«Тґвті теегм» хуучн ут дун

21-07-2020, 17:34 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Хальмг келн-улсин кґгљмин ўўділт энтн олн імтні билг-эрдмин, сойлын зґґр мґн. Ду-бииєин «Бамб цецг» государственн ансамблин ханьд билгін ўзўлљ йовсн артистнр Улан Барбаевна Лиджиева, Валентина Нимгировна Гаряева, Валентина Бадминовна Ильцаранова, Антонина Георгиевна Мукаева, Булгун Бюрчиевна Манджуракова, Лидия Алексеевна Кулешова ахта хальмг олн імтні дуд дуулљ хадєлљ, хґґтк ўйнрт ўлдісн болдг. Эдн давсн зун љилин 1956-1957-ч љилмўдт хальмгуд тууврас ирсні хґґн хальмг дууна билг-эрдмиг шиніс сергіљ, хадєлљ делгрўлљ йовсмн.
Мадн нернь туурсн дууч Валентина Ильцаранова дуулљ йовсн «Тґвті теегм» («Степь моя») гидг хуучн хальмг ут дууг номин халхар шинљлвидн. Эн дууг імтн сіінір медхш, дуулхш, урднь барлгдсн дууна хурањєуст эн дун харєхш.
Хальмгин нерті дууч Валентина Бадминовна Ильцаранова 1939-ч љилин хулєн сарин 16-д Хальмг АССР-ин Целинн района Аршан Булг хотнд тґрсмн. Тґрхлінь шар шаљна бурхна Нимит нер ґгч, болв хґґннь Сиврин тууврт неринь сольљ, Валентина гиљ нерідсмн, энўні тускар імд цагтан В.Б. Ильцаранова тодлвран келдг біісмн.
Кўўкн бичкнісн авн дуулљ йовсмн, ташр хальмг амн урн ўгин зґґриг сіінір меддг біісн Чуурльг ээљісн олн ду соњсљ тодлљ йовла. Хальмгуд Сивріс тґрскн єазр-усндан ирљ, тањєчан шиніс босхљ, тосхљасн цагт Валентина Бадминовнан билгнь делгрљ ґсч-ґргљљв.
1961-ч љилд Валентина Ильцаранова ду-бииєин «Бамб цецг» Хальмг государственн ансамблин дууч болв. Тер љил Москвад Цугсоюзн театральн мастерскойд сурєульд орљ, медрлін гўўдўлљ, 1974-ч љилд кўцімљтієір тґгсів. Љил ирвіс билгнь улм хурцдад, мергљлтнь ґґдлід, дамшлтнь ґргљід, нернь єарна. 1965-ч љилд Валентина Ильцарановад Хальмг АССР-ин ачта артистын цол зўўлєгдсмн. 1978-ч љилд «Бамб цецг» ансамблин ханьд Москва балєснд болсн ду-бииєин ансамблин Цугірісін хіліврин дипломант болсмн. 1981-ч љилд Хальмг олн- імтні артисткин нер зўўсмн. 1984-ч љилд «РСФСР-ин ачта артистк» гидг цол зўўлєгдв. 1987-ч љилд О.И. Городовиковин Государственн мґрін лауреат болв. 1994-ч љилд Ірісін Федерацин Зірлгіс ишті Ірісін олн-імтні артисткин нер зўўв. 2000-ч љилд Хальмг Тањєчин кўндті иргн болв.
Валентина Ильцаранован љињнсн сііхн дунь эњ-зах уга теегір цальград, імтні седкл авлдг біісмн. Нег ўлў ах ўйин улс энўні ўўділтд йир дурта билі. Ґргід гейўртієір дуулад оркхлань, чеежнь хавчгдад, нўдніснь нульмсн асхрдг біісмн. Љигті сііхн, цењнсн цевр дуута, берк билгті болдг тґліднь Валентина Ильцарановаг «теегин торєа» гиљ імтн ээлтієір дууддг мґн. Энўні дуулљ йовсн «Торєа», «Элстин вальс» дуд олнд тааста билі.
Владимир Карпенкон єардврт Хальмгин Келн-улсин оркестрт кґдлсн љилмўд Валентина Ильцаранован ўўділтд ончта орман эзлні. Билгті эрдмчнрин хамцу ўўлдврин нилчір кедў соньн тґсвс кўцігдв, кедў ўўдігч керг-ўўлдвр давулгдв гиєит. Нег тиим ончта керг-ўўлдвриг ода чигн кесгнь тодлдг болх. 1996-ч љилин моєа сард Валентина Ильцаранован ўўділтин асхн болв. Тер керг-ўўлдвриг Валентина Бадминовна «Тґвті теегм» гидг хуучн хальмг ут дууєар эклв. Концерт хойр іњгіс тогтсмн. Тер асхн нернь туурсн дууч хальмг олн-імтні «Ээљин дун», «Сартг эріті бўшмўд», «Зурєан», «Кеемі», «Байсвр» кесг дуд дуулв.
Валентина Ильцаранован репертуарт хальмг улсин шўлгч Хоньна Михаил отхн кґвўн Айтад нерідљ бичсн шўлгт ўўдісн «Ґлгін дун» біісмн. Эн дун Валентина Бадминовнан хамгин дурта дун билі. Тер юњгад гихлі бийнь айс ўўдіљ, хальмг келір бичсн шўлгиг дуунд буулєв. Хальмг улсин шўлгч Хоньна Михаил эвріннь дурта дууч – Валентина Ильцарановад «Ончта дуучла ґслів» гидг шўлг нерідсмн.
Нерті дууч эрдмін эњкрлљ, ик гидгір кўндлдг билі, эвріннь кергт итклті билі. Кесг ўйин артистнрт эн ўлгўр-ўзмљ болдг біісмн. Валентина Ильцаранова дуулсн деерін олн љилин туршарт мана ґвкнр хадєлљ йовсн зґґриг медх кергті гиљ тоолад, хуучн хальмг олн-імтні дуд хураљ цуглулдг біісмн. Нег тиим ховр дуудын негнь «Тґвті теегм» гидг дун мґн.
Дікід болхла «Тґвті теегм» дууг нерті шўлгч Григорий Авджаев орс келнд буулєсмн, тернь «Степь моя, родимая» гиљ нерідгдні.
Мадн «Тґвті теегм» гидг хальмг олн-імтні ут дууг шинлљвидн. Эн дууг адєлго, уданар дуулна. Ут дун энтн нірн кґгљмин ўўдіврмўд мґн. Кўн болєн дуулљ чадшго. Болв хурц билгті Валентина Ильцаранова ут дуд айта кевір дуулљ, эвріннь репертуарт орулдг билі. Олн імтні дуучнр ут дууг дора авцар дуулдг болхла, Валентина Ильцаранова ут дууг ґґдін авцар ґргід дуулдг билі.
«Тґвті теегм» ут дун дґрвн багта. Эн дуунд тґрскн тег магтна, тењгрин, нарна, эк-эцкнрин, адуна тускар келгдљ, эдниг хіірті гисиг медўлні.
Эн дуунд хальмг улсин баатрлг дуулврин єол дўр – алдр Љањєрт нерідљ келсн ўг бііні:
Алдр хіірті Љањєрин
Айсинь эргљ дурдвт.
Хальмг дууна зањшалар богд хан Љањєр домг-тууљд орсн Сумеру уулла дўњцўлгдні. Келхд, Љањєриг магтдг дуд-частрмуд бііні.
Дала лам хальмг олн-імтиг харсљ, гетлљ, хіірлтхі гиљ сурсн ўгмўдір эн дун тґгсні.
«Тґвті теегм» гидг дуунд аллитерац гидг шўлгліни янз харєна:
Эњкрлід ґсксн
Ээљ мини сііхн.

