АМН ЗОКЪЯЛЫН СУДЛАЧ

11-04-2020, 20:51 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Хальмгин ик сурһулин хальмг келн бичгин болн дорд үзгин шинҗллтин деед сурһулин, амн зокъялын болн ниигм-сойлын үүлдврин тиңкмин доцент, филолог номин кандидат, багш, номт Владимир Трофимович Саранговин тускар маднд цөөкн бүлән үг келх зөв учрв. Номһн, җөөлң заң-бәрцтә, үнн чик һольшг цаһан седклтә, әмтнлә ээлтә, билгтә, чадмг багш-номтиг эс меддг улс ховр болх. Эврәннь цецн ухан-билгәрн, медрләрн Хальмг Таңһчд, Әрәсәд, Һазадын орн-нутгт олн эрдмтнр дунд тоомср эзлсн номт.

Владимир Трофимович Сарангов 1950-гч җилин мөрн сарин 7-д Омск областин Москаленск района Николаевск нертә селәнд эврәннь өрк-бүлдән ууһн көвүн болҗ төрсмн. Уңг тохмарн болхлаг Богд уулас эклцтә, богд гегән бурхта, богд шевнр тохмта, Баһ-Дөрвд үндстә, буйнта ут наста, Богдахна әәмгин, баамһуда арвна күн.

1957-гч җиләс авн Владимир Трофимович Целинн района Булһн селәнә дунд школын сурһульч болна. 1967-гч җилд школан төгсәһәд, эк-эцктән, дорас өсч йовх тавн дүүнртән нөкд болх кергтә болад, Владимир Трофимович Хар-Булг әәмгтән ирәд, малын ард көдлнә. 1969-гч жилд Владимир Трофимович Элст балһснур ирәд, «Одн» гидг заводт токарь болҗ көдлнә. 1969-1971-гч җилмүдт Читинск областин Петровск-Забайкальск гидг балһснд «ВВС» гидг цергт церглнә. 1971-гч җилд цергәс бууҗ ирәд, хәрү Элст балһсна «Одн» гидг заводт токаряр цаг зуур көдлсмн. Тер җилд Владимир Трофимович хальмг ик сурһулин келн бичгин дацңгин хальмг әңгин оютн болад, багшин мергҗләр сурсмн. 1977-гч җилд сурһулян төгсәснәннь хөөн Владимир Трофимович Көтчнрә района Шаттан дунд школд хальмг келнә болн утх зокъялын багш болҗ нег сар көдлҗәһәд, директорин дарукнь болҗ көдлнә. Владимир Трофимович багшин көдлмштән ухан-седклән, сүзгән өгч шунҗ, ямр чигн даалһвриг дигтә-тагтаһар, сән кевәр күцәҗ, чирмәҗ йовсмн. Тегәд школын багшнр болн района ахлачнр Владимир Трофимовичиг директорин ормд тәвнә. Һундл төрхд, 1978-гч җилд Владимир Трофимовичин эцкнь гемин зүүләр сәәһән хәәҗ, тегәд экин сурлһар тер җилд Владимир Трофимович төрскн нутгтан хәрҗ ирәд, Хар-Булгин дунд школд хальмг келнә болн утх зокъялын багш болн директорин дарукнь болад көдлҗәсмн. 1981-гч җилд Владимир Трофимовичиг КНИИФЭ-д (өдгә цагт КНЦ РАН) амн зокъялын салврт номин сегләтр болҗ көдлх үрвр кенә. Тер цагас авн Владимир Трофимович амн зокъялын седвәр соньмсч, номин үүлд йосндан орад, кесг таңһчин болн нарт делкән номин чуулһна көдлмшт шунмһаһар орлцад, амн зокъялын седвәр эврәннь кесн илдкләрн номтриг соньмсулсмн. Амн зокъялын номин халхар судлдг номт болхан седәд, медрлән өөдлүлхәр 1985-1989-гч җилмүдт Владимир Трофимович Әрәсән номин академин нарт-делкән утх зокъялын институтд аспирант болҗ сурһуль сурна. Владимир Трофимовичин хөвәр энүнә номин удрдач нарт-делкәд ик нертә номт, Әрәсән номин академин гешүн-корреспондент, филолог номин доктор, профессор, Хальмг Таңһчин ачта номин үүлдәч Виктор Михайлович Гацак болла. Аспирантурт Владимир Трофимович «Калмыцкие волшебно-героические сказки» гидг диссертацин седвән бичҗ күцәһәд, 1990-гч җилд терүгән харсад, филолог номин кандидат цолта болсмн. Номт В.М. Гацак Владимир Трофимовичиг хамгин сән шев гиһәд даңгин өөдән үннлдг бәәҗ. Кесг мана хальмг номтнр Владимир Трофимовичин арһар, сүв-селвгәр В.М. Гацакла таньлдад номин хаалһдан орснь худл биш.

