á³³í³.

Ìàðãàðèòà ÀÐÇÀÅÂÀ
È.Ìóçðàåâàí öîêñí çóðã

Áîëüøîé èíòåðåñ ñðåäè íàøèõ ÷èòàòåëåé âûçâàëà ïóáëèêàöèÿ "Îá èêè-áàòóòàõ çàìîëâëþ ÿ ñëîâî", â êîòîðîé àâòîð Áîðèñ Áîðëûêîâ ðàññêàçàë îá èñòîðèè ñâîåãî ðîäà. Îí, ïåíñèîíåð ÌÂÄ, ðîäèëñÿ è âûðîñ â ï. Èêè-Áóõóñ Ìàëîäåðáåòîâñêîãî ðàéîíà, çäåñü æèëè âñå åãî ïðåäêè. Êàê è ìíîãèå ñâåðñòíèêè ñîâåòñêîé ýïîõè, íå çàäóìûâàÿñü îñîáî î êîðíÿõ â ìîëîäîñòè, óæå â çðåëûå ãîäû óçíàë, ÷òî ìàìà ïðîèñõîäèò èç äåðáåòîâñêîãî ðîäà áÿðãàñ, ïî ìàòåðèíñêîé ëèíèè îíè - ïðÿìûå ïîòîìêè äæàíãàð÷è Ýýëÿí Îâëà. À ïî îòöó - èêè-áàòóòû, ÷òî ýòî îäèí èç äðåâíåéøèõ îéðàòñêèõ ïëåìåí. Áîðèñ Íèêîëàåâè÷, âûéäÿ íà çàñëóæåííûé îòäûõ, ñòàë óâëå÷åííî èíòåðåñîâàòüñÿ èñòîðèåé áàòóòîâ: êòî îíè, îòêóäà, ãäå èõ ïðåäêè ïðîæèâàþò íûíå.
Êàê âûÿñíèëîñü, â ï. Èêè-Áóõóñ 18-20 ñåìåé - èê áààòòàõí, îíè âåêàìè æèâóò îäíîé ñåìüåé ñ ïðåäñòàâèòåëÿìè ìíîãèõ äðóãèõ ðîäîâ. È íèêîãäà íå áûëî îñîáûõ ðàçëè÷èé ìåæäó íèìè.
"Èêè-Áóõóñ - íàøà ðîäèíà, íî ìû õðàíèì ïàìÿòü î äàëåêèõ ïðåäêàõ è õîòèì ïåðåäàòü ñâîè çíàíèÿ î íèõ äåòÿì è âíóêàì. Êàæäûé ÷åëîâåê, íàâåðíîå, â êàêîé-òî ìîìåíò íà÷èíàåò çàäóìûâàòüñÿ î ñâîèõ êîðíÿõ. Èñòîðèþ íàäî çíàòü, ÷òîáû ïîòîì åå íå èñêàæàëè íà ñâîé ëàä. Òàêæå, êîíå÷íî, íàì íàäî ñïàñàòü ðîäíîé ÿçûê. Âåäü íàðîäíàÿ ìóäðîñòü ãëàñèò, ÷òî ïîòåðÿ ðîäíîãî ÿçûêà ñðîäíè óòðàòå ìàòåðè. ×åì ïîëíåå è ãëóáæå çíàíèÿ î ðîäíîì êðàå è åãî ëó÷øèõ ëþäÿõ, òåì ñèëüíåå è êðåï÷å äîáðûå è ñëàâíûå òðàäèöèè. ×åì ãëóáæå êîðíè, òåì ìîùíåå ðàñò¸ò äåðåâî!", - ãîâîðèò Áîðèñ Íèêîëàåâè÷.
 ïåðâîé ñòàòüå (îò 14.02.2018 ã.) Á. Áîðëûêîâ ðàññêàçàë î ïðîøëîì è íàñòîÿùåì áàòóòîâ, îäíàêî îí óçíàë åùå ìíîãî èíòåðåñíîãî, èçó÷èâ íåêîòîðûå íàó÷íûå ðàáîòû êàëìûöêèõ ó÷åíûõ. Àâòîð ïóáëèêàöèè, ÷òî íàçûâàåòñÿ, íàó÷íî ïîäòâåðæäàåò ðàíåå èì ïîâåäàííîå.  ÷àñòíîñòè, îí ïðåäîñòàâèë ðåäàêöèè íåêîòîðûå âûäåðæêè èç êíèãè Ã.Î. Àâëÿåâà "Ïðîèñõîæäåíèå êàëìûöêîãî íàðîäà" è äðóãèõ ðàáîò.
Âîò ÷òî â íèõ ðàññêàçûâàåòñÿ î áàòóòàõ.
