«Харєа сііхн харнла» гидг ут дууна тускар

19-06-2020, 15:27 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Мана номтнр, тер тоод Хальмг номин Тґвин кґдлічнр хальмг келн-улсин амн урн ўгин зґґр, билг-эрдм, сойл хадєллєна кергт аєу ик тівцін орулљана. Шидр энд кґдлдг номин кґдліч Увшин Татьяна «Харєа сііхн харнла» гидг ут дууна туск соньн статья Хальмг номин Тґвин зіњгллєні барин єарцд барлсмн.
Татьяна Акимовна Ўлдчні іімгт дуулљ йовсн «Харєа сііхн харнла» гидг ут дууг олн халхарнь шинљлљ, нотд буулєсмн. Эн дууг номин халхар шинљлсн йовдл хальмг улсин дуд хадєллєна болн олн дунд тархалєна кергт нилчін кўргхнь лавта. Эн дууг бичљ авсна аудио- болн видеоматериалмудыг Ўлдчн селінд ґссн-боссн Киштян Кинзеева ґгч, дґњ-тусан кўргсмн. «Ірісін, Моњєлын болн Китдин моњєл келтнрин амн ўгин болн бичмр зґґр» гидг тґсвин йовудт номин халхар эн ут дууна шинљллтин кґдлмш кўцігдсмн.
Увшин Татьяна «Харєа сііхн харнла» гидг хальмг келн-улсин ут дууг залу кўн болн кўўкд кўн ямаран кевір дуулсиг шинљлсн болдг. Урднь номтнр ут ду дууллєна янзинь, залу кўн болн кўўкд кўн ут ду дууллєна йилєвринь шинљлід уга біісмн. Болв йилєврнь медгдні. Залу кўўні дууна айснь дора авцта, ут дууг уйдлєтар, адєм угаєар дуулна. Залу кўўні дуулсн ут дуунд тууљин йовдлын, біір-бірлдіні, гертісн єарад йовлєна, делкі эргід йовсна, ґнчн кўўні хґвин тускар келгдні. Кўўкд улс уульлєна, хўрмин, магталын, бўўвін дуд дуулна. Эн ут дуд дууна айсин ґґдін авцар дуулна, кеермљті, байрта, сііхн дуд мґн. Кегдлєні љисіні йовцинь мел хўврід бііні, нег уданар, нег кемд тўргір дуулна.
Хальмг ут дууг олн зўсн янзар дуулна. Залу кўн ут ду дуулдгинь йир ховр йовдл біісмн. Тегід чигн залу кўн дуулсн ут дун гўўнір шинљлгдід уга. Эндр ґдр зуг нег залу кўн – Манљин Очр ут ду дуулдгинь меднівидн.
Нурєлљдан кўўкд улс ут ду дуулљ йовсмн. «Бамб цецг» ду-бииєин ансамбльд кґдлљ йовсн нерті дуучнр Лиљин Улан, Єірін Валентина, Ильцарана Валентина, Мукан Антонина, Манљуркан Булєн, Насуна Лидия, тер мет эврі дурар ўўлддг багмудын элчнр Буран Нина, Харан Бося ахта ут ду ончта кевір дуулљ, билгин-эрдмин зґґриг хадєлсн болдг.
«Харєа сііхн харнла» гидг дун мартгдљ, ґдгі цагт дуулгдхш. Урднь барлгдсн хальмг келн-улсин дууна хурањєуст эн дун харєхш. Увшин Татьяна залу кўн болн кўўкд кўн дуулсиг бичљ авсиг шинљлсмн. Тўрўлід 1970-ч љилд Хальмг радио Ўлдчн селіні кўн Наниш Чонаевич Обушиев эн дууг дуулсинь бичљ авсмн. Овшин Наниш 1905-ч љилд Ўлдчні іімгт угатя кўўні ґрк-бўлд тґрсмн. Бичкн цагтан ґнчрід, долатаєасн авн байн улст заргдљ йовсмн. Ґвкнриннь дуулљ йовсн дуд тодлљ, чеељдін хадєлсмн. Хґґннь эврін хальмг келн-улсин дуд дуулљ, баатрльг болн бііцин туульс келљ ґгдг билі. Сііхн йґріл тівдг, хальмг келн-улсин авъяс-зањшал, авг-бірц, зањ-біір меддг біісмн. Овшин Наниш «Љањєр» баатрльг дуулврин єурвн бґлг дуулдг билі, «Ґскі цокдг би» биилдг билі.
«Харєа сііхн харнла» гидг ут дууг Бадлдан Ноєан дуулсиг 1998-ч љилд Хальмг телеўзлин зіњгч Нимгрі Валентина бичљ авсмн. Бадлдан Ноєан бас Ўлдчні іімгт 1913-ч љилд тґрсмн. Эн кўўкд кўн цаєан саната, сііхн седклті билі. Айта кевір хальмг дуд дуулдг билі, тер тоод ут ду чигн.
«Харєа сііхн харнла» гидг ут дун иргні дііні цагин тууљин дун. Эн дуунд залу кўн љирєлднь учрсн йовдлын тускар медўлні. Харњєу сґґєір гертісн єарч, ханцн болсн гўўдлті харєа сііхн хар мґрін унљ, бууєан ўўрч мордлав гиљ дуунд келгдні. 1970-ч љилд Овшин Нанишіс бичљ авсн «Харєа сііхн харнла» гидг ут дуунд иим ўгмўд бііні:

