Âðåìÿ èäåò, íî âîñïîìèíàíèÿ î ïðîøåäøåì äîëãî îñòàþòñÿ â íàøåé ïàìÿòè. 75 ëåò ìèíóëî ñ íà÷àëà äåïîðòàöèè íàøåãî êàëìûöêîãî íàðîäà â äàë¸êóþ Ñèáèðü. Íåñìîòðÿ íà âñå ëèøåíèÿ è òðóäíîñòè, íàðîä âûæèë, ñîõðàíèë ÿçûê, êóëüòóðó è âåðíóëñÿ íà ñâîþ ðîäèíó, ãäå ñòàë âîññòàíàâëèâàòü ðàçðóøåííûå ãîðîäà è ïðåäïðèÿòèÿ, ñîçèäàòü âî èìÿ âîçðîæäåíèÿ Êàëìûêèè.
ß ðîäèëàñü â Ñèáèðè è âîñïèòûâàëàñü â ñåìüå ñâîåé ò¸òè Óëüÿíû Ëèäæèåâíû Ìàíäæèåâîé, êîòîðàÿ áûëà âûñëàíà âìåñòå ñ ðîäèòåëÿìè è ñåñòðîé íà îñíîâàíèè Ïîñòàíîâëåíèÿ Ïðàâèòåëüñòâà ÑÑÑÐ, êàê è âåñü êàëìûöêèé íàðîä ñî ñâîåé çåìëè. Îíè æèëè â ìåñòå÷êå Øåáåíåðû Ñàðïèíñêîãî ðàéîíà. Âåçëè, êàê è âñåõ ïåðåñåëåíöåâ èç Êàëìûêèè, â õîëîäíûõ òîâàðíûõ âàãîíàõ ñî ñòàíöèè Àáãàíåðîâî Ñòàëèíãðàäñêîé îáëàñòè.
Ìåñòîì ïîñåëåíèÿ â äàë¸êîé Ñèáèðè áûë íàçíà÷åí Àëòàéñêèé êðàé, Ïàâëîâñêèé ðàéîí, ñ. Ñòóêîâî, îòäåëåíèå ¹2, êîòîðîå ïîòîì ïåðåèìåíîâàëè â çåðíîñîâõîç "Êîìñîìîëüñêèé" â ñâÿçè ñ òåì, ÷òî ïîñ¸ëîê âîø¸ë â ïðîãðàììó "Öåëèíà". Äåäóøêà, áàáóøêà, ìîÿ ò¸òÿ è ÿ ïðîæèâàëè âìåñòå ñ äðóãèìè çåìëÿêàìè â ýòîì ïîñ¸ëêå, à òàêæå çäåñü, ïîìèìî êîðåííûõ ñèáèðÿêîâ, áûëè ññûëüíûå ïîâîëæñêèå íåìöû.
Âñå êàëìûöêèå ñåìüè ïîñåëèëè êîìïàêòíî íà ïðàâîì áåðåãó î÷åíü áûñòðîé ðå÷êè, êîòîðàÿ â çèìíåå âðåìÿ çàìåðçàëà, òîãäà ìû, äåòè, êàòàëèñü íà ñàìîäåëüíûõ ñàíêàõ. Âåñíîé îíà ðàçëèâàëàñü, âûõîäÿ èç ñâîèõ áåðåãîâ, ïðåâðàùàÿñü â áóðíûé ïîòîê, çàõâàòûâàÿ âñå, ÷òî ïîïàäàëîñü íà å¸ ïóòè.
Ïåðåæèâ ïåðâóþ õîëîäíóþ çèìó âäàëè îò ñâîåé çåìëè, â âûäåëåííûõ äëÿ æèëüÿ áàðàêàõ, ãäå íå áûëî íèêàêèõ óñëîâèé, ïåðåñåëåíöû âåñíîé íà÷àëè ñòðîèòü ñåáå çåìëÿíêè, ïîìîãàÿ â ýòîì äðóã äðóãó.
Íàøà çåìëÿíêà íà ÷àñòü ñâîåé âûñîòû óõîäèëà â çåìëþ. Ïîñåðåäèíå ñòîÿëà ïå÷êà, êîòîðóþ òîïèëè äðîâàìè. Åäèíñòâåííîå îêíî, îñâåùàâøåå ïîìåùåíèå, áûëî ìàëåíüêîãî ðàçìåðà, ïîäîêîííèê íàõîäèëñÿ íà óðîâíå çåìëè, ñò¸êëà ïðîìåðçàëè çèìîé ïîëíîñòüþ. Êîãäà áàáóøêà è ò¸òÿ øèëè èëè âÿçàëè, à äåäóøêà ïîäøèâàë âàëåíêè èëè ÷èíèë íàøó îáóâü, à ÿ ó÷èëà óðîêè, íàì âñåì íå õâàòàëî ìåñòî ó îêíà, è ïîýòîìó ìû ñâîþ ðàáîòó äåëàëè ïî î÷åðåäè èëè çàæèãàëè ëàìïó è ñàäèëèñü âîêðóã, êàæäûé ñî ñâîèì çàíÿòèåì. Çèìîé çåìëÿíêó çàñûïàëî ñíåãîì, è êîãäà óòèõàëà ìåòåëü, äâåðè è îêíî ïðèõîäèëîñü îòêàïûâàòü. Âñå çåìëÿêè ïîìîãàëè äðóã äðóãó âî âðåìÿ ïðåáûâàíèÿ â äåïîðòàöèè: âìåñòå ñòðîèëè æèëèùå, çàãîòàâëèâàëè äðîâà äëÿ õîëîäíîé çèìû, ïî î÷åðåäè çàáîòèëèñü î ñòàðèêàõ, ïîòåðÿâøèõ ñâîèõ ðîäíûõ, äåëèëèñü ñêóäíûìè çàïàñàìè ïðîäóêòîâ. Ïîìîãàëè ñøèòü èëè ïåðåäåëàòü êàêèå -òî âåùè, âå÷åðàìè ñîáèðàëèñü ó íàñ â çåìëÿíêå, òèõî, íàïåâàÿ ÷òî-òî ìàñòåðèëè ìîëîäûå æåíùèíû.
Ìîÿ ò¸òÿ ðàáîòàëà ñ ìîìåíòà ïðèáûòèÿ íà ìåñòî ïîñåëåíèÿ. Ÿ ðîäèòåëè áûëè ïåíñèîííîãî âîçðàñòà, íî â ìåðó ñâîèõ ñèë ïîìîãàëè ñâîåé äî÷åðè ïî äîìàøíèì äåëàì. Ò¸òþ íàçíà÷èëè ðàçíîðàáî÷åé: å¸ íàïðàâëÿëè ðàáîòàòü â ëåñ íà çàãîòîâêó äðîâ, êîïàòü çåìëþ ïðè âîçâåäåíèè ïëîòèíû ÷åðåç íàøó ðå÷êó, óõàæèâàòü çà æèâîòíûìè. Çàòåì å¸ ïåðåâåëè äîÿðêîé íà æèâîòíîâîä÷åñêóþ ôåðìó.
Òðóä äîÿðêè áûë òÿæ¸ëûì, âñ¸ äåëàëîñü âðó÷íóþ, ñ ïîäúåìîì òÿæåñòåé, íàäî áûëî ðàáîòàòü â ëþáóþ ïîãîäó, à çèìîé ìîðîç äîõîäèë äî 45 - 50 ãðàäóñîâ. Ïðèõîäèëîñü âñòàâàòü î÷åíü ðàíî, èäòè â ñíåã è ïóðãó íà ôåðìó è âîçâðàùàòüñÿ äîìîé çàòåìíî. ß ïîìíþ, êîãäà îíà âîçâðàùàëàñü çèìîé è îñåíüþ ñ ðàáîòû, ñíèìàëà îäåæäó, ïðîìîêøóþ îò äîæäÿ è ñíåãà, è ñóøèëà âñ¸ íàä ïå÷êîé, ïîòîìó ÷òî äðóãîé íå áûëî.
Íåñêîëüêî ëåã÷å áûë òðóä äîÿðîê ëåòîì, äíè ñòàíîâèëèñü äëèííåå, áûëî òåïëî, óìåíüøàëàñü ðàáîòà, òàê êàê æèâîòíûå íàõîäèëèñü íà âûïàñàõ. Ëåòîì ïðèõîäèëîñü äîèòü 3 ðàçà â äåíü âðó÷íóþ äî 25 êîðîâ, êîòîðûå äàâàëè äî 10-12 ëèòðîâ ìîëîêà. Ïîäíèìàëè òÿæ¸ëûå áèäîíû ñ ìîëîêîì è ãðóçèëè èõ íà òåëåãó. Ïîñëå óòðåííåé äîéêè íàäî áûëî êîðìèòü òåëÿò è óõàæèâàòü çà íèìè, çàòåì ñíîâà ãîòîâèòüñÿ ê ñëåäóþùåé äîéêå, è òàê ðàáîòàëè öåëûé äåíü äî ïîçäíåãî âå÷åðà.
Ïðè íåîáõîäèìîñòè äîÿðîê ïðèâëåêàëè êîñèòü ñåíî, ñîáèðàòü è ãðóçèòü åãî íà òåëåãó, çèìîé ïåðåâîçèòü ñèëîñ íà ôåðìó. Ïðè îòñóòñòâèè ïàñòóõà ïàñëè êîðîâ, âûãóëèâàëè òåëÿò.
Âñå 13 ëåò, êîòîðûå ìîÿ ò¸òÿ ïðîâåëà â äåïîðòàöèè, îíà ðàáîòàëà â õîëîäå, íå èìåÿ ïîëíîöåííîãî ïèòàíèÿ è ò¸ïëîé îäåæäû, êîòîðàÿ íóæíà ïðè ñèáèðñêèõ ìîðîçàõ è äëèòåëüíûõ îñåííèõ è âåñåííèõ äîæäÿõ.
Íåñìîòðÿ íà ýòî, â ðåäêèå äíè îòäûõà, âî âðåìÿ íàøèõ íàöèîíàëüíûõ ïðàçäíèêîâ èëè â äîëãèå çèìíèå âå÷åðà, ò¸òÿ áðàëà â ðóêè íàøó êàëìûöêóþ äîìáðó è âèðòóîçíî èñïîëíÿëà òàíöåâàëüíûå è ïåñåííûå ìåëîäèè. Èãðàëà îíà íà äîìáðå çàìå÷àòåëüíî, õîòåëîñü ïðè å¸ ïåðâûõ çâóêàõ ïóñòèòüñÿ â ïëÿñ èëè ïåòü, ÷òî è äåëàëè ïðèøåäøèå ê íàì íàøè çåìëÿêè. Îíè ñìåíÿëè äðóã äðóãà â òàíöå è ïåñíå, è ýòî áûëî íàñòîÿùèì âåñåëüåì: òàê îòäûõàëè îò òÿæ¸ëîãî ôèçè÷åñêîãî òðóäà. À ìû, äåòè, ñìîòðåëè è ñëóøàëè, ñòàðàÿñü çàïîìíèòü äâèæåíèÿ òàíöà è ñëîâà ïåñåí. Ïîòîì ìû ïîêàçûâàëè äðóã äðóãó, êàê ìîæåì ñïåòü èëè ñòàíöåâàòü, à òàêæå ñâîèì äåäóøêàì è áàáóøêàì, êîòîðûå õâàëèëè íàñ. Ýòî äåòÿì î÷åíü íðàâèëîñü, è, äóìàþ, âñå, êòî ðîäèëñÿ è ðîñ â äàëåêîé Ñèáèðè, ìîæåò ñòàíöåâàòü êàëìûöêèé òàíåö è ñïåòü ïåñíþ íà ðîäíîì ÿçûêå. Ìû íàõîäèëèñü äàëåêî îò ðîäíûõ ìåñò, ðîäèâøèåñÿ â Ñèáèðè íå çíàëè ñâîåé ìàëîé ðîäèíû, íî äåòè âïèòûâàëè ÿçûê è ïîçíàâàëè êóëüòóðó ñâîåãî íàðîäà îò áëèçêèõ è çåìëÿêîâ.
