Каакнахна нерән һарһҗ

15-07-2020, 17:01 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Мана ах наста, ик нертә хальмг шүлгчнр, бичәчнр Калян Санҗ, Эрнҗәнә Константин, Дорҗин Басң, Инҗин Лиҗ, Басңга Баатр, Будҗала Егор сәәһән хәәһәд йовҗ одв. Зуг теднә бичсн шүлгүднь ард үлдсн маднд герәсн болад үлдв. Өдгә цагт баһ наста хальмг келәр бичдг шүлгчнр ховр болвчн бәәнә. Эднә негнь Бакура Нәдвдин Байр, нууц нернь болхла – Каакна Шонгта. Юңгад гихлә Байр Каакнахн әәмгә күн.
Эн күн Көтчнрә района Тугтн селәнд өсч босла. Эн селәнд дунд сурһулян “4” болн ” 5” гидг темдгүдәр төгсәлә. Дарунь 2002-ч җилд Хальмг ик сурһулин хальмг әңгд орҗ сурла. Ик сурһулян төгсәснә хөөн Үстин района “Авангард” газетд седкүлч болад экләд, дәкәд “Хальмг үнн” газетд 2008-ч болн 2012-2013-ч җилмүдт бас көдлсмн. Хөөннь Москва балһс орад, талдан кедү эрдм дасч авад, тер эрдмин халхар Әрәсән кесг балһсд кедәд көдлҗ йовла. Келхд, тосхлтын халхар, багшар чигн невчк зуур көдлв. Өдгә цагт төмр цутхлһна, сиилврин эрдм дасч авчана. Һанцхн шүлг биш Байр футбол, шатр наадхд, дегтр умшхд, аңһучлхдан дурта. Эврәннь түрүн шүлгән Байр 8-гч класст сурхдан бичлә. Тер шүлгиг эңкр теегтән нерәдлә. “Шүлг бичхд санан-тоолврм, җирһлин хәләцм болн насни дамшлтм бәрмт болн урмд болна” – гиҗ Байр хувалцна. “Үннәр келхд, бичсн тоотан шүлг гиҗ тоолхшв. Би эдниг бадглчксн үгмүд гиҗ нерәддв. Дотрк санаһан эн үгмүдәр һарһҗанав”, – гиҗ дәкәд немәд келнә.
Байрин шүлгләнә седвнь олн зүсн болна: эрдм-үүлин тускар, күслин, көгҗмин, эндрк бәәдл-әмдрлин, аңһучллһна, дурна, йиртмҗин, тууҗин, спортын, эрин заңгин тускар болн нань чигн. “Ода цагин бәәдл хәләхлә, удл уга бидн келн уга үлдхнь лавта болҗана. Тегәд чигн ода эн җаңһрта төриг хаһлх кергтә. Хамдан хаһлх зөвтәвидн. Энтн маднд, дарук үйд кергтә юмн болҗаналм. Хамгин түрүнд сурһулин көтлвринь соляд сәәхрүлхлә сән болхмн гиҗ санҗанав. Кезәнә мана өвкнрин келсәр, һанцхн модн һалд өр болдго. Бидн хамдан, ни-негн болҗ келән хадһлҗ чадхвидн. Зәрм төрәр орсар бичхд амр, зәрм – хальмгар. Үлгүрнь, аав-ээҗин, теегин, заң-бәрцин, аңһучллһна, аң-аһурсна тускар хальмгар бичхд амр. Дурна, эрдм-үүлин тускар болхла – орсар. Энтн мини ухан-тоолвр мөн. Бидн, өөрднр (залу улс), үгдән харм болналм. Тиигчкәд дуран соньн кевәр медүлнәлм. Тиигв чигн нанд дурна тускар хальмгар бичхд амр биш болна. Би хальмг күнлм. Дәкәд болхла орсар бичхин төлә орс күүнә дүрәр дамҗад бичх кергтә”, – гиҗ Байр тоолҗана.
Хальмг келәр эрк биш бичх кергтә. Эн төр өдгә цагин икл гидг төр болҗана. Мана улс дунд умшдгнь баһ болснь баахн шүлгчнрт болну, бичәчнрт болну урмд өгх зөвтә гиҗ санҗанав. Умшачнриг бас соньмсулх кергтә. Төрскн келәр бичдг күн бәәхлә умшдгнь чигн олдх гиҗ би санҗанав. Иргчдән Бакура Байр шүлгүдин хураңһу барлх саната. Энүг эврәннь һаһадан Болувсан (Нина) Мутуловнад нерәдхәр бәәнә. Ода болхла газетин күндтә умшачнр, баһ наста зокъялчин бичсн шүлгүдиг тана оньгт тусхаҗанавидн.

