«Чикнә хуҗрин» туск ухан-санан

07-10-2020, 15:08 | Таңһчин зәңгс » Тоолвр

Делкәг хүврүлҗ оңдарулсн хүвсхлин (революцин) өмн Әрәсәд олн ухата-сегәтә әмтн һарч, тоолш уга сән юм бичн үүдәҗ йовсн мөн. Тер тоод орҗах негнь – Хальмг Таңһчин Баһ Чонса әәмгин гелң Боован Бадм. Һундл төрхд, эн сегәтә күүнә наснь ахр болад, түүнә түүрвсн неглхн үүдәвриг бидн медҗ бәәнәвидн. Тернь «Чикнә хуҗр» гидг дун.
«Чикнә хуҗр» гидг дууна түүрвәчнь, Боован Бадм, хальмгин оран чимг болсн хальмг кел меддг, төвд кел меддг, бурхна номин йосна хамгин өндр цолд күртҗ, Төвдин Цаста орнас йилһән сән сурһуль сурч ирсн күн бәәҗ. Зуг «өөрхнәс мөрглдәд, холас мөөрлдәд» гисн хальмг хуучн үлгүрәр, Боован Бадмиг Хальмгт сууҗасн ах гелңгүд тесч ядад, эндәс шахҗ һарһад, Пиитр балһснд көөсн бәәҗ. Тенд сууҗ, Боован Бадм 1916-ч җилд «Чикнә хуҗр» гидг дууг һарһҗ бичв. Эн дуунд Төвдин орнд сурад ирсн харамб гевш Боован Бадм мана Хальмгт бәәсн олз-мөңгнд шунҗ орсн гелңгүдиг дамбрлад, цевр гелңгүдин йосар бәәдго теднәс наад бәрәд шүлг һарһв.
Түрүләд тенд бәәсн хальмгудт үзүләд, хөөннь Хальмгт авч ирәд ик делгрүлсн болдг. Тер цагт хальмгуд гелңгүдин чик-буру йовсиг сәәнәр меддг бәәҗ. Гелң болхла, бурхна йосар 253 санвр авч, гергн күүнд һаран күрглго, эд-мөңгнәс хол йовҗ, улан лавшг, хот тәвдг ааһ хойрас нань юмн уга болхиг медәд, санвр-сәклән бәрлго йовсн гелңгүдәс наад бәрәд, цокад чигн бәәдг бәәҗ. Ик кезәнәһәс авн өөрд-моңһлчудын гелңгүд санвр-сәкләрн хамгин цевр бәәдг бәәсиг герчлдг материал олн бәәнә. «Чикнә хуҗрт» Боован Бадм байҗад, нер-цолан мартсн гелңгүдәс наад бәрҗ, хорта үгәр тедниг шахҗ олнд инәдтә-наадта дүрәр һарһв.
Эннь «Чикнә хуҗр» гидг дууна таньлцулһ болв. Ода эн дууна нернә тускар эврә ухан-санаһан таднд медүлхәр бәәнәв. «Чикнә хуҗр» гисн юмби? «Чикн» гинь – күүнә толһад бәәдг, күүнд һазак дууг соңсулдг эрктн юмн. «Хуҗр» гиснь – хагсу, хүүрә, давста усн һардг, ноһан-өвсн урһдго һазр болна. «Чикнә хуҗр» болхла, күүнә чик хагсах, зовах, му, һашун юм соңсулх гисн утхта үг. Зуг орс келнд эн нериг орчулхла, «услада слуха» гиҗ орчулҗ. Эрүл-дорул күүнә ухаһар болхла, эннь буру орчуллһн. Хальмг келнд «чикнә» эс гиҗ «нүднә хуҗр хаңһах» гисн үг бәәнә. Тернь «услаждение слуха» эс гиҗ «взора» орчуллһта болхла, чик.
«Чикнә / нүднә хуҗр хаңһах» гисннь - сәәхн үг эс соңсад, сәәхн юм эс үзәд удан бәәхлә, чикн нүдн хойр һазр мет хуҗртад, хагсад, зовад бәәнә. Тиим хуҗрта һазрт хур орҗ, эс гиҗ һорьк урсад услхла, һазр ханна. Ирү сәәхн үг, эвтә-довта бәәдл-дүрс үзхлә, чикн-нүдн хойр ханад, күүнә седкл байрлад оддг мөн. «Чикн/нүднә хуҗриг хаңһах» гидг үгиг «услада, услаждение слуха» гиҗ орчулҗ болна. Мана Боован Бадмин бичсн дууна нернд «услада» эс гиҗ «хаңһах» гисн үг уга! Тернь ухалад бәәхлә, «услада слуха» биш, «солончак ушей» гиҗ зөв орчуллһта болх.
Күндтә умшачнр, иим тогтсн йосиг эвдрүлҗәх үгим умшм цацу бичә уурлтн, мини бичснә ард орҗ, дахад умшҗ, медүлҗәх санаһим күцц медҗ авсна хөөн шиивдр һарһтн. Юуни төлә Боован Бадм «Чикнә хуҗриг» бичсмб гихлә, эд-мөңгнд шунҗ, үнтә хувц өмсәд, амтта хот иддг, йосн гелңгин керг-үүлиг мартсн, өөкндән бөглрсн, хар әмтиг мекләд улм байҗасн, санвран эс секчәсн зәрм хальмг гелңгүдиг дамбрлхин, теднәс наад бәрхин төлә бичсн мөн. Эн дуунд Боован Бадм сурһуль уга, худлч-мекч, сәкл-санвр уга зәрм гелңгүдин бәәдлиг шалһад һарһҗана. Эннь йоста цевр гелң болсн түүрвәчин седклин ик зовлң болҗана. Соңссн ухата күүнд болхла, чикнә хуҗр һарх му үг мөн.
Хальмг Таңһчан, улсан санад бәәх ухата, сегәтә күн зәрм хуурмг гелңгүдин бәәдлиг соңсад, чикнә хуҗр һарх болхла, тер бәәдлиг шулуһар ясад авх кергтә, иим му гелңгүдәс хаһцад, сән, цевр-цер гелңгүдиг өскҗ-босххд зүткхлә, «чикнә хуҗр хаңһах дун» чигн һарч ирх. Иим ухан-сана Боован Бадм эврә бичсн дуунд келкҗ орулҗ бәәв. Тер төләд «Чикнә хуҗр» гисн дууг орс келнд «услада слуха» биш, «солончак для ушей» гиҗ чикәр орчулад, түүрвәчин дуунд орулсн утх-чинр сәәнәр медәд бәәх кергтә. Тиим хәләцәр эн дууг хәләхлә, цуг үгнь, седклин киләснь чигн медгдәд бәәнә. Иим шүрүн үгәр гелң болсан мартсн гелңгүдин бәәдлиг дамбрлҗаснь чигн тодрха болна.

КОРНИН Геннадий

Видео