Зөргтә салдс Түгмүт Буратаев

08-06-2020, 16:20 | Таңһчин зәңгс » Эдн Төрскән харсла

Алдр Диилврин 75 җилин өөнин өмн өргнд Хальмг телеүзлин соңсхврт Яшкулин района Олинг селәнә өөр-шидр салдсин түңгрцг олҗ авсна тускар келгдлә. Тер зәңг седклим үүмүлв. Яшкулин һазрт болсн дәәллдәнд мини наһц Түгмүт Буратаев орлцсн билә.
Түгмүт Коткаевич Буратаев 1923 җилд Орһахна әәмгт төрсмн. 1930-ч җилмүдт эк-эцкнь күүкдән өскҗ-босхҗ, гер деерән цөөкн мал бәрҗ асрдг билә. Бурат эцкнь сән тохма, довтлгч мөртә бәәҗ. Тер мөриг арднь орҗ сәәнәр хәләх кергтә бәәсмн. Бурат эцкнь урн күн билә, арс идәлҗ, эд-бод кеҗ, ю чигн уйдг бәәсмн. Һос-бамшг уйдгиг көвүндән зааҗ дасхдг бәәҗ. Дәкәд болхла Бурат сән чинртә девл уйдг билә. Нег тиим уйсн девлнь тууврт йовсн цагт, Сиврин киитнд Буратан өрк-бүлиг дулатхҗ туслсмн.
Буратын эгчнь бас һартан өөтә билә, идәлҗ, эд-бод кесн арсар хувц-хунр уйдг бәәҗ. Эн Ик Чонса әәмгүр хәрд һарсмн. Нег дәкҗ Бурат эгчүрн золһҗ одхларн, Ик Чонса хазгуд арвна күүк хулхалҗ авч зулҗ. Бәәрн залу улс ардаснь көөлдәд зуг күцҗ чадсн уга. Тер юңгад гихлә хурдар довтлдг мөртә бәәҗ. Тиигәд Бурат седклнь туссн Ик Чонса әәмгәс авч ирсн күүкнлә җирһлән залһҗ, өркән өндәлһсн болдг. Тиим соньн тууҗ мөн. Хөөннь 1970-ч җилмүдт Ик Чонса әәмгә Бор Нур хотна көгшд эн йовдлыг тодлҗ, Буратын тускар ду һарһсна тускар келсн билә. Тер дуунд иим үгмүд харһна: «Чолун зүрктә Коткан Бурат Чонса һазриг дегдлүллә...”
Коткан Буратын өрк-бүлд түрүн үрнь төрхлә, гелң бичг татҗ, Түгмүт гидг нер өгсн болдг. Ууһн үрнь бичнәсн авн эцкән дахҗ, нөкд болҗ, күч-көлснд дурта көвүн болҗ өслә. Нег дәкҗ герин эзн күүкд күн уснд одхларн, ик хурт норад, царцсмн. Тер хурта өдр сән төр болад, күүкн үр һарһв. Нилхиг арсар ораҗ, хөөнә сүл шимүлҗ, ишкә герин нег булңднь кевтүләд оркчксмн. Урдк цагт күүкн үриг икәр керглдго бәәсмн. Удан ухаллго шин төрсн нилхиг амрарнь Күүкн гиҗ нерәдҗ. Хөөннь Түгмүтин дү күүкиг Сиврт Катя гиҗ орс нернд бичүлҗ.
Коткан Буратын Түгмүт бичкнәсн авн керсү ухата көвүн болҗ өссмн. Сурһулян шилтҗ дасдг билә. Орһахна әәмгә школан төгсәснә хөөн цааранднь сурһуль сурхар Күрүлтә (өдгә цагин Вознесеновк) селәнүр, Яшкулин района Ревдольган селәнүр орсмн.