БУДЖАЛА Савр


Хар цагин һашуһинь зальгҗ

Арвн һурвн кецү җилмүд,
Арвн һурвн яду өдрмүд,
Арвн һурвн маңһса үүлинь
Арвн һурвн әәмгихн үзсмн.

Догшн һашута тер цаглань,
Дигтә немшнрлә ноолдҗах кемләнь.
Хөн үвләр улан залатань
Ховас көлтә цааҗла харһла....

Өрүн өрлә буута салдсмуд
Бууһин ам далднь шахҗ,
«Бүүрән сольҗанат» – гиҗ мөсләд,
Баахн-көгшнинь авад һарч.

«Яһлав, яһҗахмбт?» – гиҗ сурхлань,
Хәрүнь киитнд җиңнәд тусч.
«Ямаран гемтәв?» – гиҗ өврхләнь,
«Хальмгуд, андрҗит» – гиҗ тууҗ.

Одал неримдн һутасн үгднь
Негнчн үннь угань – маһд уга.
Андрҗ гидгнь тәәлвртә болхлань,
Элстә шорар аман балһнав.

Кишго “Сахлтан” заквр күцәҗ,
Көөркхн мана хальмгиг
Кишго мал кевтәһәр баглҗ,
Ик-бичкнинь вагонд чикв.

Кесгнь зууран үрнәсн хаһцла.
Кесгнь зууран даарч үклә.
Хортнла дәәлдснь баһ болсмби?
Күүнә цусна далань хагссмби?

Аврлт уга тер йовдлнь
Өөрдин улсиг җихшәҗ ядҗ.
Дәәнд орлцсн Җаңһрин ачнр
Ооср-җолаһан алдлго дәәлдҗ.

Зуг терүгинь оньгтан авлго,
Негл күнь бүдрсн саамлань
Цуг улсиг зеткрәс авллго,
Шаҗн-заңшалынь дархар шиидләл.

Нутгтан церглҗ цусан асхсн,
Таңһчан туурулҗ дәәснлә бәрлдсн,
Төрскнч седкләрн тован сумлсн –
Нам эдниг тиигҗ хәәчлдви?

Киитн өөд муулян эдлҗ,
Хәр һазрт нульмсан асхҗ,
Хар цагин һашуһинь зальгҗ,
Күүнә герт һулмтта болдви?

Көрстә хол Сиврин цасиг
Ундна ормд эдлҗ йовдви?
Көрә тер боднцгин хальсиг
Хот кеһәд өлнәсн һардви?

Хар цагин һашуһинь зальгвчн
Хальмгуд хооран цухрҗ уга.
Хату тер зүрктәһин заквринь
Тохм-заңгинь таслҗ уга.



Хәәртә ээҗм, чамаһан саннав

Хол йовхдан ээҗән саннав,
Хәәртә дүрнь өмнм үзгднә.
Зүүдн болһндан ээҗлә харһнав.
Нүдм хар нульмсар дүүрнә.

Хәрҗ ирхләрн тосхичн гетнәв –
Чини хәләцчн зүркндм дуту.
Нерәрм дуудхичн даңгин күләнәв.
Чи угаһар бәәхд зүдү.