Ìîÿ ò¸òÿ äîáðîñîâåñòíî òðóäèëàñü íà ëþáîé ðàáîòå è áûëà íàãðàæäåíà îðäåíîì "Çíàê Ïî÷¸òà". Àðõèâíóþ ñïðàâêó î å¸ íàãðàæäåíèè èç Àëòàéñêîãî êðàÿ ÿ ïîëó÷èëà ïî çàïðîñó â 2012 ãîäó. Ïîëó÷èòü íàãðàäó Óëüÿíà Ëèäæèåâíà íå óñïåëà, òàê êàê äëèòåëüíûé òÿæåëûé òðóä, õîëîä, ãîëîä ïðèâ¸ëè ê áîëåçíè, è îíà óìåðëà â 1957ãîäó. Îíà îñòàëàñü ëåæàòü â ÷óæîé ñèáèðñêîé çåìëå âìåñòå ñî ñâîèì îòöîì, ìîèì äåäîì, ìîåé áàáóøêîé è ò¸òåé ñî ñòîðîíû îòöà è ìîèìè äâóìÿ äâîþðîäíûìè áðàòüÿìè, äâóìÿ äâîþðîäíûìè ñåñòðàìè, êîòîðûå áûëè ìëàäøå ìåíÿ. Âñå îíè - ñàìûå áëèçêèå è ðîäíûå äëÿ ìåíÿ è ìîåé ñåìüè ëþäè.
Ò¸òÿ Óëüÿíà îñòàâèëà î ñåáå ñàìóþ äîáðóþ ïàìÿòü ó âñåõ, êòî å¸ çíàë, óøëà èç æèçíè, òàê è íå äîæäàâøèñü âñòðå÷è ñî ñâîåé ìàëîé ðîäèíîé. ß âèäåëà å¸ äîáðîå îòíîøåíèå ê ëþäÿì, ñòðåìëåíèå ê ïîçíàíèþ âñåãî, ÷òî îêðóæàëî íàñ, òåòÿ ñâîèì òðóäîëþáèåì è ñòîéêîñòüþ áûëà ïðèìåðîì äëÿ íàñ. Âñ¸ ïîìíþ è âñåãäà áëàãîäàðíà åé çà äîáðî.
Âàëåíòèíà ÁÀÑÀÍÎÂÀ,
îòëè÷íèê çäðàâîîõðàíåíèÿ ÐÔ,
çàñëóæåííûé âðà÷ ÐÊ,
âåòåðàí òðóäà

Ïîñëå ñëóæáû â àðìèè è îêîí÷àíèÿ ÊÃÓ ÿ ðàáîòàë ó÷èòåëåì â ïîñåëêå Òàòàë. Òàì áûë èçáðàí ñåêðåòàðåì Þñòèíñêîãî ðàéêîìà ÂËÊÑÌ. Òàê íà÷èíàëàñü ìîÿ êîìñîìîëüñêàÿ äåÿòåëüíîñòü. Çàíèìàëñÿ îðãðàáîòîé è îêàçàíèåì ïîìîùè â ðåøåíèè òåõ èëè èíûõ çàäà÷ â ïåðâè÷íûõ êîìñîìîëüñêèõ îðãàíèçàöèÿõ, ãîòîâèë ìàññîâûå ìåðîïðèÿòèÿ, âåë ðàáîòó ñ ðàáî÷åé, ñåëüñêîé è øêîëüíîé ìîëîäåæüþ, à òàêæå çàíèìàëñÿ ïîïîëíåíèåì ðÿäîâ ÷ëåíîâ ÂËÊÑÌ.

Äèðåêòîð ñåëüñêîé øêîëû - ëèöî çíà÷èìîå, ýòî îáùåèçâåñòíûé ôàêò. Åñëè äèðåêòîð øêîëû ïðîðàáîòàë ïî÷òè ÷åòâåðòü âåêà íà îäíîì ìåñòå, òî ýòî ôàêò óíèêàëüíûé, òàêèå ëþäè ñòàíîâÿòñÿ èçâåñòíûìè íå òîëüêî ó ñåáÿ â ðàéîíå: î íèõ çíàþò êîëëåãè ïî âñåé ðåñïóáëèêå. Ñòîëüêî ëåò ðóêîâîäèòü ó÷èòåëüñêèì êîëëåêòèâîì ìîæåò ëèøü ÷åëîâåê íåçàóðÿäíîé ýíåðãèè è âëþáëåííûé â ñâî¸ äåëî.

Ïðèþòíà ðàéîíà êå糜ê Áóºó õîòí áàñë šèãò³ ñ³³õí õîòí. "dzðìíü àëòí áóºó 碢š, ç´´ðò òîîëíà, áîëâ íàðò-äåëê³í ýðäí³ñ íàíä Áóºó õîòí ¢íò³" ãèš õàëüìã îëí ³ìòí³ ø¢ëã÷ Íóóðà Âëàäèìèð ò´ðñêí ºàçð-óñíäàí íåð³äñí ø¢ëãò³í áè÷š. Ýíä ´ñ÷-áîññí ³ìòí áàñ èèì òîîëâðòà. Þœãàä ãèõë³ ê¢í áîëºíä ò´ðñêí ºàçð-óñíàñ äàâó ç´´ð óãà áîëäã.
Êåç³í³ õàëüìãóä ìàëûí èäãèí ò´ë³ í¢¢º³ä, í¢¢äë á³³äë³ð á³³ñìí. ¡ëä÷í³ ºàçðò Õàð Çóóõèí ºîëûí ê´â³º³ð áàñ í¢¢º³ä ᢢðëäã á³³ñìí. Òèèã³ä êå糜ê öàãò Áóºó õîòíà îðìä ¢ëä÷í óœã-òîõì í¢¢äã á³³ðí á³³š. Ýíòí àøõóä àðâíà ᢢð á³³ñìí.
Õàëüìãèí êåñã íóòãóäûí îòãóä 1909 šèëèí ´ìí í¢¢äã³í ò´ð¢ö óóðàä, íåã á³³ðíä ñåë³ä áîëí õîòä îëàð á³³š. Òèèãš Îêòÿáðüñê ðåâîëþöèí ´ìí ´ðãíä õàëüìã îòãóä áîëí íóòãóä öóºàð íåã á³³ðíä á³³ðøäã, ýñ ãèš í¢¢äã áîëâ ÷èãí îíö á³³ðøäã îðìñòà áîëñìí. Ñîâåòèí éîñí òîãòñí öàãò í¢¢äã õàëüìãóäûí íóòãóäûã íåã á³³ðíä ᢢðëäã ò´ð õàºëñìí. Òèèã³ä 1910-1920 šèëì¢äò í¢¢äã³í óóðàä, íåã ºàçðò á³³š äàñšàñí öàãò ýñêë³ ýí öàãàñ ýðò³ð Áóºó õîòí òîãòñí áîëõ ãèñí òààâð êåš áîëõìí. Ýí õîòí öåâð àºàðòà, íèãò³ð óðºäã ´âñò³, ñàëà-ñàäðãóäòà ñ³³õí ºàçðò á³³í³. Ýí õîòûã äàëà ñàëà á¢ñëñìí, òåã³ä Áóºó ãèäã íåð 碢ñí áîëšàíà.
Ò´ðñê³í õàðñã÷ Àëäð ä³³í³ ´ìí Áóºó õîòí Ïðèþòíà óëóñèí 2-÷ ¡ëä÷í³ ñåëüñîâåòèí ìåäëä îðäã á³³ñìí. Òèèãõä Áàëã öóòõëœ ñåë³í ì´í. 1938 šèëä ÐÑÔÑÐ-èí áîëí Õàëüìã ÀÑÑÐ-èí äåïóòàòíðèí ñóœºâð áîëšàñí öàãò Ïðèþòíà óëóñèí ñóœºâðèí ó÷àñòêóäûí òî-äèãèã àâ÷àñíà òóñê äîêóìåíò òàœº÷èí Êåëí-óëñèí àðõèâä õàäºëãäšàíà. Òåð öàãèí öààñíä èèãš áè÷³ò³. 2-÷ ¡ëä÷í³ ñåëüñîâåòèí ìåäëä îðäã á³³ñí 7 õîòûã çààš. Ýííü Áàëã, ¡êð³õí, Áóºó, Ñàìòí Ñàëà, Òîñòà, ²ìò³ Óñòà, Áàäðèí Õîë õîòä. Ýí çààãäñí õîòäò 1938 šèëä óò òîîäàí 875 ê¢í á³³š. Òåð òîîä Áóºó õîòíä - 124 ê¢í, òåäí³ñ - 69 ñóœºà÷.
ij³í³ ´ìí 2-÷ ¡ëä÷íä Ëåíèí³ íåðò³ êîëõîç ¢¢ëääã á³³ñìí. Êîëõîçèí àõëà÷ áîðàõí àðâíà ê¢í Áóäóø Îíêîðîâ áèë³. Á³³õò³ ýäë-àõó á³³ñìí. Ìàë ´ñê³ä, ò³ð³-òåìñ ÷èãí óðºàäã á³³š. Áóºó õîòíà óëñ ÷èãí á³³ðí êîëõîçä ê´äë³ä, ýí-òåðãî á³³š, ê´ëä îðñí öàã á³³ñìí. Áîëâ ò´âêí¢í á³³äëèã ãåíòêí ýêëñí ä³í ýâäâ.
ijí ýêëõë³, ¡ëä÷í³ ³³ìã³, òåð òîîä Áóºó õîòíà, çàëó óëñ ò´ðñêí ºàçð-óñàí äååðì÷íð³ñ õàðñàä, çàëó-ç´ðìã³ð ä³³ëäâ. Áîëâ õàëüìãóäûí çîâëœãíü ÷èë³ä óãà á³³š. Ò´ðñê³í õàðñàä, öóñàí àñõàä, ä³³ëäš éîâñí çàëóñèí àðäíü ¢ëäñí ꢢêä óëñ, áè÷êä¢ä áîëí ê´ãøä Ñèâð¢ð ê¢÷³ð òóóãäâ. 1944 šèëä õàëüìã ä³³÷íðèã öåðã³ñ áóóëºàä, Øèðîêëàãóð éîâóëâ. Öóã õàëüìã óëñëà ³äë Áóºó õîòíà óëñ õàëüìã ãèñí íåð³í ºóòàëãî, çîâëœäàí äàðãäëãî áàñ ä³³í³, Ñèâðèí ê¢÷ð-ê¢íäèã äààš ºàðñìí. Ýí ºàçðà óëñ êåç³ä ÷èãí óðìäíü õ³ðäãî, ñ³í èðã÷ä èòêäã, èêë îìãòà óëñ áîëäìí.
