Олнд туслсн Цаһан аав

27-11-2020, 14:31 | Таңһчин зәңгс » Санл

Ик кезәнәһәс авн бурхн-шаҗн хальмг улсин җирһлд онц орм эзлнә. Советин йосна цагт хурлмуд күүчәд тарасн билә. Дәкәд хальмгуд Сталинә эрк шиллһнлә харһад, Сиврүр күчәр нүүлһгдлә, болв мана аав-ээҗнр кедү түрү-зүдү үзв чигн ицлән геелго, олн бурхдтан шүтәд, мөргәд, зальврҗ йовсмн. Эн сүзгч седклән үйәс үйд күргәд йовсна ашт чигн эндрк хальмг һазрт шинәс шар шаҗна ном делгрәд, хурлмуд, бодь суврһуд босхгдад, кесг әмтнә ухан-седклд байр-бахмҗ үүдҗәнә.
2002-ч җилин ноха сарин 25-д Улан Хол селәнд хурл секгдсмн. Эврәннь сән дурарн уланхоолахн гелң Атхан Цаһана неринь мөңкрүлҗ, хурл «Цаган» гидг нер зүүв. Хурлд мана эцкин бурхд, ном өггдсмн. Уланхоолын гелң Атхан Цаһаниг һанцхн мана Лаганя әмтн биш, цуг Хальмг Таңһчд бәәх хальмгуд меддг билә. Ик зунь ах үйнр мөн. Селвг авхар, бийән эмнүлхәр Хальмг Таңһчин райодас болн Әәдрхнә мүҗәс әмтн ирдг билә (Зензели, Михайловка, Оля, Лиман, Промысловка болн нань чигн селәдәс). Эцкм засгас әәлго, гемтә-шалтгта улсиг домнад, ном умшад, эдгәһәд, олн әмтнд тусан күргҗ йовла. Бурхн шүтдг улст цуг таалнь күцәгддг бәәсмн. Ирсн улсин чееҗнь уудад, седклнь сарулдад оддг билә. Номан умшхларн, эцкм олн әмтн эрүл-менд, ни-негн бәәтхә, нарта орчлңд гем-аюл бичә учртха гиҗ сүл әмсхл күртлән зальврҗ йовсмн. Бурхн шаҗна туск ик медрл меддг, дәкәд болхла төвд эмнлһнә туск медрлтә бәәсмн. Мана эцк цаһан седклтә, өр-өвч күн билә, цугтаднь дөң-тусан күргхәр зүткдг билә.
Нанд эцкм җирһл өгәд, эрдм-сурһульта болсндан ик гидгәр байрлнав. Намаг 11 настадм экм өңгрлә. Эцкм нанд экм чигн, эцкм чигн болла. Оньдин нанла иньглҗ күүндвр кеҗ, ямаран болвчн кергтә тоот медрл өгдг билә. Би эцкдән йир дурта биләв. Һундл төрхд, эцкм нег зе көвүһән үзлә. Эннь мини көвүн Җаңһр. 13-14 нас күртлән көвүм аавлаһан күүндәд, сурһмҗ авад, хөөннь тернь бийднь туста болв. 1981-ч җилин һаха сарин 28-д эцкм һар деерм сәәһән хәәв. Хөөтндән 40 җил болхмн.
Эн җилин һаха сарин 26-д Улан Хоолын «Цаган» хурлын эрст мөңкрүллһнә самбр тәвгдв. Эн керг-үүлдврт күндтә гиичнр: Хальмг Таңһчин шаҗн лам Тэло Тулку ринпоче, Элстин ик хурлын гелңгүд, Хальмг Таңһчин сойлын болн зуульчллһна министр Саглар Тюрбеева, Әрәсән олн-әмтнә артистк, Хальмг Таңһчин Герой Валентина Гаряева, Лаганя района толһач Очр Очиров, нань чигн района һардачнр орлцад, бүлән үгән келцхәв. Эврәннь сән дурарн уланхоолахн гелң Атхан Цаһана нериг мөңкрүлснд йир икәр байрлнав. Седвәр татснь Евгений Эрдниевич Идрисов мөн. Энүнә ухан-седклиг Лаганя