"…Òåðìèí "áàãàòóò", èëè "áàòóò", ðàññìîòðåë Âëàäèìèðöîâ (Âëàäèìèðöîâ, 1930). Áàòóòû âõîäèëè â ñîþç äðåâíåîéðàòñêèõ ïëåìåí äîìîíãîëüñêîé ýïîõè, âêëþ÷àâøèé îëåòîâ, áàòóòîâ, õîéòîâ è êåðåèòîâ (èëè êýðãóäîâ) (Øìèäò, 1834.).
Êàëìûêè-áàòóòû ñîõðàíèëèñü ñî âðåìåí êàëìûöêèõ õàíîâ â ñîñòàâå òîðãîóòîâñêèõ óëóñîâ â ÕIX âåêå. Èçâåñòíû áàòóòîâñêèå àéìàêè â Õàðàõóñî-Ýðäíèåâñêîì è â ßíäûêîâñêîì óëóñàõ.  áàòóòîâñêîì àéìàêå ßíäûêî-Ìî÷àæíîãî óëóñà II ïîëîâèíû ÕIX âåêà ñîâìåñòíî ñ áàòóòàìè æèëè êàëìûêè "áàðóí - êåðåèòîâñêèõ" àéìàêîâ (ñûøå 1000 êèáèòîê), "àõà-öàòàíû" è äðóãèå (áàãóòû, ýðêåòåíè, öîõóðû). Ìåëêèå ãðóïïû áàòóòîâ ìû çàïèñàëè â Áàãàöîõóðîâñêîì óëóñå â áàðóíîâñêèõ àéìàêàõ, à â Èêè-Áóõóñîâñêîì àéìàêå - àðâàíû "èêè-áàòóò" è "áàãà-áàòóò", àðâàí "öàãàí-áàòóò" â Õîí÷èíåðîâñêîì àéìàêå Ìàëîäåðáåòîâñêîãî óëóñà (Àâëÿåâ, 1975).  íà÷àëå XX â. ÷èñëåííîñòü áàòóòîâ â áàòóòîâñêîì àéìàêå ßíäûêîâñêîãî óëóñà óêàçàíà â 35 ñåìåé, îñíîâíàÿ èõ ìàññà óøëà âìåñòå ñ õàíîì Óáàøè â 1771 ãîäó (ÖÃÈÀ, ô. 1291, îï. 84, åä. õð. 75, ë. 99).  Õàðàõóñî-Ýðäíèåâñêîì óëóñå ïðîæèâàëî ñâûøå 90 êèáèòîê áàòóòîâ (ÖÃÈÀ, ô.1291, on. 84, åä. õð. 75, ë. 98). Âñå ãðóïïû êàëìûêîâ-áàòóòîâ èìåþò îáùåå ïðîèñõîæäåíèå: îíè ïîòîìêè îéðàòñêîãî ïëåìåíè "áàòóò", èëè "áàãàòóò", è íà Âîëãó îíè ïîïàëè â ÕVII âåêå…
Íà Âîëãå áàòóòû ïðîæèâàëè â ðàçíûõ óëóñàõ, óòðàòèëè áûëûå "ïëåìåííûå îòëè÷èÿ", ñîõðàíèâ ëèøü ñâîå ñàìîíàçâàíèå "áàòóò" (ïî îäíîé âåðñèè "áàò" - êðåïêèé, ñòîéêèé; ïî äðóãîé, "áàãàòóò", "áàãàòóð" - áîãàòûðè, âèòÿçè - àâò.). Îñíîâíàÿ ìàññà áàòóòîâ îñòàâàëàñü â ñàìîé Äæóíãàðèè, âïëîòü äî åå ãèáåëè â 1758 ãîäó. ×àñòü äæóíãàðñêèõ áàòóòîâ ó÷àñòâîâàëà â èçâåñòíîì ïîõîäå Öåðåí-Äîíóêà íà Ëõàñó, ñòîëèöó Òèáåòà, ïðè çàõâàòå åå îéðàòñêèìè âîéñêàìè (Çëàòêèí, 1964). Îòäåëüíûå êèáèòêè áàòóòîâ óøëè, âèäèìî, ñ õîøîóòîâñêèì íîéîíîì Òóðó-Áàéõó (Ãóøè-õàí) è âîøëè â ñîñòàâ Õîøîóòîâñêîãî õàíñòâà íà Êóêó-Íîðå (íûíå Êèòàé - àâò.), îá ýòîì ñâèäåòåëüñòâóåò, â ÷àñòíîñòè, áèîãðàôèÿ âèäíîãî ó÷åíîãî Ñóìáà-Õàìáî ðîäîì èç îéðàòñêîãî ðîäà "áàòóò" â Êóêó-Íîðå (Ïóáàåâ, 1981. Ñ. 37).  èçâåñòíîì ïðåäàíèè î Äóâà-Ñîõîðå è åãî áðàòå Äîáó-Ìåðãåíå íàçâàí ðîäîíà÷àëüíèê ïëåìåíè áàòóò - ìèôè÷åñêèé ïðåäîê Äîêøèí (ñâèðåïûé), ñûí Äóâà-Ñîõîðà, ëåãåíäàðíîãî ïðåäêà îéðàòîâ (Êîçèí, 1941. Ñ. 10; Øìèäò, 1829). Ïî ìîíãîëî-îéðàòñêèì çàêîíàì 1640 ãîäà âèäíî, ÷òî òàêèå ïëåìåíà, êàê áàòóòû, áàðãóòû è õîéòû, â íà÷àëå XVII âåêà áûëè ðàçäåëåíû ìåæäó îéðàòàìè è õàëõà-ìîíãîëàìè (Ãîëñòóíñêèé, 1880. Ñ. 174, 175)…".