1957-1958-÷ šèëì¢äò õàëüìãóä íèðã³ä-í¢ãø³ä ºàçð-óñíóðí òåìöâ. ¡ëä÷í³ îòã-³³ìãèí êåñã õîòí óãà áîëš îäñìí. Ñåë³ä, õîòä Ñòàâðîïîëüñê êðàéèí ìåäëä îðäã á³³š. Áóºó õîòíà óëñ ºàçðòàí èð³ä, ýíä ¢¢ëäš³ñí ìàë áîðäëºíà ñîâõîçä ê´äëš³â. Äàðóíü ýí ñîâõîçèí óë äååð "Ïîáåäà" ñîâõîç á¢ðä³ãäâ. 1964-1965-÷ šèëì¢äò Ìàíö õîòí öóòõëœòà áîëñí ñîâõîçèí ìåäëä Áóºó, Ñàìòí Ñàëà áîëí ¡êð³õí áðèãàäìóä îðñìí. 1966-÷ šèëä Áóºó õîòí "Ïîáåäà" ñîâõîçèí öóòõëœ ñåë³í áîëñìí. Òèèãõä Áóºóä äàëà ãåðì¢ä òîñõàä, øèí óóëüíö á¢ðäñìí. 1967 šèëä áîëõëà Íàðòà ïîñåëê ýí ñîâõîçèí öóòõëœãíü áîëâ.
Õ´´ííü Áóºó õîòí "Ïîáåäà" ñîâõîçèí 2-÷ òîéãòà ôåðì áîëâ. Áóºóí ºàçðèí ýðãíä äàëà ìàëûí õîøìóä á³³ñìí. Õîòíà óëñ àðº-÷èäë³í ³ðâëëãî îëíà êåðãèí ò´ë³, ³ìòí³ ñ³í šèðºëèí ò´ë³ øóíš éîâñìí. Òèèãõä òî-òîìš óãà õ´´ò³, îëí áîä ìàëòà ýëâã-äåëâã, á³³õò³ ýäë-àõó á³³ñìí. Êååð ýíä - ìàëûí õîø, òåíä õîø, ýíä õ´´äèí ñ¢ðã, òåíä - ¢êðèí ñ¢ðã, ò´ã³ëœä³í ä´ðâí ¢çãò òàñðõàí óãà ìåë ìàë. ¥âñí-òîîñí ýëâã, ñîâõîçä õàäš öîêš àâñí áóóäÿí óðºöèã ç´´õä ìàøèäèí ê¢÷í ³ð³ ê¢ðäã á³³ñìí. Òîê äååð ýœä³í áóóäÿ îâàëºàòà á³³ñìí. Ìàëûí òîîºàð ÷èãí, ò³ð³-òåìñí³ óðºöàð ÷èãí "Ïîáåäà" ñîâõîç çóðàºàí äàâóëš ê¢ö³äã áèë³. Ìàë, ò³ð³-òåìñí ýëâã á³³ñí òåð öàãò ê´äëìø äàëà áèë³. Òåã³ä Áóºó õîòíà óëñ õ´´÷³ð, ¢êð÷³ð, òðàêòîðèñò³ð, ìàøè çàëà÷àð áîëí íàíü ÷èãí ýðäì³ð ê´äëš, òàœº÷äàí, à÷-òóñàí ê¢ðãš éîâñìí. Àõ ¢éèí óëñ ê¢÷-ê´ëñ³ðí òàœº÷èííü äåëãðëòä ç´âò³ ò³âö³í îðóëñìí. Õ´´÷íð, ¢êð÷íð, òðàêòîðèñòíð ¢çìšò³º³ð ê´äëš, “Ê¢÷-ê´ëñí³ òóóðìšèí” îðäåí³ð, "Çà òðóäîâóþ äîáëåñòü" ìåäàëÿð, "Ñîöèàëèñòè÷åñê ä´ðëä³í³ äèèë³÷" ãèäã òåìäã³ð, Ê¢íäëëºí³ ºàøãóäàð áîëí íàíü ÷èãí à÷ëâðìóäàð à÷ëãäñí áîëäã. Òåäí äóíä àõ-ä¢ ×àïà áîëí ×óðþì Áàìáàåâèõí, Ýðäíü (Âèêòîð) Áóðëûêîâ, Î÷ð Êîíäûøåâ, Áîêòà Ìîëîçàåâ, Àëåêñåé Áóâàåâ, Šàâ Ñåêååâ, Ìèõàèë Íåìååâ, Ñåðãåé Êèëèïîâ áîëí íàíü ÷èãí êåñã óëñ éîâñìí. Ê¢¢êä óëñ áàñ ê´äëìø³ñ äóòäãî áèë³. Õ´ä êèðº³÷íð Ìàðòà Àíäèåâà, Ëèäèÿ Áàäìàåâà, Âàëåíòèíà Áàòìàåâà, Íàäåæäà Íåìååâà, Ëèäèÿ Ñåêååâà, Íèíà Öåáåêîâà îíüäèí í¢¢ðò éîâñìí.
Áóºó õîòíä òðàêòîðí áðèãàä, ÌÒÌ, ëàâê, êëóá, ýêëö øêîë, ôåëüäøåðñê ïóíêò áèë³. Øêîëä Íàäåæäà Äîðäæèåâíà Áîñõîìäæèåâà îëí šèëä³í áàãøàð ê´äëš, êåñã áè÷êä¢äèã ñóðºñí áîëäã. ¡íí-÷èê ñåäêëò³º³ð ê´äëñí ò´ë³ä³í Õàëüìã ÀÑÑÐ-èí Äååä Ñîâåòèí Ïðåçèäèóìèí Ê¢íäëëºí³ ºàøãàð à÷ëãäñí áîëäã. Àëåêñàíäð Áîêòàåâè÷ Ìîëîçàåâ Áóºó õîòíä óäàí öàãò á³³š, òðàêòîðèñò³ð, òðàêòîðí áðèãàäûí áðèãàäèð, 2-÷ òîéãòà ôåðìèí çàëà÷ áîëš ê´äëš éîâëà. Ýí¢í³ àâàëü, Êëàâäèÿ Áàäìàåâíà, Áóºóä ÔÀÏ-ä ê´äëš, ³ìòí³ ýð¢ë-ìåíäèíü õàðš, êèëìš³í ê¢ðãš éîâñìí. Îäà ÷èãí ýí¢ã ³ìòí õàíëòòà ñåäêëò³º³ð òîäëíà.
Ñîâåòèí öàãò Áóºó õîòíä šèðºë ä¢ðêëš³ñí öàã. Òèèãõä ´ðê-á¢ëì¢ä ´íð á³³ñìí. Òèèãõä õîòíà ³ìòí³ šèðºë øóóãàòà, ñåðãìšò³ á³³ñìí. Ñóë öàãòàí óéí íàñòà ê´â¢ä, áàº÷óä ôóòáîë íààäõàð ºàðõëà, 3-4 ôóòáîëüí êîìàíä òîãòàäã áèë³. Äæàìáàåâèõí³, Ñåêååâèõí³, Êèëèïîâèõí³ á¢ëì¢ä îëí ¢ðò³ á³³ñìí. Ãåðèí ýçäíü õ´´÷íð á³³ñìí. Ýäí³ ê´â¢äíü ´ñ÷-áîñàä áàñ ò´ðñêí õîòíäàí á³³š, õ´´÷³ð, òðàêòîðèñò³ð ê´äëš, ýöêíð³ñí ¢ëã¢ð àâ÷, äàœãèí îëíà í¢¢ðò éîâñìí.
Àõ ¢éèí óëñàñ ¢ëã¢ð àâ÷, ýäí³ êåš-ê¢ö³š éîâñèã ´äã³ öàãèí áàº÷óä öààðàíäíü êåš éîâíà. Ýííü Áóºóä ´ñ÷-áîññí Ñàíàë Ìàíäæèåâ, Àëåêñàíäð Ðÿáîâîë, òåð ìåò Âèêòîð Ìàìàåâ, Áàìáàåâèõí³ çååíð Õð áîëí Ñàðàí Íàäâèäîâèõí, Äæàõàíãèð Àáäóëãàíèåâ ýíä á³³º³ä, õ´ä, áîä ìàë ´ñêš³í³. Íàñí-šèðºëèííü òóðøàðò ò´ðñêí õîòíäàí Âëàäèìèð áîëí Âåðà Áàìáàåâèõí á³³í³. Ýäí Áàøàíòàä ñåë³í³ ýäë-àõóí òåõíèêóìä ñóð÷àºàä, òàíüëäñìí. Äàðóíü Âëàäèìèð Ñàñàåâè÷ Õàëüìã óíèâåðñèòåòèí ñåë³í³ ýäë-àõóí ôàêóëüòåò ò´ãñ³ñìí. Âåðà Ñàãàåâíà áîëí Âëàäèìèð Ñàñàåâè÷ âåòåðèíàðí ýì÷³ð áîëí çîîòåõíèê³ð ¢çìšò³º³ð ê´äëš éîâñìí. Òåð ìåò ò´ðñêí õîòíä á³³º³ä, àõ-ä¢ Íèêîëàé ×àïàåâè÷ áîëí Àíàòîëèé ×àïàåâè÷ Áàìáàåâèõí, Àðòóð Î÷èðîâè÷ Íóðîâ ìàë á³ðš, õîøò ê´äëš³í³. Íèêîëàé ×àïàåâè÷ Áàìáàåâèí êåëñ³ð, óðäíü Áóºó õîòí ³ìò³õí óñòà äàëà õóäãóäòà, øàâøàä óðºñí íîºàí-´âñò³ ºàçð áèë³. ¥´ð-øèäð á³³ñí Õàð Çóóõèí ºîë óñàð äåâð³ä á³³äã á³³š, çàºñí ýëâã á³³ñìí.
Áóºó õîòíà ³ìòí ´âêíð³í òåâ÷äã, áóðõí-øàšíä ø¢òäã óëñ ì´í. Òåã³ä ÷èãí àøõóä àðâíà óëñèí ñåäâ³ð³ð á³³ðí óëñ Áóºóí ´´ð-øèäð êåç³í³ ìîäí ñóâðºí á³³ñí õóó÷í îðìäíü øèí ñóâðº áîñõñìí. Öóã êåðãò³ áåëäâðèí êåðãèã Àëåêñàíäð Íåìååâ ê¢ö³ñìí. Îäà ýí ºàçðà óëñ ñóâðºíä èðš ì´ðã¢ë êåí³.
"Ê¢í ºàçðèí ñ³³íèíü õ³³äã, çàºñí óñíà 㢢íèíü õ³³äã" ãèš êåëäã. Áîëâ ´äã³ öàãò Áóºó õîòíä á³³äã ö´´êí ê¢í ñ³í šèðºë õ³³º³ä, òàëäàí ºàçðóð í¢¢š ºàðñí óãà. Ýäí éîñòà ò´ðñêí÷ ñåäêëò³ óëñ ì´í.