Маштг нурһта, бичкн цогцта
Хальмг ээҗән хармнад уульнав.
Негл зүүдм җирһлд хүврхләнь –
Насн-җиләрн үнинь хәрүлнәв.

Хәәмнь, ээҗм, бурхнд төрәд,
Бийим хәләҗ, зеткрәс авлнач.
Хаалһан алдҗ, дигтә тенхләм,
Ачан чиклҗ, үзгинь заанач.



Дүүвр насни җилмүд

Киитн үвлин кемәр
Көрстә цасн деернь
Сар гилвксн кевәр
Сандгнь учрв чееҗдм.

Кедү хаалһ секәд,
Хаҗиһәд, үзгән алдлав.
Кедү үүл кехәр
Хавртнь эклхәр санлав.

Аля-азд болад,
Харлад, борлад бәәҗәләв.
Айта күүкд һолад,
Хөртә болҗ җирһҗәләв.

Цагин селгән гидгиг
Оньгтан авдго биләв.
Цаснд түүмр шатдгиг
Одахн ирҗ медләв.

Дүүвр насни җилмүд
Агчмин зуурт давв.
Дигтә дааһн күлгүд
Адһад унҗ авв.

Һундснаснь гемән сурҗ,
Килнцән хәрүлхм бәәҗ.
Кеер үүртәһән сууҗ,
Һанзан дүүргхмн бәәҗ.

Шар авалян харһад,
Хар үсинь хувалһхнь.
Шавдлын заңгинь хавхлад,
Хачринь илхнь, улахн.


Чон болн күн

Чон болсн айстан
Чиңнҗ йовх зөвтәч.
Белтрг болҗ өссндән
Бийән саглдг авъястач.

Эврә тохман хадһлхдан
Зерлг цусарн арһтач.
Ээлтә кичгүдән асрхар
Зеткрлә харһдг заятач.

Әмтнә җирһлднь орлцад,
Ахуднь һару учранач.
Әмтәхн махнд күртәд,
Авальдан теткәч болнач.

Чонын болн күүнә
Җирһлнь ирлцнә гинә.
Зерлг әмтн нег-негән
Өңгәр шахдго гинә.

Зугл цагнь хүврв,
Зәрмнь күүһән муурулв.
Зөргтә аңһучин нериг
Кесгнь мартад хуурв.

Негнь үгдән күрлго,
Наадксан меклҗ байҗна.
Негнь оосран булагдҗ,
Зүркәрн хату болҗана.

Җирһлин иим йовудт
Үнәр бәәхд җаңһрта.
Җирһлң таңһчиннь тугиг
Җичнртән бәрүлхнь савъята.

Аң болсн авгтан
Басл күүнәс зовнач.
Әмтнә бузр йовдлла
Әмтәнь басл харһна.

Зөрмг чини нертәчн
Урдксм залһлда бәрҗәлә....
Улсин эндрк җирһләс
Зерлгин деер кевтәлә.

Чон болсн айстан
Чиңнҗ йовх зөвтәч.
Караг күүнә седкллә
Кеер харһх хөвтәч.



Аңһучин авъясас

Һалзн мөрән тохҗ авнав,
Һанзһан арчад-шурчад белднәв.
Һанздан тәмкән нерәд татнав....
Аң харһхинь тааҗ меднәв.

Саадган ясад, суминь тоолнав,
Күлгән эргҗ шинҗләд оркнав.
Очр Вааньд дотран зальврад,
Деед үзг темцҗ морднав.

Саадган сумлад, белн болнав.
Аңган үзн, хавад оркнав.
Сумн ишкрн сүүднь күрв.
Зерлг юмн тогльн тусв.

Келән зууһад, әмән һарһв –
Заяни дегтрин халхнь чилв.
Хурцан атхад, арсинь һарһн,
Һанзһан лашад, аһар киилнәв.

Гертән ирәд, күлгән тоонав.
Улан һанзһан арчҗ илнәв.
Эмин кергәс хооран йовнав.
Һанзан дүүргҗ тәмкән нернәв.

Видео