" íàñòîÿùåå âðåìÿ áàòóòû êîìïàêòíî ïðîæèâàþò â ï. Ýðäíèåâñêèé Þñòèíñêîãî ðàéîíà Êàëìûêèè, ñ. ßíäûêè Ëèìàíñêîãî ðàéîíà Àñòðàõàíñêîé îáëàñòè.  áëèæàéøåå âðåìÿ ïîòîìêè ñëàâíîãî ðîäà áàòóòîâ íàìåðåíû âñòðåòèòüñÿ â Ýëèñòå, âîçìîæíî, ïîëó÷èòñÿ ñîçäàòü îðãàíèçàöèþ çåìëÿêîâ, èçáåðåì Ñîâåò, - ïîâåäàë íàì î ñâîèõ ïëàíàõ Á.Í. Áîðëûêîâ. - Áóäåì îáÿçàòåëüíî ïðèâëåêàòü ê îáùåñòâåííîé äåÿòåëüíîñòè ìîëîäåæü, ÷òîáû, ïîêà æèâû ñòàðèêè, îíè óçíàâàëè èç èõ óñò î ñâîèõ êîðíÿõ. Òàêæå â ïëàíàõ - òàêèå âñòðå÷è îðãàíèçîâàòü â Àñòðàõàíñêîé îáëàñòè".
Êàê íàì ðàññêàçàë Áîðèñ Íèêîëàåâè÷, â ñîñåäíåì ðåãèîíå, ñ. ßíäûêè, ïðî÷èòàëè ïóáëèêàöèþ â íàøåé ãàçåòå, îíà âûçâàëà òàì ðåçîíàíñ ñðåäè âûõîäöåâ ðîäà áàòóòîâ, âñêîëûõíóëà èõ èñòîðè÷åñêóþ ïàìÿòü.

Áààòð ÀÌÒÅÅÂ

Èìÿ àêàäåìèêà Ýðäíèåâà øèðîêî èçâåñòíî.  1998 ãîäó Ïþðâÿ Ìó÷êàåâè÷ óäîñòîåí ïðåìèè Ïðåçèäåíòà ÐÔ Åëüöèíà Á.Í. çà ðàçðàáîòêó "íîâàòîðñêîé è âûñîêîýôôåêòèâíîé òåõíîëîãèè ìàòåìàòè÷åñêîãî îáðàçîâàíèÿ - óêðóïíåíèå äèäàêòè÷åñêèõ åäèíèö" (ÓÄÅ). Íåäàâíî â Èêè-Áóõóñîâñêîé ÑÎØ èìåíè Ï. Ì. Ýðäíèåâà ïðîøëà äåêàäà ê 97-ëåòèþ ñî äíÿ ðîæäåíèÿ àêàäåìèêà, ðàçðàáîòàíà è ðåàëèçîâàíà ïðîãðàììà ïðîâåäåíèÿ äåêàäû ñ 15 îêòÿáðÿ ïî 31 îêòÿáðÿ, êîòîðàÿ áûëà îãëàøåíà íà òîðæåñòâåííîé ëèíåéêå.