È.Ìóçðàåâèí öîêñí çóðã

Ïðèþòíà ðàéîíà êå糜ê Áóºó õîòí áàñë šèãò³ ñ³³õí õîòí. "dzðìíü àëòí áóºó 碢š, ç´´ðò òîîëíà, áîëâ íàðò-äåëê³í ýðäí³ñ íàíä Áóºó õîòí ¢íò³" ãèš õàëüìã îëí ³ìòí³ ø¢ëã÷ Íóóðà Âëàäèìèð ò´ðñêí ºàçð-óñíäàí íåð³äñí ø¢ëãò³í áè÷š. Ýíä ´ñ÷-áîññí ³ìòí áàñ èèì òîîëâðòà. Þœãàä ãèõë³ ê¢í áîëºíä ò´ðñêí ºàçð-óñíàñ äàâó ç´´ð óãà áîëäã.
Êåç³í³ õàëüìãóä ìàëûí èäãèí ò´ë³ í¢¢º³ä, í¢¢äë á³³äë³ð á³³ñìí. ¡ëä÷í³ ºàçðò Õàð Çóóõèí ºîëûí ê´â³º³ð áàñ í¢¢º³ä ᢢðëäã á³³ñìí. Òèèã³ä êå糜ê öàãò Áóºó õîòíà îðìä ¢ëä÷í óœã-òîõì í¢¢äã á³³ðí á³³š. Ýíòí àøõóä àðâíà ᢢð á³³ñìí.
Õàëüìãèí êåñã íóòãóäûí îòãóä 1909 šèëèí ´ìí í¢¢äã³í ò´ð¢ö óóðàä, íåã á³³ðíä ñåë³ä áîëí õîòä îëàð á³³š. Òèèãš Îêòÿáðüñê ðåâîëþöèí ´ìí ´ðãíä õàëüìã îòãóä áîëí íóòãóä öóºàð íåã á³³ðíä á³³ðøäã, ýñ ãèš í¢¢äã áîëâ ÷èãí îíö á³³ðøäã îðìñòà áîëñìí. Ñîâåòèí éîñí òîãòñí öàãò í¢¢äã õàëüìãóäûí íóòãóäûã íåã á³³ðíä ᢢðëäã ò´ð õàºëñìí. Òèèã³ä 1910-1920 šèëì¢äò í¢¢äã³í óóðàä, íåã ºàçðò á³³š äàñšàñí öàãò ýñêë³ ýí öàãàñ ýðò³ð Áóºó õîòí òîãòñí áîëõ ãèñí òààâð êåš áîëõìí. Ýí õîòí öåâð àºàðòà, íèãò³ð óðºäã ´âñò³, ñàëà-ñàäðãóäòà ñ³³õí ºàçðò á³³í³. Ýí õîòûã äàëà ñàëà á¢ñëñìí, òåã³ä Áóºó ãèäã íåð 碢ñí áîëšàíà.
Ò´ðñê³í õàðñã÷ Àëäð ä³³í³ ´ìí Áóºó õîòí Ïðèþòíà óëóñèí 2-÷ ¡ëä÷í³ ñåëüñîâåòèí ìåäëä îðäã á³³ñìí. Òèèãõä Áàëã öóòõëœ ñåë³í ì´í. 1938 šèëä ÐÑÔÑÐ-èí áîëí Õàëüìã ÀÑÑÐ-èí äåïóòàòíðèí ñóœºâð áîëšàñí öàãò Ïðèþòíà óëóñèí ñóœºâðèí ó÷àñòêóäûí òî-äèãèã àâ÷àñíà òóñê äîêóìåíò òàœº÷èí Êåëí-óëñèí àðõèâä õàäºëãäšàíà. Òåð öàãèí öààñíä èèãš áè÷³ò³. 2-÷ ¡ëä÷í³ ñåëüñîâåòèí ìåäëä îðäã á³³ñí 7 õîòûã çààš. Ýííü Áàëã, ¡êð³õí, Áóºó, Ñàìòí Ñàëà, Òîñòà, ²ìò³ Óñòà, Áàäðèí Õîë õîòä. Ýí çààãäñí õîòäò 1938 šèëä óò òîîäàí 875 ê¢í á³³š. Òåð òîîä Áóºó õîòíä - 124 ê¢í, òåäí³ñ - 69 ñóœºà÷.
ij³í³ ´ìí 2-÷ ¡ëä÷íä Ëåíèí³ íåðò³ êîëõîç ¢¢ëääã á³³ñìí. Êîëõîçèí àõëà÷ áîðàõí àðâíà ê¢í Áóäóø Îíêîðîâ áèë³. Á³³õò³ ýäë-àõó á³³ñìí. Ìàë ´ñê³ä, ò³ð³-òåìñ ÷èãí óðºàäã á³³š. Áóºó õîòíà óëñ ÷èãí á³³ðí êîëõîçä ê´äë³ä, ýí-òåðãî á³³š, ê´ëä îðñí öàã á³³ñìí. Áîëâ ò´âêí¢í á³³äëèã ãåíòêí ýêëñí ä³í ýâäâ.
ijí ýêëõë³, ¡ëä÷í³ ³³ìã³, òåð òîîä Áóºó õîòíà, çàëó óëñ ò´ðñêí ºàçð-óñàí äååðì÷íð³ñ õàðñàä, çàëó-ç´ðìã³ð ä³³ëäâ. Áîëâ õàëüìãóäûí çîâëœãíü ÷èë³ä óãà á³³š. Ò´ðñê³í õàðñàä, öóñàí àñõàä, ä³³ëäš éîâñí çàëóñèí àðäíü ¢ëäñí ꢢêä óëñ, áè÷êä¢ä áîëí ê´ãøä Ñèâð¢ð ê¢÷³ð òóóãäâ. 1944 šèëä õàëüìã ä³³÷íðèã öåðã³ñ áóóëºàä, Øèðîêëàãóð éîâóëâ. Öóã õàëüìã óëñëà ³äë Áóºó õîòíà óëñ õàëüìã ãèñí íåð³í ºóòàëãî, çîâëœäàí äàðãäëãî áàñ ä³³í³, Ñèâðèí ê¢÷ð-ê¢íäèã äààš ºàðñìí. Ýí ºàçðà óëñ êåç³ä ÷èãí óðìäíü õ³ðäãî, ñ³í èðã÷ä èòêäã, èêë îìãòà óëñ áîëäìí.
1957-1958-÷ šèëì¢äò õàëüìãóä íèðã³ä-í¢ãø³ä ºàçð-óñíóðí òåìöâ. ¡ëä÷í³ îòã-³³ìãèí êåñã õîòí óãà áîëš îäñìí. Ñåë³ä, õîòä Ñòàâðîïîëüñê êðàéèí ìåäëä îðäã á³³š. Áóºó õîòíà óëñ ºàçðòàí èð³ä, ýíä ¢¢ëäš³ñí ìàë áîðäëºíà ñîâõîçä ê´äëš³â. Äàðóíü ýí ñîâõîçèí óë äååð "Ïîáåäà" ñîâõîç á¢ðä³ãäâ. 1964-1965-÷ šèëì¢äò Ìàíö õîòí öóòõëœòà áîëñí ñîâõîçèí ìåäëä Áóºó, Ñàìòí Ñàëà áîëí ¡êð³õí áðèãàäìóä îðñìí. 1966-÷ šèëä Áóºó õîòí "Ïîáåäà" ñîâõîçèí öóòõëœ ñåë³í áîëñìí. Òèèãõä Áóºóä äàëà ãåðì¢ä òîñõàä, øèí óóëüíö á¢ðäñìí. 1967 šèëä áîëõëà Íàðòà ïîñåëê ýí ñîâõîçèí öóòõëœãíü áîëâ.
Õ´´ííü Áóºó õîòí "Ïîáåäà" ñîâõîçèí 2-÷ òîéãòà ôåðì áîëâ. Áóºóí ºàçðèí ýðãíä äàëà ìàëûí õîøìóä á³³ñìí. Õîòíà óëñ àðº-÷èäë³í ³ðâëëãî îëíà êåðãèí ò´ë³, ³ìòí³ ñ³í šèðºëèí ò´ë³ øóíš éîâñìí. Òèèãõä òî-òîìš óãà õ´´ò³, îëí áîä ìàëòà ýëâã-äåëâã, á³³õò³ ýäë-àõó á³³ñìí. Êååð ýíä - ìàëûí õîø, òåíä õîø, ýíä õ´´äèí ñ¢ðã, òåíä - ¢êðèí ñ¢ðã, ò´ã³ëœä³í ä´ðâí ¢çãò òàñðõàí óãà ìåë ìàë. ¥âñí-òîîñí ýëâã, ñîâõîçä õàäš öîêš àâñí áóóäÿí óðºöèã ç´´õä ìàøèäèí ê¢÷í ³ð³ ê¢ðäã á³³ñìí. Òîê äååð ýœä³í áóóäÿ îâàëºàòà á³³ñìí. Ìàëûí òîîºàð ÷èãí, ò³ð³-òåìñí³ óðºöàð ÷èãí "Ïîáåäà" ñîâõîç çóðàºàí äàâóëš ê¢ö³äã áèë³. Ìàë, ò³ð³-òåìñí ýëâã á³³ñí òåð öàãò ê´äëìø äàëà áèë³. Òåã³ä Áóºó õîòíà óëñ õ´´÷³ð, ¢êð÷³ð, òðàêòîðèñò³ð, ìàøè çàëà÷àð áîëí íàíü ÷èãí ýðäì³ð ê´äëš, òàœº÷äàí, à÷-òóñàí ê¢ðãš éîâñìí. Àõ ¢éèí óëñ ê¢÷-ê´ëñ³ðí òàœº÷èííü äåëãðëòä ç´âò³ ò³âö³í îðóëñìí. Õ´´÷íð, ¢êð÷íð, òðàêòîðèñòíð ¢çìšò³º³ð ê´äëš, “Ê¢÷-ê´ëñí³ òóóðìšèí” îðäåí³ð, "Çà òðóäîâóþ äîáëåñòü" ìåäàëÿð, "Ñîöèàëèñòè÷åñê ä´ðëä³í³ äèèë³÷" ãèäã òåìäã³ð, Ê¢íäëëºí³ ºàøãóäàð áîëí íàíü ÷èãí à÷ëâðìóäàð à÷ëãäñí áîëäã. Òåäí äóíä àõ-ä¢ ×àïà áîëí ×óðþì Áàìáàåâèõí, Ýðäíü (Âèêòîð) Áóðëûêîâ, Î÷ð Êîíäûøåâ, Áîêòà Ìîëîçàåâ, Àëåêñåé Áóâàåâ, Šàâ Ñåêååâ, Ìèõàèë Íåìååâ, Ñåðãåé Êèëèïîâ áîëí íàíü ÷èãí êåñã óëñ éîâñìí. Ê¢¢êä óëñ áàñ ê´äëìø³ñ äóòäãî áèë³. Õ´ä êèðº³÷íð Ìàðòà Àíäèåâà, Ëèäèÿ Áàäìàåâà, Âàëåíòèíà Áàòìàåâà, Íàäåæäà Íåìååâà, Ëèäèÿ Ñåêååâà, Íèíà Öåáåêîâà îíüäèí í¢¢ðò éîâñìí.
