Билгин хаалһар

03-07-2020, 16:01 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Хальмг АССР-ин болн Әрәсән Федерацин ачта артист Эрнҗәнә Нарман нерн таңһчд темдгтә. Насн-җирһлиннь туршарт үүдәгч халхд үүлдҗ, хальмг улсин билг-эрдмин болн сойлын делгрүллһнә халхд аһу ик тәвцән орулсн күн мөн.
Эрнҗәнә Нарма 1911-ч җилин туула сарин хойрт Баһ Дөрвдә нутгт угатя күүнә өрк-бүлд төрсмн. Бичкндән эн өнчрҗ, эгчтәһән көгшн наһц ээҗин һарт өссмн. 1922-ч җилд эн сурһуль-интернатд орв. Болв түүмр учрад, сурһулин гер шатҗ одсмн. Тер учрар сурһулян төгсәҗ чадсн уга. Наһц ээҗнь Нармаг хот-хоолар, хувц-хунрар теткдг арһ уга болад, дарунь энүг бичкдүдин асрулын Герт орулв. Тенд көвүн 1924-ч җил күртл бәәв. Нарман эгчнь хәрд һархларн, дүүһән эврәннь өрк-бүлдән авв. Эгчнь авальтаһан болн дү көвүтәһән гесән теҗәхин төлә нег һазра бәәхтә улст заргдв. Тиигәд уйн наста Нарма сурһуль сурхин ормд күүнә мал хәрүлв. Болв сурһуль сурх күслән чееҗдән хадһлҗ йовла.
Эрнҗәнә Нарма арвн тавтадан Баһ Дөрвд селәнә сурһульд орҗ, шинәс сурһуль сурв. 1931-ч җилд сурһулян төгсәснә хөөн Шарту балһснд кооперативн институтд орв. Болв баһ теткүлтә бәәснә учрар хәр һазрт бәәхд күнд-күчр болад цааранднь сурһуль сурч чадсн уга. Тегәд хәрү таңһчурн күрч ирәд, Сарпан района эдләчнрин ниицәнд статист-экономистәр көдлв.
1934-ч җилин үкр сард улсин сурһуль-эрдмин әңг Әәдрхн балһснд бәәсн Хальмг искусствин техникумд сурһуль сурх баһчудыг шүүҗ авч, тиигәрән илгәҗ йовулсмн. Тедн дунд йовсн Эрнҗәнә Нармаг тер дарунь искусствин техникумин театральн әңгин хойрдгч курст авв.
Хальмг драматическ театр 1936-ч җилин үкр сарин 8-д секгдсмн. Тиигхд Сән-Белгин Хаср бичсн «Өнчн бөк» гидг наадн театрин тәәз деер түрүн болҗ тәвгдсмн. Тер нааднд Нарма Цеденович эмгн Овш зәәсңгин дүриг үзүлв.
Орчлңд нернь туурсн Шекспирин, Бернард Шоун, Ж-Б. Мольерин, Шиллерин, Островскийин, Чеховин, Горькийин болн нань билгтнр үүдәсн дүрмүд мана театрт хальмг келәр келдг болв. Хальмг театрт актер Эрнҗәнә Нарма олн зүсн дүрмүд ончта кевәр үзүлсн болдг.
Ж-Б.Мольерин «Мнимый рогоносец» нааднд Сганарелиг, Тур болн Шейнин ах-дүүнрин «Очная ставка» нааднд немш туршулч Галкиниг, К.Треневин профессор Горностаев «Любовь Яровая» нааднд, Басңга Баатрин «Бумбин орн» нааднд Җаңһриг болн нань чигн кесг соньн дүрмүдиг билгтә кевәр үзүлсмн. Театрт көдлсн җилмүдтән орчуллһна көдлмш бас күцәҗәв.
Эврә цагтан Хальмг АССР-ин искусствин ачта үүлдәч Эрднин Бадма Л.А.Викторов тәвсн К.Гольдонин «Слуга двух господ» гидг наадна тускар үүдәлтин халхар шалһҗ болн шинҗлҗ бичҗ, ухан-тоолвран медүлхләрн, артист Эрнҗәнә Нармаг онц темдглҗ, энүнә билгтә наадыг өөдәнәр үнлсмн.
Нарма Цеденович оньдин үүдәгч хәәврт бәәдг, шунмһа, седвәртә күн билә. Тегәд чигн 1940-ч җилд Эрнҗәнә Нарма режиссер болҗ Ю.Герман бичсн «Сын народа» гидг наадыг орчулҗ, Хальмг театрт тәвсмн. Хөөннь Хальмг театрин түрүн режиссер, Әрәсән искусствин ачта үүлдәч Владимир Гольдфельд давсн цагиг сергәҗ иигҗ бичҗ: «Олн җилмүд давсмн, хальмг олн әмтн күчр-күнд зовлң дааҗ һарсмн, терүнәс нааран дала цаг давҗ йовна, тер бийнь Хальмг театрт болсн түрүн харһлтс, шинкән сурһулян төгсәҗ көдлхәр ирсн баахн артистнр ода чигн чееҗәсм һархш. Керсү ухата, тоолврта, төвшүн заң-бәрцтә Эрнҗәнә Нармаг нег үлү сәәнәр тодлнав».
Таңһчин һардвр Эрнҗәнә Нарман билгинь, үүлдвринь өөдәнәр үнлсмн. 1939-ч җилд хальмг артистнр дундас хамгин түрүнд Эрнҗәнә Нармад болн Лиҗин Уляшт Хальмг АССР-ин ачта артистнр гидг күндтә цол зүүлһсн болдг. 1940-ч җилд, Хальмгин автономь бүрдснә 20 җилин өөнлә ирлцүлҗ, таңһчд хамгин түрүн болҗ Эрнҗәнә Нармад «РСФСР-ин ачта артист» гидг өөдән цол зүүлһсмн.
Җирдгч җилмүдт Хальмг АССР-ин сойлын заллтд ахр кемд көдлснә хөөн Эрнҗәнә Нармаг «Бамб цецг» ансамблин һардачд батлсмн. Хальмг Таңһч шинәс тогталһна цагт хальмг шаңһа ансамбль бүрдәлһн энтн ик дааврта керг бәәсмн. Цөөкн җилин эргцд, тер цагин күнд-күчр таалд, энүнә күчн-чидләр шинәс үүдәгч баг бүрдәгдв. Эрүл-мендинь муурсна учрар Нарма Цеденович көдлмшәсн сулдад, эртәр амрлһнд һарв, болв тер бийнь урдк кевәрн үүдәлтин халхар үүлддг бәәсмн. Таңһчин сойлын министерствин селвгч болҗ үүлдәд, хальмг дуудын хураңһу ясч, чиклҗ барт белддг билә. Эрнҗәнә Нарма көгҗмч Михаил Грачевла нөкцҗ үүлдҗ, эдн хамдан дуудын хураңһу һарһсмн. Тер хураңһу ховр гиҗ тоолгдна. Нарма Цеденович ут тоодан көгҗмин тавн хураңһу белдҗ һарһсмн. Тер мет далдгч-найдгч җилмүдт хальмг урн-утх зокьялмудын, көгҗмин амн үгин зөөрин, дууна грампластинкс һарһлһна көдлмшт шунмһа кевәр орлцҗ йовсмн.
2001-ч җилин така сарин 3-д 90 настадан Нарма Цеденович сәәһән хәәв. Эрнҗәнә Нарман нерн таңһчин билг-эрдмин болн сойлын тууҗд орҗ мөңкрв.

АРЗАН Маргарита

Видео