Íà îòêðûòûå óðîêè ñ ïðèìåíåíèåì òåõíîëîãèè ÓÄÅ ïðèøëè êîëëåãè è ðîäèòåëè. Òàê, À.Ä.Ìàíäæååâà ïðîâåëà óðîê õèìèè â 8 êëàññå ïî òåìå "Ìàññîâàÿ äîëÿ ðàñòâîðåííîãî âåùåñòâà". Ó÷àùèåñÿ ñîñòàâëÿëè ïðÿìûå è îáðàòíûå çàäà÷è, èñïîëüçîâàëè ãðàôè÷åñêóþ ñõåìó "Ñïîñîáû èçìåíåíèÿ ñîñòàâà ðàñòâîðà", à ïðè ðåøåíèè çàäà÷ - ìàòðèöó. Ó äåòåé ñôîðìèðîâàí ïîäõîä ê ðåøåíèþ ðàñ÷åòíûõ çàäà÷, ýòîìó ñîäåéñòâóåò ðåøåíèå âçàèìîîáðàòíûõ çàäà÷, ðàçâèâàþùèõ äèàëåêòè÷åñêîå ìûøëåíèå íà îñíîâå ñàìîñòîÿòåëüíîãî âûÿâëåíèÿ ñóùíîñòè âòîðîãî ïîíÿòèÿ, àíàëîãè÷íîãî èëè ïðîòèâîïîëîæíîãî ïåðâîìó. Ëåéòìîòèâîì óðîêà ïîñëóæèëè ñëîâà Ï.Ì. Ýäíèåâà: "Ìåòîä îáðàòíûõ çàäà÷ îçíà÷àåò, ÷òî ðàáîòó íàä çàäà÷åé íåöåëåñîîáðàçíî çàâåðøàòü òîëüêî ïîëó÷åíèåì îòâåòà ê íåé, íàäî ïðèåìîì îáðàùåíèÿ ñîñòàâëÿòü è ðåøàòü â ñðàâíåíèè ñ èñõîäíîé (ïðÿìîé) çàäà÷åé íîâóþ, îáðàòíóþ çàäà÷ó, èçâëåêàÿ òåì ñàìûì äîïîëíèòåëüíóþ èíôîðìàöèþ, çàêëþ÷àþùóþñÿ â ñâÿçÿõ ìåæäó âåëè÷èíàìè ðåøåííîé èñõîäíîé çàäà÷è".
Í.À. Áàäìàåâà, ó÷èòåëü, ðóêîâîäèòåëü øêîëüíîãî ìåòîäè÷åñêîãî îáúåäèíåíèÿ (ØÌÎ) ó÷èòåëåé íà÷àëüíûõ êëàññîâ, ïðîâåëà óðîê ìàòåìàòèêè â 1 êëàññå ïî òåìå "Ïðèáàâèòü è âû÷åñòü ÷èñëî 1", ó ó÷àùèõñÿ ñôîðìèðîâàíû ïîíÿòèÿ ïðèáàâëåíèÿ è âû÷èòàíèÿ ÷èñëà 1, âûÿâëåíû íåîáõîäèìûå óñëîâèÿ äëÿ îâëàäåíèÿ íàâûêîì áûñòðîãî ïðèáàâëåíèÿ è âû÷èòàíèÿ ÷èñëà 1. Äàííûé óðîê - îòêðûòèå íîâîãî çíàíèÿ, ïåðâè÷íîãî çàêðåïëåíèÿ èçó÷åííîãî. Ôîðìû ðàáîòû ó÷àùèõñÿ âêëþ÷àþò ôðîíòàëüíûå, ñàìîñòîÿòåëüíûå, èññëåäîâàòåëüñêèå ýëåìåíòû.
Ó÷èòåëü Ä.Â. Áàäìàåâà ïðîâåëà óðîê ìàòåìàòèêè â 5 êëàññå ïî òåìå "Ñëîæåíèå è âû÷èòàíèå íàòóðàëüíûõ ÷èñåë". Ó÷àùèåñÿ âûïîëíÿëè âçàèìîîáðàòíûå äåéñòâèÿ, ñ íàòóðàëüíûìè ÷èñëàìè, âû÷èòàíèå - äåéñòâèå, îáðàòíîå ñëîæåíèþ. "Êðóãëûé ñòîë" "ÓÄÅ - ïðîðûâ â íàóêó" ïðîâåëà Ð.Ø. Íèäååâà, ó÷èòåëü ìàòåìàòèêè, ðóêîâîäèòåëü ðàéîííîãî ìåòîäè÷åñêîãî îáúåäèíåíèÿ ó÷èòåëåé åñòåñòâåííî-ìàòåìàòè÷åñêîãî öèêëà. Íà äèñêóññèîííîé ïëîùàäêå ïðîøëî îáñóæäåíèå ïðîáëåì è ïîçèòèâíîãî îïûòà ïðèìåíåíèÿ òåõíîëîãèè ÓÄÅ â îáùåîáðàçîâàòåëüíîì ó÷ðåæäåíèè, ó÷àñòíèêàìè "êðóãëîãî ñòîëà" îïðåäåëåíû ïåðñïåêòèâû äàëüíåéøåãî ðàçâèòèÿ òåõíîëîãèè ÓÄÅ â ÎÓ.