Áóºó õîòíä òðàêòîðí áðèãàä, ÌÒÌ, ëàâê, êëóá, ýêëö øêîë, ôåëüäøåðñê ïóíêò áèë³. Øêîëä Íàäåæäà Äîðäæèåâíà Áîñõîìäæèåâà îëí šèëä³í áàãøàð ê´äëš, êåñã áè÷êä¢äèã ñóðºñí áîëäã. ¡íí-÷èê ñåäêëò³º³ð ê´äëñí ò´ë³ä³í Õàëüìã ÀÑÑÐ-èí Äååä Ñîâåòèí Ïðåçèäèóìèí Ê¢íäëëºí³ ºàøãàð à÷ëãäñí áîëäã. Àëåêñàíäð Áîêòàåâè÷ Ìîëîçàåâ Áóºó õîòíä óäàí öàãò á³³š, òðàêòîðèñò³ð, òðàêòîðí áðèãàäûí áðèãàäèð, 2-÷ òîéãòà ôåðìèí çàëà÷ áîëš ê´äëš éîâëà. Ýí¢í³ àâàëü, Êëàâäèÿ Áàäìàåâíà, Áóºóä ÔÀÏ-ä ê´äëš, ³ìòí³ ýð¢ë-ìåíäèíü õàðš, êèëìš³í ê¢ðãš éîâñìí. Îäà ÷èãí ýí¢ã ³ìòí õàíëòòà ñåäêëò³º³ð òîäëíà.
Ñîâåòèí öàãò Áóºó õîòíä šèðºë ä¢ðêëš³ñí öàã. Òèèãõä ´ðê-á¢ëì¢ä ´íð á³³ñìí. Òèèãõä õîòíà ³ìòí³ šèðºë øóóãàòà, ñåðãìšò³ á³³ñìí. Ñóë öàãòàí óéí íàñòà ê´â¢ä, áàº÷óä ôóòáîë íààäõàð ºàðõëà, 3-4 ôóòáîëüí êîìàíä òîãòàäã áèë³. Äæàìáàåâèõí³, Ñåêååâèõí³, Êèëèïîâèõí³ á¢ëì¢ä îëí ¢ðò³ á³³ñìí. Ãåðèí ýçäíü õ´´÷íð á³³ñìí. Ýäí³ ê´â¢äíü ´ñ÷-áîñàä áàñ ò´ðñêí õîòíäàí á³³š, õ´´÷³ð, òðàêòîðèñò³ð ê´äëš, ýöêíð³ñí ¢ëã¢ð àâ÷, äàœãèí îëíà í¢¢ðò éîâñìí.
Àõ ¢éèí óëñàñ ¢ëã¢ð àâ÷, ýäí³ êåš-ê¢ö³š éîâñèã ´äã³ öàãèí áàº÷óä öààðàíäíü êåš éîâíà. Ýííü Áóºóä ´ñ÷-áîññí Ñàíàë Ìàíäæèåâ, Àëåêñàíäð Ðÿáîâîë, òåð ìåò Âèêòîð Ìàìàåâ, Áàìáàåâèõí³ çååíð Õð áîëí Ñàðàí Íàäâèäîâèõí, Äæàõàíãèð Àáäóëãàíèåâ ýíä á³³º³ä, õ´ä, áîä ìàë ´ñêš³í³. Íàñí-šèðºëèííü òóðøàðò ò´ðñêí õîòíäàí Âëàäèìèð áîëí Âåðà Áàìáàåâèõí á³³í³. Ýäí Áàøàíòàä ñåë³í³ ýäë-àõóí òåõíèêóìä ñóð÷àºàä, òàíüëäñìí. Äàðóíü Âëàäèìèð Ñàñàåâè÷ Õàëüìã óíèâåðñèòåòèí ñåë³í³ ýäë-àõóí ôàêóëüòåò ò´ãñ³ñìí. Âåðà Ñàãàåâíà áîëí Âëàäèìèð Ñàñàåâè÷ âåòåðèíàðí ýì÷³ð áîëí çîîòåõíèê³ð ¢çìšò³º³ð ê´äëš éîâñìí. Òåð ìåò ò´ðñêí õîòíä á³³º³ä, àõ-ä¢ Íèêîëàé ×àïàåâè÷ áîëí Àíàòîëèé ×àïàåâè÷ Áàìáàåâèõí, Àðòóð Î÷èðîâè÷ Íóðîâ ìàë á³ðš, õîøò ê´äëš³í³. Íèêîëàé ×àïàåâè÷ Áàìáàåâèí êåëñ³ð, óðäíü Áóºó õîòí ³ìò³õí óñòà äàëà õóäãóäòà, øàâøàä óðºñí íîºàí-´âñò³ ºàçð áèë³. ¥´ð-øèäð á³³ñí Õàð Çóóõèí ºîë óñàð äåâð³ä á³³äã á³³š, çàºñí ýëâã á³³ñìí.
Áóºó õîòíà ³ìòí ´âêíð³í òåâ÷äã, áóðõí-øàšíä ø¢òäã óëñ ì´í. Òåã³ä ÷èãí àøõóä àðâíà óëñèí ñåäâ³ð³ð á³³ðí óëñ Áóºóí ´´ð-øèäð êåç³í³ ìîäí ñóâðºí á³³ñí õóó÷í îðìäíü øèí ñóâðº áîñõñìí. Öóã êåðãò³ áåëäâðèí êåðãèã Àëåêñàíäð Íåìååâ ê¢ö³ñìí. Îäà ýí ºàçðà óëñ ñóâðºíä èðš ì´ðã¢ë êåí³.
"Ê¢í ºàçðèí ñ³³íèíü õ³³äã, çàºñí óñíà 㢢íèíü õ³³äã" ãèš êåëäã. Áîëâ ´äã³ öàãò Áóºó õîòíä á³³äã ö´´êí ê¢í ñ³í šèðºë õ³³º³ä, òàëäàí ºàçðóð í¢¢š ºàðñí óãà. Ýäí éîñòà ò´ðñêí÷ ñåäêëò³ óëñ ì´í.

È.Ìóçðàåâèí öîêñí çóðã

Âî âðåìÿ Âåëèêîé Îòå÷åñòâåííîé âîéíû èç ïîñåëêà Îðãàêèí Èêè-Áóðóëüñêîãî ðàéîíà óøëè íà ôðîíò ñâûøå 90 ìóæ÷èí, èç íèõ íà ïîëÿõ ñðàæåíèé ñëîæèëè ãîëîâû 82 ÷åëîâåêà, â òîì ÷èñëå ïÿòåðî áðàòüåâ Áîëàåâûõ: Ïàòëÿí, Õåå÷è, Áîîâà, Ãðèãîðèé è Ñàíêà. Ñàìîìó ìëàäøåìó èç íèõ, Ñàíêå, áûëî 24 ãîäà, à ñàìîìó ñòàðøåìó áðàòó Ïàòëÿíó - 48. È äîëãèå ãîäû èõ ðîäñòâåííèêè íå çíàëè, ãäå ïîêîèòñÿ ïðàõ áðàòüåâ-êðàñíîàðìåéöåâ. Äâà ãîäà íàçàä áûëè âîññòàíîâëåíû èìåíà Ïàòëÿíà è Áîîâû. Îá ýòîì ïåðâîé óçíàëà Ñâåòëàíà Îëÿäûêîâà, ìíîãèå ãîäû çàíèìàþùàÿñÿ ïîèñêîì ïîãèáøèõ è ïðîïàâøèõ áåç âåñòè îðãàêèíöåâ âî âðåìÿ âîéíû. Èõ èìåíà îíà íàøëà â Èíòåðíåòå è ïåðåäàëà ýòó èíôîðìàöèþ ðîäñòâåííèêàì ïîãèáøèõ. Îíè, â ñâîþ î÷åðåäü, óæå äâàæäû ïîáûâàëè íà ìîãèëàõ ñâîèõ äåäîâ, ïîêëîíèëèñü èì, âûðàçèëè ãëóáîêóþ áëàãîäàðíîñòü âîëãîãðàäöàì, ïðåæäå âñåãî, âåòåðàíó ïåäàãîãè÷åñêîãî òðóäà Ëþäìèëå Ïîëóáåäîâîé, âî ìíîãîì áëàãîäàðÿ êîòîðîé âîññòàíîâëåíû èç íåáûòèÿ èìåíà Ïàòëÿíà è Áîîâû Áîëàåâûõ.
 ìèíóâøóþ ñóááîòó íà ìåìîðèàëüíîì êîìïëåêñå ïàâøèì ãåðîÿì ï.Îðãàêèí ñîñòîÿëîñü ìåðîïðèÿòèå, ïîñâÿùåííîå ïàìÿòè áðàòüåâ Áîëàåâûõ. Íà âîçëîæåíèå âåíêîâ è öâåòîâ ê ïîäíîæèþ ïàìÿòíèêà ðîäñòâåííèêè Áîëàåâûõ ïðèãëàñèëè âîëãîãðàäöåâ.  êàëìûöêèé ïîñåëîê ïðèåõàëè äâà äåñÿòêà ãîñòåé èç ñîñåäíåé îáëàñòè. Äåëåãàöèþ âîçãëàâëÿëà ÷ëåí Îáùåñòâåííîé ïàëàòû ã.Âîëãîãðàäà, çàñëóæåííûé ó÷èòåëü ÐÔ, ïî÷åòíûé æèòåëü Êðàñíîàðìåéñêîãî ðàéîíà ãîðîäà-ãåðîÿ Ëþäìèëà Ìèõàéëîâíà Ïîëóáåäîâà.
Êàê ñêàçàëà îíà â èíòåðâüþ íàøåé ãàçåòå, íà ñòàíöèè Ñàðåïòà âî âðåìÿ âîéíû áûë áîëüøîé ãîñïèòàëü. Òóäà ïðèâîçèëè òÿæåëî ðàíåííûõ áîéöîâ èç Ñòàëèíãðàäà, Ìàìàåâà êóðãàíà, Äóáîâîãî îâðàãà. Êîãäà îíè óìèðàëè, èõ õîðîíèëè íà ãðàæäàíñêîì è âîåííîì êëàäáèùàõ, ÷òî íàõîäÿòñÿ ïîáëèçîñòè îò ãîñïèòàëÿ. Ó Ëþäìèëû Ìèõàéëîâíû òàì ïîõîðîíåíî íåìàëî áëèçêèõ è ðîäíûõ ëþäåé. Âî âðåìÿ î÷åðåäíîãî ïîñåùåíèÿ êëàäáèùà Ïîëóáåäîâà, íà òîò ìîìåíò äèðåêòîð Âîëãîãðàäñêîé ñðåäíåé øêîëû ¹15, îáðàòèëà âíèìàíèå íà áåçûìÿííûé ïàìÿòíèê, ïîä êîòîðûì çàõîðîíåíû ñîëäàòû. Âñå íàõîäèëîñü â çàïóñòåíèè. Ëþäìèëà Ìèõàéëîâíà áûëà î÷åíü âçâîëíîâàíà ýòèì. Îíà ïðèøëà â øêîëó è ïîãîâîðèëà ñ êîëëåêòèâîì, à çàòåì è â Îáùåñòâåííîé ïàëàòå ñ êîëëåãàìè, ñêàçàâ, ÷òî íåëüçÿ äîïóñêàòü, ÷òîáû ïîä ïàìÿòíèêîì íàõîäèëñÿ ïðàõ áåçûìÿííûõ áîéöîâ. Íàäî âîññòàíîâèòü èõ èìåíà, îáðàòèëàñü Ïîëóáåäîâà ê êîëëåãàì. Ïîäêëþ÷èëè ê ïîèñêàì âîåíêîìàò ã. Âîëãîãðàäà. È ðàáîòà çàêèïåëà. Ýíòóçèàñòàì óäàëîñü âîññòàíîâèòü èìåíà 386 ïîãèáøèõ âîèíîâ. Òî áûëè ñîëäàòû èç ñàìûõ ðàçëè÷íûõ óãîëêîâ ñòðàíû, â òîì ÷èñëå è èç Êàëìûêèè. Ïî èíèöèàòèâå Ëþäìèëû Ïîëóáåäîâîé íà êëàäáèùå ïîñòðîèëè íîâûé ïàìÿòíèê, íà êîòîðîì âûñåêëè èìåíà çàùèòíèêîâ ðîäèíû. È ñåé÷àñ ïîèñêîâèêàì Âîëãîãðàäà ïðèõîäÿò ïèñüìà ñ áëàãîäàðíîñòÿìè çà âûïîëíåíèå ýòîé ÷ðåçâû÷àéíî âàæíîé è ñâÿòîé ðàáîòû.