Сурһульта, медрлтә, шунмһа Түгмүд комсомолын зергләнд орсн билә. Баһ дүүвр настадан хөв-кишгән эдлҗ, төрскн һазр-усндан, олн әмтнд тусан күргҗ бәәх санан кенд чигн бәәсмн. Болв дән эклҗ, әмтнә сансн сананыг күцхд харш болҗ, төвкнүн җирһл эвдв.
1942 җилин март сард Троицк цергә комиссариат Түгмүт Коткаевич Буратаевиг насарн цацу үүрмүдтәһинь хамднь дуудулҗ, цергт йовулв. Харслтын Госкомин тогтаврас иштә ВЛКСМ-ин ЦК аһарин-десантн цергин төлә 50 миңһн комсомольциг йилһҗ авх зөвтә бәәсмн.
Түгмүт Буратаев бичкнәсн авн чидлтә, чаңһ-чиирг болҗ өссмн. Тегәд чигн энүг десантн школур авсмн. Тегәд 1942 җилд Ростовск мүҗд хойр-һурвн сарин эргцд десантн школд сурч, цергә белдвр авсмн.
Десантн школд орх баһчудас сән гиснь шүүҗ авдг бәәсмн. Эдн парашют олзлдг болн зер-зевәр хадг белдвртә, ГТО-н болн Осоавиахимин некврин зокалмуд күцәснә иткүл цааста болх зөвтә билә. Десантн школд нурһҗдан 1922-1923 җилмүдт төрсн баһчуд орсмн. Эднә ик зунь Сиврин һазра болн орн-нутгин ар үзгин талын баһчуд билә. Десантн школд баахн көвүд 1942 җилин үвләр болн намрар сурч, цергә белдвр авсн болдг.
Түгмүт Буратаев Москва балһснд 1942 җилин август сарин 2-т аһарин-десантн корпусин ул деер тогтагдсн 34-ч гвардейск стрелков дивизин ханьд церглв. Эн дивизиг Сталинградск цергә округин медлд йовулсмн. Хальмг АССР-ин һазрт өмн үзгин фронтыг батрулх күсл тәвҗәсмн. Тер кемд Түгмүт десантн хувц-хунр өмсҗ зурган цокулҗ, бичгтән зурган тәвҗ илгәсн билә.
1942 җилин август сарин дундурар 34-ч гвардейск стрелков дивизин түрүн эшелон Әәдрхнд ирв. Тер мет нааран 84-ч гвардейск артиллерийск полк болн 107-ч гвардейск стрелков полк ирсмн.
Дарунь 34-ч гвардейск стрелков дивизиг Утта селәнә тал йовулв. Цергчнрт фашистск немшнрин цергүдиг зогсаҗ, Әәдрхн тал тәвшгоһин заквр өггдв. Баһ наста Түгмүт Буратаевин дәәч үүлдврнь Яшкулин һазрт болсн дәәллдәнәс эклв. Дәәнә хаалһд алькинь чигн үзәд, төлҗәд, батрад, болвсрлад, тахшад йовсмн.
1942 җилин август сарин чилгчәр Әәдрхн тал үзгт догшн дәәллдән эклв. Август сарин 27-д 16-ч немш механизированн дивизь болн 6-ч румынск корпусин әңгүд Яшкуль селәнүр дәврлһ кев. Яшкулиг полковник Н.Е.Цыганков толһалсн 107-ч гвардейск стрелков полкин 2-ч болн 3-ч батальонмуд хортнас харсҗасмн. 1-ч батальона салдсмуд Утта селән өөр харслтын белдвр кеҗәсмн. Өмн үзг талас ах лейтенант Алябьевин нүүрлгч отряд өшәтнрлә ноолдҗ, Яшкулиг харсв. Август сарин 27-д сөөһин харңһуд эн нүүрлгч отряд 107-ч гвардейск стрелков полкла ниилҗ негдв. Хортн мана тылур дәврҗ орх әәмшг учрхмн гиҗ маңһдуртнь Сталинградск цергә округин һардвр 107-ч стрелков дивизин полкин әңгүдт Утта селән талагшан хооран цухрх заквр өгв.