Îðãàíèçîâàííî ïðîøëè êëàññíûå ÷àñû, êíèæíàÿ âûñòàâêà â øêîëå. Í.À. Áàäìàåâà, êëàññíûé ðóêîâîäèòåëü 1 êëàññà, ðàññêàçàëà ó÷àùèìñÿ î äåòñòâå, øêîëüíûõ ãîäàõ àêàäåìèêà.  öåëÿõ îçíàêîìëåíèÿ îáó÷àþùèõñÿ ñ áèîãðàôèåé Ï.Ì. Ýðäíèåâà, ïîâûøåíèÿ èíòåðåñà ê çíàíèÿì, âîñïèòàíèÿ ÷óâñòâà ãîðäîñòè è ïàòðèîòèçìà çà ñâîþ ìàëóþ ðîäèíó â 3 êëàññå áûë ïðîâåäåí êëàññíûé ÷àñ "Áèîãðàôèÿ Ï.Ì.Ýðäíèåâà" (Ã.Â. Äîðäæèåâà, êëàññíûé ðóêîâîäèòåëü). Äåòè ïðîñìîòðåëè äîêóìåíòàëüíûé ôèëüì "Ìîå ïðèçâàíèå - ó÷èòåëü".  êîíöå óðîêà áûëî óäåëåíî âðåìÿ äëÿ ðåøåíèÿ ïðèìåðîâ ïî òåõíîëîãèè ÓÄÅ Ï.Ì. Ýðäíèåâà. Äåòè ïðèøëè ê âûâîäó, ÷òî æèçíü è äåÿòåëüíîñòü ñàìîãî àêàäåìèêà Ï.Ì. Ýðäíèåâà - ýòî ëó÷øèé ïðèìåð ñëóæåíèÿ íàóêå, ðîäíîé ðåñïóáëèêå, ñâîåìó íàðîäó.
27 îêòÿáðÿ íà ïëîùàäêå Èêè-Áóõóñîâñêîé ÑÎØ èìåíè Ï. Ì. Ýðäíèåâà ïðîâåäåíî ïåðâåíñòâî Ìàëîäåðáåòîâñêîãî ðàéîíà ïî âîëåéáîëó íà êóáîê àêàäåìèêà Ï.Ì. Ýðäíèåâà ñðåäè ó÷àùèõñÿ øêîë.
Íà îäíîì äûõàíèè ïðîøåë êîíêóðñ ÷òåöîâ "Ïîýòû î Ï.Ì. Ýðäíèåâå" ñðåäè ó÷àùèõñÿ 1-7-õ êëàññîâ Èêè - Áóõóñîâñêîé øêîëû.
 òå÷åíèå äåêàäû ê 97 - ëåòèþ Ï.Ì. Ýðäíèåâà ïðîâîäèëèñü ýêñêóðñèè äëÿ ðåáÿò èç äðóãèõ øêîë. Òàê, ìóçåé àêàäåìèêà â Èêè-Áóõóñîâñêîé øêîëå ïîñåòèëè ðåáÿòà è ó÷èòåëÿ ìàòåìàòèêè èç Õîøåóòîâñêîé ÑÎØ Îêòÿáðüñêîãî ðàéîíà è Ìàëîäåðáåòîâñêîé ÑÎØ ¹ 2, Ìàëîäåðáåòîâñêîé ÄÞÑØ, Ìàëîäåðáåòîâñêîé ãèìíàçèè, ãîñòè îñòàâèëè õîðîøèå îòçûâû. Êðîìå ýòîãî, íà áàçå ìóçåÿ âåäåòñÿ ïîäãîòîâêà øêîëüíèêîâ ê ó÷àñòèþ â ìóíèöèïàëüíîé êîíôåðåíöèè "Áè÷êí ò´ðñêì", ó÷àùèìèñÿ ïîäãîòîâëåíû èññëåäîâàòåëüñêèå ðàáîòû â íîìèíàöèÿõ "Çåìëÿêè", "Ëåòîïèñü ðîäíîãî êðàÿ", "Êàëìûêèÿ â âîåííîé èñòîðèè Ðîññèè", "Øêîëüíûå ìóçåè", "Ìèð ãåðîè÷åñêîãî ýïîñà "Äæàíãàð".