×òî êàñàåòñÿ îñòàíêîâ áðàòüåâ Áîëàåâûõ, òî îíè íàõîäÿòñÿ íà ðàçíûõ êëàäáèùàõ. Ïàòëÿí ïîõîðîíåí â ÷åðòå ã. Âîëãîãðàäà, â ï. èìåíè Ñàêêî è Âàíöåòòè, à ïðàõ Áîîâû ïîêîèòñÿ íà êëàäáèùå õóòîðà Êóçíå÷èê Ñåðàôèìîâè÷ñêîãî ðàéîíà.
Ãëàâà àäìèíèñòðàöèè Îðãàêèíñêîãî ÑÌÎ Áàñàí Àëåêñååâ, âîåíêîì Èêè-Áóðóëüñêîãî ðàéîíà Àëåêñåé Áåëüòðèêîâ âûðàçèëè ñåðäå÷íóþ áëàãîäàðíîñòü ãîñòÿì èç Âîëãîãðàäà, âîññòàíîâèâøèì èìåíà áðàòüåâ Áîëàåâûõ è, íåñìîòðÿ íà äàëüíèé ïóòü, ïðèåõàâøèì â Êàëìûêèþ, ÷òîáû ïî÷òèòü ãåðîåâ-îðãàêèíöåâ. Íàñòîÿòåëü Îðãàêèíñêîãî õóðóëà Ëîâîí Ãîíáî Äîðäæå (Áààòð Ýëèñòàåâ) ïðî÷èòàë ïîìèíàëüíóþ ìîëèòâó çà óïîêîé äóøè ïîãèáøèõ çàùèòíèêîâ ðîäèíû.
Ó÷àùàÿñÿ 4-ãî êëàññà îäíîé èç âîëãîãðàäñêèõ ãèìíàçèé Êàðèíà Øóëåéêèíà ìàñòåðñêè ïðî÷ëà ñòèõîòâîðåíèå Ìàðãàðèòû Àãàøèíîé "Ïèñüìî ñîëäàòà".
Ó÷èòåëü Âîëãîãðàäñêîé ñðåäíåé øêîëû ¹115 Ãàëèíà Èâàíîâíà Îñèïîâà ïðî÷èòàëà ïðîíçèòåëüíîå ñòèõîòâîðåíèå âîëãîãðàäñêîãî æóðíàëèñòà Þðèÿ Áîëäûðåâà îò èìåíè áåçûìÿííîãî ñîëäàòà "ß áûë óáèò â îêîïàõ Ñòàëèíãðàäà".
Õîð âåòåðàíîâ ã.Âîëãîãðàäà "Ðå÷åíüêà" çàäóøåâíî èñïîëíèë íåñêîëüêî ïåñåí âîåííîé ïîðû.
Ïàìÿòíîå ìåðîïðèÿòèå ïðîäîëæèëîñü â ñòåíàõ Îðãàêèíñêîé ñðåäíåé øêîëû. Ãîñòåé èç ñîñåäíåé îáëàñòè ðàäóøíî âñòðå÷àëè ïåäàãîãè âî ãëàâå ñ äèðåêòîðîì øêîëû Òàòüÿíîé Îëþøåâîé. Äåëåãàöèÿ èç Âîëãîãðàäà îçíàêîìèëàñü ñî øêîëüíûì ìóçååì, ïîñìîòðåëà êîíöåðò, ïîäãîòîâëåííûé ó÷àùèìèñÿ, âûñëóøàëà ñëîâà áëàãîäàðíîñòè èç óñò ðîäñòâåííèêîâ áðàòüåâ Áîëàåâûõ çà ðàáîòó ïî âûÿâëåíèþ ïðîïàâøèõ áåç âåñòè êðàñíîàðìåéöåâ.  ñâîþ î÷åðåäü, õîð âåòåðàíîâ ãîðîäà-ãåðîÿ èñïîëíèë ïåñíè âîåííîãî âðåìåíè, à ðóêîâîäèòåëü äåëåãàöèè Ëþäìèëà Ïîëóáåäîâà âðó÷èëà â äàð øêîëå êíèãè î áîÿõ íà Âîëãå, òîì-ýíöèêëîïåäèþ "Ñòàëèíãðàäñêàÿ áèòâà".
Î÷èð ÁÅÌÁÅÅÂ

Íåäàâíî â Ýëèñòå, â ïàðêå "Äðóæáà", ïðîøëî ïåðâåíñòâî Ðåñïóáëèêè Êàëìûêèÿ ïî ëåãêîàòëåòè÷åñêîìó êðîññó "Çîëîòàÿ îñåíü" ñðåäè ó÷àùèõñÿ 2006-2009 ã.ð. â ðàìêàõ àêöèè "Ñïîðò ïðîòèâ íàðêîòèêîâ".
 ñîðåâíîâàíèè ïðèíÿëè ó÷àñòèå 12 êîìàíä èç ðàéîíîâ ðåñïóáëèêè è ã.Ýëèñòû.
 îáùåêîìàíäíîì çà÷åòå, íàáðàâ 117 î÷êîâ, ïîáåäèëè ýëèñòèíöû (ïðåäñòàâèòåëü êîìàíäû - Áààòð Áàñàíãîâ).
Íà âòîðîì ìåñòå - êîìàíäà èç ×åðíîçåìåëüñêîãî ðàéîíà, íàáðàâøàÿ 90 î÷êîâ (ïðåäñòàâèòåëü êîìàíäû - Àíäðåé Áóâàåâ). Òðåòüèì ïðèçåðîì ñîñòÿçàíèÿ ñòàëè ó÷àùèåñÿ ßøàëòèíñêîãî ðàéîíà, ó íèõ - 67 î÷êîâ (ïðåäñòàâèòåëü - Àëåêñàíäð Øåâ÷åíêî).
 ëè÷íîì çà÷åòå ïîáåäèòåëÿìè íà äèñòàíöèÿõ: 500, 1000 è 2000 ìåòðîâ â ñâîèõ âîçðàñòíûõ ãðóïïàõ ñðåäè äåâî÷åê ñòàëè: Àííà Æèëåíêî (Ñàðïèíñêèé ðàéîí), Àëüáèíà Ìèðîøíè÷åíêî (×åðíîçåìåëüñêèé ðàéîí), Àëèíà Óìóðçîêîâà, Ìàðèÿ Àêèìåíêî (îáå ã.Ýëèñòà); ñðåäè ìàëü÷èêîâ: Ñåðãåé Ïèâîâàðîâ (ßøàëòèíñêèé ðàéîí), Ëàðè Ïîïååâ, Íèêèòà Ïîïåíêî, Äìèòðèé Ïèõòóðîâ ( ã.Ýëèñòà).
Ïîáåäèòåëè è ïðèçåðû íàãðàæäåíû ïàìÿòíûìè Êóáêàìè, äèïëîìàìè ñîîòâåòñòâóþùèõ ñòåïåíåé è äåíåæíûìè ïðèçàìè.
Òàòüÿíà ÖÓÐÞÌÎÂÀ

Òàê ãîâîðÿò î ëþäÿõ, êîòîðûå ñëàâÿòñÿ äåëîâûìè êà÷åñòâàìè è âîñòðåáîâàíû âåçäå, ãäå áû îíè íè ðàáîòàëè, ê íèì è îòíîñèòñÿ íà÷àëüíèê ñïåöèàëèçèðîâàííîãî îòäåëà ïî îáåñïå÷åíèþ óñòàíîâëåííîãî ïîðÿäêà äåÿòåëüíîñòè ñóäîâ ïî ã. Ýëèñòå ÓÔÑÑÏ Ðîññèè ïî ÐÊ Íàðàí Õàðöõàåâ. Åìó 36 ëåò.
 åãî îòäåëå òðóäÿòñÿ 54 ñóäåáíûõ ïðèñòàâà ïî ÎÓÏÄÑ, à ïîìîãàþò âî âñåì òðè åãî çàìåñòèòåëÿ: Áàäìà Øóðãó÷ååâ, Âëàäèìèð Ñàíãðàåâ è Àëåêñàíäð Áîâèêîâ. Áåç èõ ïîääåðæêè òðóäíî áûëî áû îáåñïå÷èòü áåçîïàñíîñòü â Âåðõîâíîì ñóäå ÐÊ, Àðáèòðàæíîì ñóäå ÐÊ, Ýëèñòèíñêîì ãîðîäñêîì ñóäå è íà 6-òè ñóäåáíûõ ó÷àñòêàõ ìèðîâûõ ñóäåé.
Êðîìå òîãî, ñîòðóäíèêè èõ îòäåëà îñóùåñòâëÿþò ïðèíóäèòåëüíûå ïðèâîäû â ñóäû, ê ñóäåáíûì ïðèñòàâàì-èñïîëíèòåëÿì è äîçíàâàòåëÿì, ïðåïðîâîæäàþò èíîñòðàííûõ ãðàæäàí â ñïåöó÷ðåæäåíèå, ÷òî íàõîäèòñÿ â ï. Öàãàí Àìàí, òàì îíè äîæèäàþòñÿ îòïðàâêè íà èñòîðè÷åñêóþ ðîäèíó.
Îáúåì ïðîèçâîäñòâ áîëüøîé.  ÷åì æå óñïåõ ñëàæåííîé ðàáîòû îòäåëà? Âèäèìî, â õàðàêòåðå Íàðàíà Õàðöõàåâà. Åãî îòåö, Âëàäèìèð Äîðäæèåâè÷, ïî÷òè âñþ æèçíü ðàáîòàë â ñèñòåìå ÌÂÄ: âíà÷àëå - â óãîëîâíîì ðîçûñêå, çàòåì äîëãîå âðåìÿ - ó÷àñòêîâûì, à ïåðåä ïåíñèåé - â èñïðàâèòåëüíîé êîëîíèè ¹ 1 ï. Ñàëûí.