Алдр хіірті Љањєрин
Айсинь ґргљ дурдвт.
Тер мет «Тґвті теегм» ут дуунд художественн-дўрсхлєні эв-арєс олзлгдна. Келхд, дўњцўлмўд:
Оєтрєу ґрўнлі-лой
Нарнла сііхн.
Эвріннь кергт болн дуунд итклті Валентина Ильцаранова профессиональн кґгмљчнрлі хамдан хальмг кґгљмин амн ўгин зґґриг сіінір меддг, хадєлдг улсла хамдан хальмг улсин дууна ўўділтин алтн кґрњгинь тогтасн болдг. Валентина Ильцаранова дуулљ йовсн «Тґвті теегм» ончта сііхн біісмн.
Мадн «Тґвті теегм» гидг кезіњк хальмг ут дууна ўгмўд умшачнрин оньгт тусхаљанавидн.

УВШИН Татьяна

Тґвті теегм

Хальмг олн-імтні дун


Тег мини, бўтісн-лой
Адуна ла сііхн.
Эњкрлід ґсксн-лі
Ээљм сііхн.
Ґкірлід ґсксн-лі
Аав мини сііхн.

Оєтрєу ґрўнлі-лой
Ай хіліхнь, хіліхнь,
Олндан тустала-лой
Нарнла сііхн.

Алдр хіірті Љањєрин
Айсинь ґргљ дурдвт,
Ґгінчинь теегин аєарнь
Киилљ сііхн љирєнівидн.

Улан гині залата-лой
Хальмг гинілі улсині
Дала-ялой ламань-лой
Евітхі-лой, евітхі.
Дала-ялой ламань-лой
Евітхі-лой, евітхі.

Видео