Август сарин 29-д Утта селәнә өөр догшн бәәр-бәрлдән болв. Харңһурхла 107-ч гвардейск стрелков полк Хулхт селәнә тал хооран цухрв. Маңһдуртнь Хулхт селәнә өөр-шидр өдртән ора сө күртл кецү догшн дәәлдән болв. Дарук сөөднь 107 гвардейск стрелков полк дәәллдәнәс һарад, Давсн Худг болн Улан Худг гидг нерәдлһтә һазрин өөр зогсв.
Хальмгин һазрт зуни кемд һаза даңгин ик халун болна. Август сард хальмг теегт 40 градус халунд усн хатяр бәәснә учрар салдс болһнд өдртнь негхн фляг ус өгдг бәәҗ. Һаң халунд ундасҗ, цаңнҗ, ундан хәрүлдг чигн арһ уга бәәсмн. 1942 җилин август сард Яшкулин района һазрт догшн дәәллдән болҗасмн. Ил тегш теегин амр биш таалд дәәлдҗ, мана цергин әңгүд хооран цухрх чигн саам учрсмн. Сентябрь сарин эклцәр Давсн болн Улан Худг гидг һазрт ноолдан болв. 34-ч гвардейск стрелков дивизин болн 152-ч онц стрелков бригадын цергчнр эн һазриг харсҗ, зөрмг кевәр дәәлдсн болдг. Әәдрхн балһснур күрхәр зүткҗәсн немш-румынск цергүдиг мана дәәчнр Хулхт селәнә өөр зогсав. Бүрдәгдсн 28-ч Әәрм ниилсн 248-ч стрелков дивизьлә хамдан харслтын дәәллдәнд орлцв. Цергчнр чадмг болн цухрлт уга гүҗрмг кевәр ноолдв. Баһ наста Түгмүт Буратаевин дәәч үүлдврнь Яшкулин һазрт болсн дәәллдәнәс эклв. Дәәнә хаалһд алькинь чигн үзәд, батрад, болвсрҗ, төлҗҗ йовсн. 34-ч гвардейск стрелков дивизь Хулхт селәнә өөр-шидр немшнрин цергүдлә ноолдад, өшәтиг селәнәс көөҗ һарһв. Ноябрь сарин 24-д мана церг Яшкуль тал темцәд, ар үзгәснь эргҗ давад, өмн үзгәснь хортнур дәврәд, ик чинр зүүҗәсн Олинг селәг эзлсмн. Болв эзлсн орман өшәтнәсн сән кевәр харсхин төләд батрулсн уга бәәҗ. Тегәд ноябрь сарин 26-д фашистск немшнрин цергүд ар-барун үзгәс дәврҗ, Олинг селәг эзлҗ авч, дивизиг 28-ч әәрмин цергүдин әңгүдәс салһсмн. Мана цергин залһлдана эв-арһинь таслҗ, тегәд цергиг һарлддлһиг салвлҗ, йовһн болн артиллерийин цергүдин үүлдвриг зүүцүлдг арһ уга болв.
Бүсллһнд туссн салдсмуд өдрин дуусн дәәллдв. Сөөһәр дивизь Олингин ар үзгт бүсллһнәс һарч чадв. Болв дивизь олн салдсмудан гееһәд, дәврлһ кедгән уурад, зуг эзлҗәсн һазран харсад бәәв.
Эн дәәллдәнәс әмд-менд һарсн салдсмуд энд әмнәсн хаһцсн үүрмүдән оньдин санҗ, Олинг һазриг «Олень» гиҗ ээлтәһәр нерәддг бәәҗ. 1980-ч җилмүдт Хулхтд Диилврин өдриг темдгллһнә байрт Ленинград балһснас ирсн күүкд күн энүнә тускар келсмн. Олинг һазрт болсн дәәллдәнд орлцсн дәәчнрин кесгнь әмнәсн хаһцв гиҗ эн келсн билә.