Îí ñ äåòñòâà ïðèó÷èë ñûíà è äî÷ü Çàíäó, êîòîðàÿ ñòàðøå áðàòà íà äâà ãîäà, äîâîäèòü ëþáîå äåëî äî êîíöà, áûòü îòâåòñòâåííûìè. Ñåìåéíûé î÷àã îáåðåãàëà èõ ìàìà, Îëüãà Ìèõàéëîâíà, êîòîðàÿ ñåé÷àñ íà ïåíñèè. Âñþ æèçíü îíà ïðîðàáîòàëà áóõãàëòåðîì íà ïðåäïðèÿòèÿõ Ëàãàíñêîãî ðàéîíà, à â 90-å ãîäû, êîãäà ðàçâàëèëàñü ñòðàíà, çàíÿëàñü ïðåäïðèíèìàòåëüñòâîì. Òàê è âûðàñòèëè ñâîèõ äåòåé, ïîýòîìó Íàðàí ñ Çàíäîé ñ äåòñòâà âèäåëè, êàê îòåö ñ ìàòåðüþ òðóäèëèñü. Îíè ñ áîëüøèì óâàæåíèåì îòíîñÿòñÿ ê ñâîèì ðîäèòåëÿì, âåòåðàíàì òðóäà Ðîññèè.
Êàæäîå ëåòî Íàðàí âìåñòå ñî ñâîåé ñåìüåé ïðèåçæàåò â ãîñòè ê ëþáèìîé áàáóøêå, Õàðöõàåâîé Çóðãàí Ìóêàáåíîâíå, êîòîðîé â ýòîì ãîäó èñïîëíèëñÿ 91 ãîä. Îíà ÿâëÿåòñÿ åäèíñòâåííîé ñòàðåéøåé æèòåëüíèöåé â ñ. Áóðàííîå Ëàãàíñêîãî ðàéîíà. Ïðîøëà âñå òÿãîòû ñèáèðñêîé ññûëêè, âäâîåì ñ ñóïðóãîì, Äîðäæè Ñàíäæè - Ãîðÿåâè÷åì, âûðàñòèëè 5-õ äåòåé è âñåì äàëè õîðîøåå âîñïèòàíèå.
Íàðàí îêîí÷èë øêîëó áåç òðîåê, ïîñòóïèë â ÊÃÓ íà ôèçìàò. Êàê òîëüêî ïîëó÷èë äèïëîì, ñðàçó æå óøåë â àðìèþ. Íàçíà÷èëè åãî êîìàíäèðîì âçâîäà 135-ãî ìîòîñòðåëêîâîãî ïîëêà â ã. Ïðîõëàäíûé Êàáàðäèíî - Áàëêàðñêîé Ðåñïóáëèêè. Ó íåãî è â ìûñëÿõ íå áûëî "îòêîñèòü" îò àðìèè. Ñëóæèòü îí øåë îñîçíàííî, ñ æåëàíèåì, çíàë, ÷òî áåç ýòîãî â äàëüíåéøåì íèêóäà.
Ñ 2005 ïî 2006 ãîä ïðèíèìàë ó÷àñòèå â âûïîëíåíèè çàäà÷ â ã. Öõèíâàëå ïî íîðìàëèçàöèè îáñòàíîâêè, âîññòàíîâëåíèþ çàêîííîñòè è ïðàâîïîðÿäêà â çîíå ãðóçèíî - îñåòèíñêîãî êîíôëèêòà. Ñëóæèë â ìèðîòâîð÷åñêîì áàòàëüîíå.
Âîò êàê îí âñïîìèíàåò î òåõ äíÿõ: "Ìîé âçâîä ñòîÿë ìåæäó ãðóçèíñêèìè è îñåòèíñêèìè ñåëàìè. Çäåñü âñåãäà áûëà íàïðÿæåííàÿ îáñòàíîâêà. Ðàññêàæó ñàìûé ÿðêèé ýïèçîä. Èäåò ïåðåñòðåëêà. Ãðóçèíû íàïàëè íà íàáëþäàòåëüíûé ïîñò, êîòîðûé íàõîäèëñÿ íà ñàìîé âûñîêîé âîçâûøåííîñòè â Þæíîé Îñåòèè. Ñîâìåñòíî ñ ìåñòíûìè îïîë÷åíöàìè ìû âûäâèíóëèñü íî÷üþ íà ÁÌÏ â ñòîðîíó ïîñòà. Çàíÿëè ïîçèöèè. Øëè íà ïîäêðåïëåíèå âîñüìåðûì ìèðîòâîðöàì, êîòîðûå óæå íàñ æäàëè. Âñå îáîøëîñü áåç æåðòâ. Ãðóçèíû, èñïóãàâøèñü íàøåé ïîääåðæêè, ñêðûëèñü.
Âîò åùå îäèí ñëó÷àé. Íà Íîâûé ãîä áûëà ïðîâîêàöèÿ èç-çà ðàçíèöû âî âðåìåíè íà îäèí ÷àñ. Ñíà÷àëà îñåòèíñêèå ñåëà ïðàçäíóþò íàñòóïëåíèå Íîâîãî ãîäà ïî ìîñêîâñêîìó âðåìåíè ñòðåëüáîé èç àâòîìàòîâ, çàòåì - ãðóçèíû. Ó êàâêàçöåâ åñòü òðàäèöèÿ: îòìå÷àòü ïðàçäíèêè ïàëüáîé ââåðõ. Âîîðóæåíû âñå.  êàêîé-òî ìîìåíò ãðóçèíû ïîìåíÿëè íàïðàâëåíèå ñòðåëüáû â ñòîðîíó îñåòèíñêèõ ñåë. Ìèðîòâîðöû áûëè ïîäíÿòû ïî òðåâîãå. Ê ñ÷àñòüþ, îáîøëîñü áåç æåðòâ.
Áûëè è ìåëêèå êîíôëèêòû, îñîáåííî íà äîðîãàõ, íèêòî íå ñîáèðàëñÿ óñòóïàòü äðóã äðóãó. Ãðóçèíñêèå è îñåòèíñêèå ñåëà ðàñïîëîæåíû â øàõìàòíîì ïîðÿäêå. Èíîãäà íàì ïðèõîäèëîñü ñòîÿòü ìåæäó ïðîòèâîáîðñòâóþùèìè ñòîðîíàìè, êàê æèâîé ùèò. Óæå òîãäà ÷óâñòâîâàëîñü äûõàíèå âîéíû. Ïîñòîÿííî áûëè ïîïûòêè ïðîâîêàöèé ñî ñòîðîíû ãðóçèí, è ìû ýòî ïðåñåêàëè. Ó ìåíÿ âî âçâîäå áûëî 30 ÷åëîâåê, çà âðåìÿ ãðóçèíî-îñåòèíñêîãî êîíôëèêòà íèêòî íå ïîñòðàäàë, âñå âåðíóëèñü äîìîé æèâûìè è çäîðîâûìè. Îòñëóæèë äâà ãîäà. Ñòàë áîëåå îðãàíèçîâàííûì, âíèìàòåëüíåå ê ëþäÿì".
Åùå íà 1-ì êóðñå ÊÃÓ Íàðàí âñòðåòèë ñâîþ ëþáîâü, îäíîêóðñíèöó Îêñàíó. Îíà åìó ñðàçó æå ïðèãëÿíóëàñü: öåëåóñòðåìëåííàÿ, àêòèâèñòêà, ïðîôîðã, âñåãäà îðãàíèçîâûâàëà ðàçëè÷íûå ìåðîïðèÿòèÿ. Îíè áûëè ïîä ñòàòü äðóã äðóãó. Ãîä äðóæèëè, à â èþíå 2002 ãîäà ïîæåíèëèñü. Ñåé÷àñ ñóïðóãà ðàáîòàåò â Ýëèñòèíñêîì ëèöåå, ïðåïîäàåò èíôîðìàòèêó, ôèçèêó è ìàòåìàòèêó. Êñòàòè, èõ ñòàðøàÿ äî÷ü, êîòîðîé 15 ëåò, ó÷èòñÿ â ýòîì æå ëèöåå.
Àéñà ïîñòîÿííî ó÷àñòâóåò â âåäîìñòâåííûõ êîíêóðñàõ ÓÔÑÑÏ Ðîññèè ïî ÐÊ.  ñìîòðå òàëàíòîâ "Õðóñòàëüíûå çâåçäî÷êè" îíà âñåãäà ïðåäñòàâëÿåò ïåíèå è òàíöû, çàíèìàåò òîëüêî ïåðâûå ìåñòà. Äëÿ êîíêóðñà "Þíûé ïðàâîçàùèòíèê" íàïèñàëà ïèñüìåííóþ ðàáîòó íà òåìó: "Áåçîïàñíîñòü â ñóäå - çàáîòà ñóäåáíîãî ïðèñòàâà", ïî èòîãàì êîòîðîãî âûåçæàëà êàê ïîáåäèòåëü â äåòñêèé ëàãåðü "Îðëåíîê".  ïðîøëîì ãîäó ïîáûâàëà â "Àðòåêå" îò Êàëìûêèè, ñòàâ ïðèçåðîì îëèìïèàäû ïî êàëìûöêîìó ÿçûêó.
Åñòü åùå 2 ñûíà. Ñòàðøåìó, Áàéðó, - 11 ëåò, îí ñïîðòñìåí. Ó÷àñòâóåò â ðåñïóáëèêàíñêèõ è ìåæðåãèîíàëüíûõ ñïîðòèâíûõ ìåðîïðèÿòèÿõ, çàíèìàåò ïðèçîâûå ìåñòà ïî ñàìáî è äçþäî. Ìå÷òàåò äîáèòüñÿ óñïåõà, êàê ïðèçåð Îëèìïèéñêèõ èãð ïî äçþäî Äìèòðèé Íîñîâ. Ìëàäøåìó Äîëàíó - 4 ãîäà.
Æèâóò âñå â îäíîì äâîðå âìåñòå ñ ðîäèòåëÿìè Íàðàíà. Êñòàòè, áàáóøêà è äåäóøêà î÷åíü çäîðîâî ïîìîãëè â âîñïèòàíèè åãî äåòåé, áåç íèõ íå çíàëè áû, êàê óñïåâàòü ñ äåëàìè íà ðàáîòå.
Åùå äî àðìèè îòåö çàëîæèë ôóíäàìåíò äîìà, à Íàðàí åãî äîñòðîèë çà 1 ãîä çà ñ÷åò äåíåã, ïîëó÷åííûõ îò ìèðîòâîð÷åñêîé ñëóæáû. Êàê ïðèåõàë èç ã. Öõèíâàëà, ñðàçó æå ñ ñåìüåé ïåðååõàë â íîâûé äîì.  ýòîì âåñü Íàðàí Âëàäèìèðîâè÷. Îí íèêîãäà íå áðîñàåò ñëîâ íà âåòåð, äåëàåò âñå äîáðîòíî, ñïëàíèðîâàííî, êà÷åñòâåííî.
×åêèñòû ïðåäëîæèëè åìó ðàáîòó â ïîãðàíñëóæáå Äàãåñòàíà, à îí òîëüêî ÷òî âåðíóëñÿ èç Öõèíâàëà. Åìó çàõîòåëîñü ïîäûøàòü âñåé ãðóäüþ ðîäíûì ñòåïíûì âîçäóõîì, è Íàðàí îñòàëñÿ ðàáîòàòü â ã. Ýëèñòå.