района администрац, селәнә толһач (ахлач) дөңнв. Евгений Эрдниевич уланхоолын «Әрүн седкләсн» баһчудын баг толһална. Эднә күчәр олн әмтнд дөң болад, хурлд ясврин көдлмш кегдв. Усн орулгдв, күрд болн хурлын хаша-хаацинь, герин ораһинь ширдв, уульнцст панр, хаша дотрнь чолун ке плиткс тәвгдв. Йир сән кецтә, тохнята көдлмш кегдв. Ясврин көдлмшт шунмһаһар орлцсн улст Күндллһнә һашгуд бәрүлҗ өгв. Әрәсән орн-нутгин Хүүвин депутат Марина Мукабенован, Хальмг Таңһчин сойлын болн зуульчллһна министрин, Лаганя района толһачин, Уланхоолын администрацин нерн деерәс күндллһнә һашгуд бәрүлҗ өггдв. Тедн дунд Курбан Омаров, Мира Эрдни-Горяева, Ирина Курманалиева, Юрий Манджиев, Юрий Максимов, Анна Васкеева, Николай Цаган-Манджиев, Хамиса Омарова, Эдуард Басангов, Пётр Мочаев, нань чигн улс ачлгдв. Уланхоолын селәнә ахлач Сергей Мочерлаев дөң-тусан күргсн нег һазра улстан ик ханлт өргҗ, бүлән үгән келв.
Эврәннь болн элгн-саднаннь нерн деерәс хурлын ясврин көдлмшт мөңгәр белглҗ, күч-көлсәрн дөң болсн улст ик ханлт өргҗәнәв. «Күн дөңгәр, шовун далвагар» гидг хальмг үлгүрәр Цаһан аавас тус үзсн, санлынь тевчҗәх улс эн буйнта кергт демән, бәрцән өгцхәв. Нөкд болсн улсин күчәр, цуг арһар алдр ик бәәшң болҗ, селәнә цутхлңд кецү сәәхн хурл дүңгәнә, күүнә нүд байсана. Лаганя хурлын түрүн гелң Наванг Лодойд ик ханлт өргҗәнәв. Энүнә һардврар хурл секгдәд, эцкин бурхд, ном өггдсмн. Цугтаднь – ик ханлт. Хурл – цуг олн-әмтнә зөөр. Уланхоолахн эврә хурлта. Хурлан әрүнәр хадһлх кергтә. Хурл оньдин көдлх зөвтә, үүднь секәтә болх зөвтә. Болв өдгә цагт бәәрн гелң хурлд уга. Долан хонгт нег дәкҗ Лаганя хурлас гелң ирҗ, мөргүл кенә. Хальмг Таңһчин шаҗн лам Тэло Тулку ринпоче эн хурлд шишлң гелңгиг илгәсн болхла, йир сән болх билә гиҗ тоолҗанавидн. Медәтә улст, бичкдүдтә чигн өрк-бүлмүдт сән болх. Хурлд цуг таалнь: газ, шам, усн, душ, хот уудг өрә бәәнә.
Ик бахмҗта седкл зүүҗ хальмг келн улсин оркестрин дирижёр Баатр Лиджи-Горяев болн селәнә клубин һардач Ногала Бадмаева эн керг-үүлдвриг давулцхав. Хальмг Таңһчин «Өөрднр» бииһин ансамбль әмтиг байрлулв. Эдн кесг һәәхмҗтә соньн би үзүлв. Комсомольск селәнәс ирсн дууна баг кесг дуд дуулҗ, олн-әмтнә чикнә хуҗр хаңһав.
Мана Таңһчд бәәх цуг әмтн, шар шаҗна делгрлтд ик тәвцән орулсн күндтә ламнран бичә марттн, бийстн чигн Бурхн Багшин номиг өргҗүлҗ йовтн! Бидн цуһар дәкн-дәкн хурлд одад, бурхдтан зальврад мөргәд бәәхлә, һазр деер бәәх цуг әмтә тоот сән-сәәхн җирһл үзхнь лавта.

Күүкнь Евдокия ОЧИРОВА (АТХАЕВА),
Хальмг Таңһчин ачта багш

Видео