Ґґрд-хальмгуд билгірн туурсмн

29-06-2020, 17:05 | Таңһчин зәңгс » Сойл

«Ґґрд-хальмгуд: XII-XIX зун љилмўд» гидг дегтрт (тўўрвічнрнь – номтнр А.Басхаев болн Р.Дякиева) «Зург зурлєна эрдм болн урн тосхлт» гидг соньн іњг бііні. Энўг мана умшачнрт медўлх санатавидн. Номтнрин бичсір, хальмгудт зург зурлєна эрдм болн скульптур келн-улсин урн тосхлтын зањшалын хўвнь біісмн. XVII зун љилмўдт ґґрд-хальмгуд Аблаин кит, Дархан-Дорљин кит (храм «Семь палат»), шиві Учуру-хан кит гидг эврі онцта, ґвірц урн тосхлтын бумбс ўўділі. Тўрўнкинь 1654-1660-ч љилмўдт ґґрд тііљ Аблай сін таалта єазрт (энтн ґдгі цагин Усть-Каменогорск балєснас љирн дуунад бііні) босхла. Хойрдгчнь (храм «Семь палат») – Дархан-Дорљ лам. Хґґннь балєсиг «Семипалатинск» гиљ нерідснь учрта болљана. Єурвдгчнь ґґрд тііљ Учурту босхла. Эн чинрті бумбс хальмг келн-улсин сойлын ґґдін кемљіг олнд медўлсмн.
Хальмгуд ґґрд урн-эрдмин сін зањшалмудыг ірўнір хадєлљ йовсмн. Тґвд-моњєлын болн орс классическ урн тосхлт мана сойлд бас ик нилчін кўрглі. Хальмгт тўрўн болљ хурлмуд босхгдла. 1798-ч љилд Очр лам Бає Цоохра улусин Цаєан Амн гидг єазрт тўрўн хурл босхљ. 1800-ч љилд Сґґвњ (Сойбин) лам Бає Дґрвді улуст Деед ламин хурл ўўдісн кўн болљана.
Ірісін алдр урн эрдмчнрин дунд хальмгуд билі. Ўлгўрлхд, энтн Г.Д. Дмитриев – Диилврин ик ўўдні зура болн терўні нўр бий кељ сііхрўлсн кўн. Шведмўдиг диилсні учрар энтн Аничковск слободад 1732-ч љилд тосхгдла. Санкт-Петербургд Аничковин біішњгин тосхлтд орлцсн мана хальмг XVIII зун љилин дундк цагин алдр урн тосхач болљ нер єарсмн. Дікід тер цагт Хаана Селінд (Царское Село) зург зурлєна эрдмті хальмгуд – М.Петров (М.Калмык) болн А. Иванов ўўлдљ йовла.
Хальмгудын зург зурлєн кўцімљтієір ґргљід, зґвір ґґдін кемљінд кўрсмн. Цуг хурлмудт билгті ламнр-зурачнр билі. Тедн олн зўсн бурхдыг, шар шаљна ірўн багшнриг болн эргндк урємлыг йир сіінір зурљ йовсмн. Тиигхд дўрслгч билг-эрдмин онлар шишлњ сўв-селвгўд болн дурсхлмуд біісмн. Келхд, энтн «Ўзсиг сонр боллєн» («Восприятие видимого»), «300 бурхн», «500 бурхн» болн нань чигн.
Тер цагин алдр зурачнрин тоод Фёдор Калмык (1764-1824 љ.љ.) біісмн. Эн Римд, Англьд, Францд ўўлдлі. Фёдор Иванович сиилврин билг-эрдмин урч болљ делкід туурсмн. 1792-ч љилд энўні ўўдісн бийиннь зург эн билг-эрдмин халхар гўн медрлті улсиг икір ґврўлсмн, байрлулсмн. Нерті урн-билгин болн кґгљмин шалєач В.Стасов терўні зургин тускар иигљ бичсмн: «… энтн сиилврин билг-эрдмин ўўдіврмўдин хамгин илвті негнь болљана. Зургт цуг тоот ўнн, амр, нег чигн юмн икір йилєгдхш: мана ґмн зуг дунд наста (30-40 љил) хальмгин толєа болн бюст бііні. Толєаднь – нооста махла, ямаран чигн эргндк біідлнь ўзўлгдсн уга. Болв бидн ямаран љирєл, ямаран ўнн, чидл энд бііхинь ўзљінівидн. Хамгин сінь – эн зург сін чинрті. Зургиг нег дікљ ўзвчн энўг бурхн заясн билгті болн цаєан седклті кўн ўўдісинь ил медљ болхмн».
Фёдор Калмыкд Карлсруэ балєснд (Германь) бумб босхгдла. Энўні ўўдіврмўд Швейцарин, Даниян, Германя болн Великобританя зургудын галереймўдт ірўнір хадєлгдљана.
Бас нег хальмг – Алексей Егоров (1776-1851 љ.љ.) Санкт-Петербург балєснд зурачин Академьд сурад єарсмн. Алексей Егорович классическ зургин урч билі. «Истязание Спасителя» гидг зургнь Ірісід болн энўні мељі єатц чигн темдгті болљ, неринь туурулсмн. Нерті орс шўлгч К.Батюшков иигљ бичсмн: «…Егоровин зургудыг ик дуран ґгч хілінів. Эн зурач Академин нер туурулх, бидн, орсмуд, энўгір омг, бахмљ кељ чадљанавидн гисн ухан нанд орна».
Хґґннь А.Егоров тууљлгч зург зурлєна зурачин Академин ачта профессор болсмн. Эн алдр орс зурачнрин кўцімљті ўўдігч ґргљлтд ик нилчін кўрглі. Тедні тоод К.Брюллов, Ф.Брун, А. Марков болн нань чигн улс йовна.

Видео