Àâòîð óíèêàëüíîé òåõíîëîãèè îáó÷åíèÿ Ï.Ì.Ýðäíèåâ ãîðäèòñÿ òåì, ÷òî ïðèîðèòåò åå ñîçäàíèÿ ïðèíàäëåæèò Ðîññèè. Ãëàâíàÿ èäåÿ ÓÄÅ íàøëà äîñòîéíîå ìåñòî ñðåäè ñîâðåìåííûõ îáðàçîâàòåëüíûõ òåõíîëîãèé è âíåäðÿåòñÿ â øêîëàõ Ðîññèè è çà ðóáåæîì. Ñ âûñîòû ñâîåãî âîçðàñòà Ó÷èòåëü ó÷èòåëåé ãîâîðèò: "ß îïòèìèñò. ß âåðþ â ðîññèÿí, â òî, ÷òî îíè íàéäóò âûõîä èç ëþáîãî òðóäíîãî ïîëîæåíèÿ. È ýòî ìåíÿ îêðûëÿåò, ïðèäàåò ìíå ñèëó è âåðó â âîñòðåáîâàííîñòü ÓÄÅ. Íàäåþñü, îíî ïîìîæåò ëþäÿì ðàçäâèíóòü ãðàíèöû ïîçíàíèÿ ñàìèõ ñåáÿ".
Íîãàëà ÀÇÛÄÎÂÀ,
äèðåêòîð Èêè-Áóõóñîâñêîé ÑÎØ
èìåíè Ï.Ì. Ýðäíèåâà

 ïåðâûõ ÷èñëàõ îêòÿáðÿ äåïóòàò Ãîñóäàðñòâåííîé Äóìû ÐÔ Áàòîð Àäó÷èåâ íàïðàâèë ïèñüìà íà èìÿ Ïðåäñåäàòåëÿ Íàðîäíîãî Ñîáðàíèÿ Ðåñïóáëèêè Äàãåñòàí Õèçðè Øèõñàèäîâà è Ïðåäñåäàòåëÿ Äóìû Ñòàâðîïîëüñêîãî êðàÿ Ãåííàäèÿ ßãóáîâà.  ïîñëàíèÿõ øëà ðå÷ü î òîì, ÷òî 9 ìàÿ 2018 ãîäà Ïðåçèäåíò ÐÔ èçäàë Óêàç "Î ïîäãîòîâêå è ïðîâåäåíèè ïðàçäíîâàíèÿ 75-é ãîäîâùèíû Ïîáåäû â Âåëèêîé Îòå÷åñòâåííîé âîéíå 1941-1945 ãîäîâ". Íà îñíîâàíèè ýòîãî äåïóòàò Ãîñóäàðñòâåííîé Äóìû ñîîáùèë, ÷òî ñî ñòîðîíû ïðåäñòàâèòåëåé ðàçëè÷íûõ ïàðòèé, äâèæåíèé è ðîäñòâåííèêîâ âîèíîâ 110-é Îòäåëüíîé Êàëìûöêîé êàâàëåðèéñêîé äèâèçèè âûðàæàåòñÿ ãîòîâíîñòü ïîñåòèòü ìåñòà íàñòóïàòåëüíûõ áîåâ äèâèçèè, çàõîðîíåíèÿ âîèíîâ, ïîãèáøèõ ïðè îñâîáîæäåíèè ãîðîäîâ è íàñåëåííûõ ïóíêòîâ.  ñâÿçè ñ ýòèì Áàòîð Àäó÷èåâ îáðàòèëñÿ ê êîëëåãàì ñ ïðîñüáîé ñîîáùèòü î âðåìåíè è ìåñòå ïðèåìà ýòîé ãðóïïû ãëàâå ãîðîäà Ýëèñòû, ïðåäñåäàòåëþ Ýëèñòèíñêîãî ãîðîäñêîãî Ñîáðàíèÿ äåïóòàòîâ Íàìðóåâó Âÿ÷åñëàâó Õîçûêîâè÷ó.
Ïèñüìî Áàòîðà Àäó÷èåâà âîçûìåëî äåéñòâèå. 30 îêòÿáðÿ ðàñøèðåííàÿ äåëåãàöèÿ ñòîëèöû Êàëìûêèè ïîáûâàëà â ã. Áóäåííîâñêå Ñòàâðîïîëüñêîãî êðàÿ. Ãîñòåé èç Êàëìûêèè õëåáîì-ñîëüþ âñòðå÷àëè íà ãëàâíîé ïëîùàäè ãîðîäà. Ôîëüêëîðíûé àíñàìáëü ðàéîíà "Çäðàâèöà" èñïîëíèë ðóññêóþ íàðîäíóþ ïåñíþ, âñòðå÷àÿ ãîñòåé. Ìýðà Ýëèñòû Âÿ÷åñëàâà Íàìðóåâà è ñîïðîâîæäàþùèõ åãî ëèö ðàäóøíî ïðèâåòñòâîâàëè ãëàâà Áóäåííîâñêîãî ìóíèöèïàëüíîãî ðàéîíà Àíäðåé Ñîêîëîâ, åãî çàìåñòèòåëè, äåïóòàòû ãîðîäñêîé Äóìû âî ãëàâå ñ ïðåäñåäàòåëåì çàêîíîäàòåëüíîãî îðãàíà ã. Áóäåííîâñêà Ãåííàäèåì Áåñïàëîâûì, ðóêîâîäñòâî ãîðîäà, äðóãèå îôèöèàëüíûå ëèöà.