Зуг бүкл сар давсна хөөн 1942 җилин декабрь сарин 28-д 34-ч гвардеск дивизин әңгүд дәкнәс дәврлһ кеһәд, Олинг селәнәс немшнриг көөҗ һарһҗ, хамх цокв. Генерал-лейтенант Герасименко толһалсн 28-ч әәрмин 34-ч гвардейск болн 248-ч стрелков дивизьмүд 1942 җилин декабрь сарин 31-әс 1943 җилин январь сарин 1-үр оргч сө мана таңһчин хотл Элст балһсиг немшнрәс сулдхсмн.
Яшкулин района һазрт болсн дәәллдәнд Орһахна әәмгә баахн көвүн Түгмүт Буратаев орлцҗ, зөрмг кевәр дәәлдҗ йовла. Дарунь Элстиг фашистск деермчнрәс сулдхлһнд Түгмүт бас орлцсмн.
Түгмүт энд бәәхиг медәд, Бурат эцкнь болн Катя дү күүкнь иигәрән ирҗ энүнлә харһв. Түгмүд эцкләһән харһхларн, Олинг өөр болсн тер дәәллдәнә тускар келҗ өгсмн. Һаң халунд ундан хәрүлх усн ховр бәәсмн, хадг зер-зев эс күртҗәсмн, ил теегт окоп малтх арһ чигн уга бәәсмн. Тиим күчр-күнд бәәдлд дәәллдҗ йовсмн. Яшкулин һазрт болсн дәәллдәнд хамдан церглҗ йовсн олн үүрмүднь әмәрн шордв гиҗ Түгмүт келв.
Элстин һазрт немшнр үлдәсн минмүд һарҗ цеврлҗ йовсмн. Тер кемд геснь өлссн хальмг көвүнд орс күүкд күн хот өгч цадхв. Хөөннь эннь кен бәәснь медгдв. Елена Акимовна Ершова салдсмудт санаһарн зовҗ, хот болһҗ, эдниг тоодг бәәҗ. Эн күүкд күүнә ахнрнь бас цергт мордҗ, дәәнд йовсмн. Елена Акимова Ершова өр-өвч, буйнч седклтә күн бәәҗ.
Түгмүтин дү күүкн Катя бичкн цагтан дәәнә цагин Элстиг үзсән, тодлсан хөөннь үрн-садтан келҗ өглә. 1943 җилин январь сарин 4-д мана дәәчнр нилхд төрлһнә герин ца бәәсн хуучн хаалһар, Ростовск мүңин тал зергләнд йовад һарв. Тиигхд Түгмүд Буратаев сүл дәкҗ эцклһән харһсн билә. Терүнәс наран эдн нег-негән дәкҗ үзсн уга. 1945 җилд Сиврин тууврт Бурат эцкнь, Ноһан дү күүкнь болн Анҗа дү көвүнь өңгрҗ одсмн.
Әрәс хөр күрсн Түгмүт Коткаевич Буратаев баһ дүүвр хөрн настадан 1943 җилин октябрь сарин 14-д Зеленый Гай гидг селәнә өөр әмнәсн хаһцсмн. Зөргтә салдсиг Украинә Запорожск мүҗин Моисеевк селәнд дәәчнрин үкәрт оршасмн. Экнь Дода Кониевна дәәнд әмнәсн хаһцсн салдсин эк гиһәд пенсь авдг билә. Сиврәс төрскн һазртан ирҗ, 1960 җилд сәәһән хәәсмн.
Дәәнд орлцҗ, Төрскнәннь, олн әмтнә төлә әмән өгсн Түгмүд Коткаевич Буратаевин санлынь зеенрнь, элгн-саднь, нег һазра улс әрүнәр хадһлна. Орһахна әәмгә зөргтә салдс Буратан Түгмүтин нерн кезәд чигн мартгдшго.

Надежда ОВШИЕВА

#СпасибоЗаПобеду #ЭтотДеньПобеды #ГероиКалмыкии #ГероиПобеды #75летПобеды #Победа08 #ПобедаКалмыкия

Видео