Ïåðâàÿ çàïèñü â òðóäîâîé êíèæêå - Ñëóæáà ñóäåáíûõ ïðèñòàâîâ. Ïðîøåë âñå ñòóïåíè îò ðÿäîâîãî ñóäåáíîãî ïðèñòàâà äî íà÷àëüíèêà ñïåöèàëèçèðîâàííîãî îòäåëà ïî ÎÓÏÄÑ ïî ã. Ýëèñòå.  2014 ãîäó åãî íàçíà÷èëè íà ýòó äîëæíîñòü, è ðóêîâîäñòâî Óïðàâëåíèÿ íå îøèáëîñü ñ âûáîðîì.
Ðàáî÷èé äåíü ó Íàðàíà Õàðöõàåâà íà÷èíàåòñÿ ñ óòðåííåãî èíñòðóêòàæà, ãäå ïðîõîäèò ïîñòðîåíèå âñåãî ëè÷íîãî ñîñòàâà, â õîäå êîòîðîãî ïðîâåðÿþòñÿ âíåøíèé âèä, ôîðìåííàÿ îäåæäà, ñëóæåáíûå óäîñòîâåðåíèÿ, íàãðóäíûå çíàêè, ýêèïèðîâêà, çíàíèå äîëæíîñòíûõ îáÿçàííîñòåé, à òàêæå îòðàáàòûâàþòñÿ ïðèåìû ðóêîïàøíîãî áîÿ. Äëÿ îáåñïå÷åíèÿ áåçîïàñíîñòè ñóäåáíûì ïðèñòàâàì åæåäíåâíî âûäàþò ýëåêòðîøîêåðû, ðåçèíîâûå ïàëêè, ãàçîâûå áàëëîí÷èêè, íàðó÷íèêè, áðîíåæèëåòû, à ïðè íåîáõîäèìîñòè - îãíåñòðåëüíîå îðóæèå.
Îí îòëè÷íî çíàåò, â êàêèõ ñëó÷àÿõ íåîáõîäèìî ïðèìåíèòü ýòè ñïåöèàëüíûå ñðåäñòâà, äåëèòñÿ ñâîèì îïûòîì ñ ñîòðóäíèêàìè ñïåöèàëèçèðîâàííîãî îòäåëà, êîòîðûå â ëþáîé ñèòóàöèè ãîòîâû îáåñïå÷èòü áåçîïàñíîñòü ñóäåé, ó÷àñòíèêîâ ñóäåáíûõ ïðîöåññîâ è ñâîèõ êîëëåã. Âåäü ñóäåáíûå ïðèñòàâû åæåäíåâíî âûåçæàþò íà èñïîëíèòåëüíûå äåéñòâèÿ.
"ß ëþáëþ ñâîþ ðàáîòó, - ãîâîðèò Íàðàí Âëàäèìèðîâè÷. - Äóìàþ, ÷òî íàøåë ñåáÿ â ïðîôåññèè. Äà è íå òîëüêî â íåé. Ó ìåíÿ õîðîøàÿ ñåìüÿ, äåòè, æèâû ðîäèòåëè, åñòü äîì, î ÷åì åùå ìîæíî ìå÷òàòü?".
À åñëè äóøà æèâà äîáðûìè äåëàìè, òî è ëþäè áóäóò óâàæàòü òåáÿ. Îò êîëëåã íè÷åãî íå ñêðîåøü, îíè çíàþò, êòî íà ÷òî ñïîñîáåí. Âåäü íåäàðîì îí íàãðàæäåí ìåäàëüþ "Çà ñëóæáó" III ñòåïåíè, "100 ëåò ïðîôñîþçàì Ðîññèè", ìåäàëüþ "150 ëåò èíñòèòóòó ñóäåáíûõ ïðèñòàâîâ â Ðîññèè", à òàêæå íàãðàæäåí áëàãîäàðíîñòüþ äèðåêòîðà ÔÑÑÏ Ðîññèè À.Î. Ïàðôåí÷èêîâà è Íàðîäíîãî Õóðàëà (Ïàðëàìåíòà) ÐÊ.
Íàðàí Õàðöõàåâ øàãàåò ïî æèçíè óâåðåííî, ñ ãîðäî ïîäíÿòîé ãîëîâîé, ïîòîìó ÷òî âåðèò â ñâîè ñèëû. Ïðåæäå ÷åì ñêàçàòü, ñäåëàòü ÷òî-òî, îí íåñêîëüêî ðàç ïîäóìàåò. Òàêîé óæ îí ÷åëîâåê: íå ëþáèò ðàçáðàñûâàòüñÿ ñëîâàìè, à åñëè ñêàçàë, òî îáÿçàòåëüíî âûïîëíèò.

Äåëüãèð ÁÎÄÃÀÅÂÀ,
ïîìîùíèê ðóêîâîäèòåëÿ
ÓÔÑÑÏ Ðîññèè ïî ÐÊ

Ýí ´äðì¢äò Ýëñò áàëºñíà 4-÷ òîéãòà äóíäûí øêîë 50 šèëèí ´´í³í òåìäãëš³í³. Îí÷òà ´´í óãòš áèäí øêîëûí òóóšèí, ýíä îëí šèëä³í ê´äëš éîâñí áàãøíðèí òóñêàð îëíä ìåä¢ëõ³ð øóíšàíàâèäí. Ýíäðê ñòàòüÿä Õàëüìã Òàœº÷èí áîëí ÐÑÔÑÐ-èí à÷òà áàãø, ÐÔ-í îëíà ñóðºóëü-ýðäìèí ê¢íäò³ ê´äë³÷, ÐÔ-í Ïðåçèäåíòèí áîëí àêàäåìèê Ï.Ì.Ýðäíèåâèí ì´ð³í ëàóðåàò, ÓÄÅ ýâ-àðºèã îëçëñí ò¢ð¢í áàãøíðèí íåãíü áîëšàõ Ðàèñà Áàñàíîâíà Õàðíàåâàí òóñêàð ö´´êí á¢ë³í ¢ã êåëõ ñàíàòàâ.
Ðàèñà Áàñàíîâíà ìàíà øêîëä ä´÷ øàõó šèëä³í áàãøëš, êåñã ꢢêä-ê´â¢äò ÷èê ñóðºìš áîëí ã¢í ìåäðë ´ãñí, ê¢÷-ê´ëñí³ õààëºàí ýêëš³õ áààõí áàãøíðò ñ¢â-ñåëâã³ðí óðìä ´ãñí ê¢í áîëšàíà. Éèñí šèëä³í ßøàëòàí ðàéîíä áàãøëñíà õ´´í 1968 šèëèí àâãóñò ñàðèí 26-ä Ð. Õàðíàåâà õîòë áàëºñíà 4-÷ òîéãòà äóíäûí øêîëä èðš ê´äëñìí. Òåð öàãò ýí øêîë øèíê³í òîñõãäš, 1-÷,7-÷ áîëí 4-÷ òîéãóäòà øêîëìóäò ñóð÷àñí ñóðºóëü÷íð ýíä ñóðõ á³³ñìí. Øèí øêîëûã Ëàðèñà Àëåêñååâíà Ãàâðèëèíà ºàðäšàñìí.
Ðàèñà Áàñàíîâíà öàºàí ñåäêëò³, êèëìšò³, ñóðºóëü÷ áîëºíä îíö îíüãàí òóñõàäã áàãø áèë³. Ê¢¢êí-ê´â¢í áîëºíà àâã-á³ðöèíü õ³ë³º³ä, çàœãèíü ó÷ðòàí àâàä, ýäí³ áèëã-ýðäìèíü äåëãð¢ëõ³ð ç¢òêš áàãø ê´äëäã á³³ñìí. Ð.Õàðíàåâà ÓÄÅ ýâ-àðºèã ´ðã³ð îëçëš, òåð¢ã äîðàñ ´ñ÷ éîâõ áè÷êä¢äò çààš, ýäí èðã÷ä³í äóðòà ýðäì ø¢¢š àâõä òóñëñìí. Ðàèñà Áàñàíîâíàí ñóðºóëü÷íð ýíäð îëí õàëõä ê¢ö³ìšò³º³ð ê´äëš, áàãøèííü íåðèã ´´ä³í³ð á³ðš éîâíà. Ýí¢í³ ñóðºóëü÷íð äóíä áàãøíð, þðèñòíð, íîìòíð, ýì÷íð áîëí íàíü ÷èãí ýðäìò³ óëñ á³³í³. Öóºàð ýäí ê¢íäò³ áàãøàí ç¢ðêíä³í õàäºëš, ³ð¢í ñàíëûíü òîäëš éîâíà.
Ðàèñà Áàñàíîâíà 4-÷ òîéãòà äóíäûí øêîëä ä´÷ øàõó šèëä³í ê´äëâ, óäàí öàãòàí äèðåêòîðèí äàðóêèí ¢¢ëèã äààš éîâëà. Ê´äëìøò³í ºàâøóí, äààâðòà, ¢íí-÷èê õ³ë³öò³, áàéí äàìøëòòà áîëí ´´ä³í ìåðãšëëò³ Ð.Õàðíàåâà áààõí áàãøíðò ¢ëã¢ð-¢çìš áîëäìí. Áèäí Ðàèñà Áàñàíîâíàí ñ¢â-ñåëâãèã øèí㳚 àâ÷, ñóðºóëü÷íðòàí áàñ èèì êèëìšò³ áàãø áîëõàð ç¢òêäã áèë³âèäí. Áàãø ê¢í ÿìàðàí áîëõ ç´âò³ã áèäí àõ ¢¢ð³ñí äàñ÷ àââèäí.
ªóíäë ò´ðõä, Ðàèñà Áàñàíîâíà îäà ìàäí äóíä óãà, áîëâ à÷òà áàãøèí íåðí ìàíà øêîëûí òóóšä àëòí ¢çã³ð òîäëãäš ¢ëäâ. Õàìäàí ê´äëš éîâñí áàãøíð, øêîëä ñóð÷ éîâñí ñóðºóëü÷íð Ð.Õàðíàåâàã á¢ë³í³ð òîäëš, ñóðºóëèí ó÷ðåæäåíÿ ´´í óãòš ä³ê³ä íåã ñåð㳚 îëíä ìåä¢ëõ ñàíà 碢â. Ýíäð áè ýâð³í äàìøëòòà áàãø áîëàä, äîðàñ ´ñ÷ éîâõ áè÷êä¢äò ìåäðë ´ã÷ éîâíàâ. Îëí šèëä³í ñóðºóëü-ýðäìèí õàëõä ê´äë³ä, Õàëüìã Òàœº÷èí à÷òà áàãø, ÐÔ-í îëíà ñóðºóëü-ýðäìèí ê¢íäò³ ê´äë³÷ áîëâ. Ýðäìèí õàëõàð èèì ê¢ö³ìš á³ðñíä Ðàèñà Áàñàíîâíàí à÷-òóñ á³³í³ ãèš êåëš áîëšàíà. Ðàèñà Áàñàíîâíàí êàáèíåòä îäà ìèíè êëàññ ñóðíà, áè÷êä¢äò àõ ¢¢ðèí òóñêàð êåëš, ñàíëûíü òîäëš, èèì íåðò³ áàãøèí ñóðºóëü÷ áîëíàâ ãèš áàõìš êåí³â.
Ñâåòëàíà ÖÅÁÅÊÎÂÀ,
Ýëñò áàëºñíà 4-÷ òîéãòà äóíäûí øêîëûí
äèðåêòîðèí äàðóê