Ê êàëìûöêîé äåëåãàöèè áûëî ïðèêîâàíî âíèìàíèå ïðåäñòàâèòåëåé ÑÌÈ êðàÿ è ðàéîíà. Êîììåíòèðóÿ ïðåäñòàâèòåëÿì ñðåäñòâ ìàññîâîé èíôîðìàöèè ñâîé ïðèåçä â Ñòàâðîïîëüñêèé êðàé, Âÿ÷åñëàâ Íàìðóåâ çàÿâèë, ÷òî ýòî ïåðâûé îôèöèàëüíîé âèçèò êàëìûöêîé äåëåãàöèè â êðàé. Òàêæå ìýð Ýëèñòû ñîîáùèë, ÷òî ãîðîä Áóäåííîâñê 11 ÿíâàðÿ 1943 ãîäà áûë îñâîáîæäåí îò íåìåöêî-ôàøèñòñêèõ çàõâàò÷èêîâ âîèíàìè 110-é Îòäåëüíîé Êàëìûöêîé êàâàëåðèéñêîé äèâèçèè. Çàÿâëåíèå Íàìðóåâà ïðîèçâåëî áîëüøîå âïå÷àòëåíèå íà ñòàâðîïîëüöåâ, èáî äî ýòîãî ñ÷èòàëîñü, ÷òî ãîðîä Áóäåííîâñê áûë îñâîáîæäåí îò íåìöåâ íåêèìè ïàðòèçàíñêèìè îòðÿäàìè.
Êàëìûöêàÿ äåëåãàöèÿ, ðàçâåðíóâ çíàìÿ 110-é ÎÊÊÄ, âìåñòå ñ ìíîãî÷èñëåííûìè ãîðîæàíàìè ïðèíÿëà ó÷àñòèå â âîçëîæåíèè âåíêîâ è öâåòîâ ê ïîäíîæüþ ïàìÿòíèêà "Ðîäèíà-ìàòü".
Çàòåì â çàëå çàñåäàíèé àäìèíèñòðàöèè Áóäåííîâñêîãî ðàéîíà ñîñòîÿëñÿ "êðóãëûé ñòîë", ïîñâÿùåííûé âêëàäó 110-é ÎÊÊÄ â ïîáåäó íàä ôàøèñòêîé Ãåðìàíèåé.
 ñâîåì âñòóïèòåëüíîì ñëîâå Âÿ÷åñëàâ Íàìðóåâ íàçâàë ñòàâðîïîëüöåâ íå ïðîñòî ñîñåäÿìè, íî è çåìëÿêàìè. Ìíîãèå ñîòíè êàëìûêîâ åùå ñ ñåðåäèíû ÕVIII âåêà áûëè íàïðàâëåíû ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðîì Àñòðàõàíñêîé ãóáåðíèè â ñòàâðîïîëüñêèå ñòåïè äëÿ èõ îñâîåíèÿ. Â. Íàìðóåâ ñîîáùèë, ÷òî â Ñòàâðîïîëüñêîì êðàå ðîäèëñÿ åãî îòåö, êîòîðûé îòòóäà æå óøåë íà âîéíó ñî ñâîèì ñòàðøèì áðàòîì.
Ãëóáîêîå âïå÷àòëåíèå íà ó÷àñòíèêîâ çàñåäàíèÿ ïðîèçâåëî âûñòóïëåíèå âåäóùåãî íàó÷íîãî ñîòðóäíèêà, äîêòîðà èñòîðè÷åñêèõ íàóê ÔÃÁÓÍ "Êàëìûöêèé íàó÷íûé öåíòð ÐÀÍ" Óòàøà Î÷èðîâà. Îí ðàññêàçàë îá èñòîðèè ñîçäàíèÿ 110-é ÎÊÊÄ, åå êîìàíäèðàõ è ãåðîÿõ, áîåâîì ïóòè, îòìåòèâ, ÷òî â îáùåé ñëîæíîñòè äèâèçèÿ ïðèíÿëà ó÷àñòèå â îñâîáîæäåíèè îò âðàãà áîëåå ñòà íàñåëåííûõ ïóíêòîâ.
