Хадмнлдг авъяс

30-01-2020, 11:41 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Кезіні нег кўўкті эк кўўкін хірд мордулад йовулљаєад келдг болна: «Хірин єазрт одад бііхич, одсн єазртан љилдін бичі ду єар». Мордад ирсн бер љилдін тагчгар, ду єарлго, герин ахуєан кеєід, кґдлід бііні.
Нег ґдр суулєан авад уснд одхлань, арднь хадм эцк эк хойрнь кўўндљіні: “Манад келн-амн уга бер учрљл. Хірўлх кергті, мана тохм ўріх.” Тиигід кўўндљ бііхлінь бернь гўўљ орљ ирід келні: «Аав, ээљ! Тенд урсхулын кґвід, урємлын йозурт, уульмха міілмхіг янзлљ бііні».
Берин цуг келсн ўгмўднь хадмнлад келсн ўгмўд болна: “Усна кґвід, хулсна ўзўрт, чон хґ идљ бііні», - гиљ.
Ухата экнь, кўўкін кўўні хір єазрт эндў єарєвзго гиєід, љилдін хадмнлдг ўгмўд дастха гиєід заквр ґгч. Хадм эцк эк хойрнь тер учринь медід, байрлад амрад-љирєід бііљ. («Эцкин герісн» дегтріс)
Хальмг келн-улст бер кўн хадман, эс гиљ авалиннь ах элгн–садынь нерірнь келхлі му йор гиљ келдг.
Ґдгі цагт му йорас сељл уга, кґвўн ( ач) тґрхлі, аавиннь нер ґгні. Ачнь ґсхлірн эцкиннь нер кґвўндін ґгні. Тиигід ўлгўрлљ келхлі, єурвн нерн нег бўлд давтгдад келгдні, дікід болхла берд хадмин нернь келгдљіні.
Хадмнлєн гисн тевчљ, кўндлљ бііх учр, дікід болхла бер эвріннь єольшг сііхн зањган ўзўлљ медўлљіні. Хадман, кґгшн улсан, ах элгн-садан аав, љеељі, баав, бааља, авє гиљ неріддг йосн. Бер кўн хадман нерірнь келх биш, хадмин орн деер суух зґв уга, хадминнь ґґр мана экнр хормата, ханцта хувцта, кґлдін ґґмсті, толєадан альчурта бііцхідмн. Ода цагин берід, ґрчнь ґрілнь нўцкн, тікмднь кўрсн тўріті «шорт» шалврта, хадминнь ґгўр йовцхана. Нам нўдін альдаран кехнь медгдхш.
Ямаран чигн келн-улс эврі йоста–йорта, авъяс–зањшалта болдмн. Талдан келн-улс авъяс–зањшалан, йос–йоран хадєлад кўцієід бііцхіні.
Бичкнісн авн экиннь, кґгшн эмгдин хадмнлад келцхідг ўгмўд тодлљ санљ бичљінів. Мана экмндн Сенін Болха «бўрў» – гиљ келдго «кўзўч», мана авє Бўрўєі Санљ «кўўкн» гидго «нойхн» гидмн. Авємдн Эняев Кўўкн Му–Хараевич «шуурєн» гихлірн «кисвр» гиљ келдг, тґрл авємдн Манљиев Шуурєн Аралович «мґсн» – «кґр» гидг билі, юњгад гихлі кґгшн авє аавмдн Балдра Мґсн біісмн.
Хадмнлљ келдг ўгмўд:
Сањєљ – Ањєљ, Санљ – Анљ, Манљ – Шев, Дорљ – Йорљ, Очр – Оља, Нарн – Ээвр, Намру – Серўн, Церн – Ерн, Бадм – Ядм, Бамб – Ямб, Аршан – Кўртіл, Шуурєн – Кисвр, Байн – Айн, Мача – Яча, Мацг – Яцг, Ноха – Тіієн, Улан – Нелін, Цаєан – Гилін, Ноєан – Девін, Хар – Баран, Харњєу – Барњєу, Кґвўн – Арвт, Кўўкн – Нойхн, Мґсн – Кґр, Яман – Ишк, Хґн – Тґлг, Хґґч – Тґлгч, Адуч – Мґрч, Бўрў – Кўзўч, Му – Дими, Му – Хар – Дими Баран, Хату – Мґтў, Махн – Нелідг эс гиљ Зовлє, Сўк – Чавчур, Идх – Янзлх, Усн – Урсхул, Чирі – Нўр, Шалвр – Дотаљ, Баасн – Сањєсн, Кўрлдіхн – Юўрлдіхн.
Тооєин нерті імтиг бас хадмнлљ нерднь келдг біісмн:
Тавн – Дґрвніс ўлў эс гиљ Зурєанас тату, Зурєан – Тавнас ўлў, Доланас – тату, Ніімн – Доланас ўлў, Йисніс тату. Йисн – Німніс ўлў, Арвнас тату.
Байн амн ўгин зґґрті, сііхн авъяс-зањшалта, йоста – йорта улан залата хальмг келн улсвидн. Ґвкнриннь кўўндљ йовсн цецн келін, йос–йоран, авъяс–зањшалан, медљ, хадєлљ кўціх кергті.

Николай ХАТУЕВ,
Ірісін бичічнрин Нииціні гешўн

Видео