Харєа сііхн харнла
Ханцн болгсн гўўдлті.
Харњєу бўрўлин алднд
Герінін бараєан алдлав.
Бурєта салаєин экніс
Бууєан ўўрід мордлав, мордлав.
Зуг буйн хґґтніннь бііхліг
Чамтаєан хоюрн љирєхлі,
Љирєхўвидн.
Зуг зах салаєин гекніс
Залуєин омгар мордлав, мордлав.
Зуг заян хґвснінь зуг бііхліг
Сііхн менд ирхлі, ирхвидн.

1998-ч љилд Бадлдан Ноєанас бичљ авсн дуунд иим ўгмўд харєна:
Харєа сііхн харла
Єанцхн болтла гўдглой,
Харњєу бўрўлин алдндлой
Зуг гериннь бараєан авлав
Зуг захин салаєин адгасой
Залуєин омгар мордлав.

Эн ут дуунд залу кўўні дотрк ухан-седклинь, энўні чеељин килісинь, зовлњгинь болн хґґтндін кишг ирх гисн ніілвринь медўлљіні. Дууг ґргід, айстаєар дуулна. Залу кўн болн кўўкд кўн дуулсн эн дууна хойр янз сюжетн-композиционн тогтацарн ідл. Ут цагин эргцд дуулљ йовсн дууна зірм ўгмўднь оњдан болљ одсмн. 1970-ч љилд бичљ авсн ут дууна ўгмўднь кўцц. 28 љил давад, 1998-ч љилд бичљ авсн дуунд урднь бичљ авсн дууна чилгчнь уга.
Овшин Нанишин болн Бадлдан Ноєана дууллєна тўргні кемљін, дууна авцнь ідл биш. Кўўкн кўн эн ут дууг ґргід, байртаєар дуулна. Залу кўн уйдлєтаєар, гейўртієір дуулна.
Хальмг олн-імтні кезіњк, хуучн ут дууг дорас ґсч йовх ўйнрин тґлі шиніс сергіљ хадєллєн ик чинр зўўљіні. Нернь туурсн дууч Єірін Валентина «Љањєрин магтал», «Хар келн тоєрун», «Сайг сііхн саарл» гидг хальмг олн-імтні ут дуд дуулљ хадєлсмн.
Нерті дууч Шалхана Данара дуулдг «Маля тамєта борнь», «Арлду», «Нур дунд нуєсн сііхн», «Тууљ» гидг ут дуд олнд темдгті. Тер мет билгті дууч Орган Эрвена дуулдг «Самбрин єурвн толєа», «Сґм хамрта парнцс», «Дґрвн ґнцгті сґмр уул парнцс», «Љањєрин магтал» гидг ут дуд, баахн дууч Босхмљин Диана «Сайг сііхн саарл», «Шагшг шар хулсн» гидг ут дуд дуулна.
Увшин Татьяна «Харєа сііхн харнла» гидг ут дууг номин халхар шинљлљ, нотд буулєљ бичљ авч, кўцісн керг-ўўл хальмг келн-улсин ончта, љигті сііхн дууна зґґриг хадєллєнд болн олн дунд тархалєнд нилчін кўргљіні.

Барт белдснь АРЗАН Маргарита

Видео