Äèðåêòîð áþäæåòíîãî ó÷ðåæäåíèÿ ÐÊ "Öåíòð ïî ðàçâèòèþ êàëìûöêîãî ÿçûêà" Àðñëàíã Ñàíäæèåâ ñîîáùèë, ÷òî ÿâëÿåòñÿ àâòîðîì äîêóìåíòàëüíîãî ôèëüìà î 110-é ÎÊÊÄ, à òàêæå ðàññêàçàë î ñâîåì íåäàâíåì ó÷àñòèè âî Âñåðîññèéñêîì ëèòåðàòóðíîì êîíêóðñå, ïîñâÿùåííîì ïîáåäå ñîâåòñêèõ âîéñê íàä ãèòëåðîâñêîé Ãåðìàíèåé. Ó÷àñòâóÿ â íîìèíàöèè "Ïåñíÿ", îí çàíÿë ïåðâîå ìåñòî. Ïîáåäèòåëü òâîð÷åñêîãî ñîðåâíîâàíèÿ çàäóøåâíî èñïîëíèë ïåñíþ, ïîñâÿùåííóþ 110-é ÎÊÊÄ, ñòàâøåé ïîáåäèòåëüíèöåé êîíêóðñà.
Èíòåðåñíû áûëè âûñòóïëåíèÿ îñòàëüíûõ ÷ëåíîâ êàëìûöêîé äåëåãàöèè: âíóêà êîìàíäèðà 110-é ÎÊÊÄ Âàñèëèÿ Àëåêñååâè÷à Õîìóòíèêîâ - Õîíãîðà Õîìóòíèêîâà, àòàìàíà Êàëìûöêîãî êàçà÷üåãî îêðóãà Ýðäíè Ìàíæèêîâà, ïðåäñåäàòåëÿ ðåãèîíàëüíîé îáùåñòâåííîé îðãàíèçàöèè "Ñîþç âåòåðàíîâ îðãàíîâ áåçîïàñíîñòè ÐÊ" Áîðèñà Øóðóíãîâà, êîòîðûå íå òîëüêî äîïîëíèëè âûñòóïëåíèÿ ïðåäûäóùèõ îðàòîðîâ, íî è ïðåïîäíåñëè â äàð ðàéîíó êíèãè, êàñàþùèåñÿ áîåâîãî ïóòè 110-é ÎÊÊÄ.
Íó à ôóðîð íà çàñåäàíèè ïðîèçâåë äåïóòàò ÝÃÑ, ñîëèñò Íàöèîíàëüíîãî îðêåñòðà ÐÊ Ìåðãåí Êèì. Ïåñíè â åãî èñïîëíåíèè íà âîåííóþ òåìó "Æóðàâëè" è "Äåíü Ïîáåäû" ó÷àñòíèêè çàñåäàíèÿ ñëóøàëè ñòîÿ, ïîäïåâàÿ çàìå÷àòåëüíîìó êàëìûöêîìó ïåâöó.
Ïî îêîí÷àíèè "êðóãëîãî ñòîëà" ñîñòîÿëîñü ïîäïèñàíèå äîãîâîðà î äðóæáå è ñîòðóäíè÷åñòâå ìåæäó ãîðîäîì Ýëèñòîé è Áóäåííîâñêèì ðàéîíîì Ñòàâðîïîëüñêîãî êðàÿ. Åãî ïîäïèñàëè ìýð Ýëèñòû, ïðåäñåäàòåëü ÝÃÑ Âÿ÷åñëàâ Íàìðóåâ è ãëàâà Áóäåííîâñêîãî ìóíèöèïàëüíîãî ðàéîíà Àíäðåé Ñîêîëîâ. Ïî îêîí÷àíèè öåðåìîíèè ïîäïèñàíèÿ ñòîðîíû îáìåíÿëèñü ïðèâåòñòâåííûìè ðå÷àìè è ïîäàðêàìè.
Çàòåì ïðèíèìàþùàÿ ñòîðîíà îðãàíèçîâàëà äëÿ ãîñòåé îçíàêîìèòåëüíóþ ýêñêóðñèþ ïî ãîðîäó Áóäåííîâñêó.
Î÷åðåäíàÿ ïîåçäêà äåëåãàöèè ãîðîäà Ýëèñòû ñ öåëüþ ïîìèíîâåíèÿ âîèíîâ 110-é ÎÊÊÄ è âîçäàíèÿ èì ïî÷åñòåé ñîñòîèòñÿ 12 íîÿáðÿ â Ðåñïóáëèêå Äàãåñòàí.
Î÷èð ÁÅÌÁÅÅÂ