Терүнә хөөн цааранднь нег җил КИОН-д (КНЦ РАН) көдлҗәһәд, 1992-гч җилд хальмг ик сурһулин «Центр развития калмыцкого языка и культуры» гидг төвд көдлсмн. 1994-гч җиләс авн эндр өдр күртл хальмгин ик сурһулин хальмг келн бичгин болн дорд үзгин шинҗллтин деед сурһульд багш болҗ көдлнә.

Һучн һар җил Владимир Трофимович номин болн багшин хаалһар чидлән нөөлго көдлҗ йовна. Номин халхар күцәсн шинҗллтс тооһарн дөч һар өгүлл, методическ дөңцлмүд, дегтрмүд болад, чинрәрн гүн учр-утхта болна. Тедн дунд һурвн үчүкн сурһлһна дөңцүлмүд – «Калмыцкое народное поэтическое творчество. Сказки», «Калмыцкое народное поэтическое творчество. Фольклористика», «Кел өргҗүллһнә дадлһна көтлвр». Эн дөңцлмүд һанцхн хальмг биш талдан чигн келн бичгин ухана мергҗләр сурчасн оютнрт болн багшнрт туста болхнь маһд уга. Номт кесг җилин хуһцанд ном шинҗллһнә көдлмшән гүүдүлҗ, билгән делгрүлҗ йовна. Багш нәрн шинҗтә, гүн чинртә кесг соньн номин дегтрмүд бичәд барлла. «Фольклор калмыцкого народа», «Калмыцкие народные сказки», «Поэтика и стиль калмыцкой богатырской сказки». Эн номин дегтрмүдтән Владимир Трофимович амн зокъялын туулин төрл зүүлин янзиг шалһҗ, учр-утхинь судлҗ, шишлң номин шинҗллһнә аһуд орулҗ хәләсмн. Туулин туск нарт делкән номтнрин судллһна көдлмшин ашинь хәләһәд, зәрмслә зөвшәрәд, эврәннь гүн шинҗллһнә ухан тоолвран бас үзүлҗ батрулсмн. Номт кесг җилмүдт медрлин көрңгәс цуглулсн материалмудан ухан-тоолвртан орулҗ, диг-дараһинь кемҗәләд, умшачнрт том дегтрмүд белглсмн. Хальмг амн зокъялыг судллһна тууҗд, барас һарсн эн дегтрмүд, нег үзмҗтә гисн тәвцнь болснь маһд уга. Эн җил номт «Калмыцкие народные сказки» гидг соньн ик том дегтриг белдҗ барас һархнь күләҗәнә.

Владимир Трофимович наснаннь хуһцанд хоршаҗ авсн билгән, ухан-күслән, багшин мергҗлтән седклән тәвҗ, урмдта, күцәмҗтә кевәр хөрн нәәмн җилдән хальмг ик сурһульд багш болҗ көдләд, оютнрт хальмг утх зокъялын болн амн зокъялын кичәл зааҗ өгнә. Номин халхар чигн шүлтҗ, билгән агсҗ, багшллһна көдлмшән номин үүллә хамднь зүүцүлҗ эркн күцәҗ йовна. Энүнә сурһсн сурһульчнр өдгә цагт дамшлтта хальмг келнә болн утх зокъялын багшнр, журналистнр, сегәтнр, номтнр болҗ үүлдҗ йовна.

Күндтә Владимир Трофимовичиг ончта өөнләнь Хальмгин ик сурһулин номтнр, багшнр, оютнр әрүн цаһан седкләсн йөрәҗәнә: авсн наснтн өлзәтә болтха, кеҗ-күцәсн көдлмштн күцәмжтә болтха, цааранднь чигн номин үүлд шунҗ, шин соньн седв босхҗ, менд амулң, сән-сәәхн, амрҗ-җирһҗ бәәтн!

Мингиян ЛИДЖИЕВ,
Хальмг келн бичгин болн дорд үзгин шинҗллтин
деед сурһулин директор

АМН ЗОКЪЯЛЫН СУДЛАЧ

Видео