Хотн-хальмг гисн кемб?

02-02-2021, 09:41 | Таңһчин зәңгс » Күн болн җирһл

Өөрд угта күмс альк һазрт бәәршлдг гихлә, күн болһнд мана Хальмг Таңһч болн хол һазрин Шинҗән шуд сангдна. Зәрмснь Моңһл орн-нутгин барун захиг чигн санхмн. Зуг Киргизь орн-нутгин өөрдиг санхнь ховр. Нурһлҗ энүнә тускар тас медхш. Эдн Иссык-Куль нуурас хол биш бәәршлнә. Тер һазрт яһҗ күрәд ирсмб, тендән яһҗ әмдрсмб гисн ик соньрхлта сурврмуд үүднә.

Тууҗ шинҗлдг номтнрин темдглсәр, Киргизин хальмгуд XIX зун җил күртл Шинҗәнд нүүдг бәәсмн. 1862-1869-ч җилмүдт Шинҗәнд дунган келн-улсин буцлт болсмн. Дунганмуд Цинь гүрнд (гүрн — империя) эсргүцҗ маньчжур-китдин церглә дәәлдҗ эклхд, өөрдин зәрм отг-әәмгүд гер-бараһан хураһад, барун үзгиг темцәд, Дунд Азин һазрт ирҗ Әрәсән ханьд орцхала. Тер цагас авн тедн зун җирн җилин туршт буруд (кыргыз) улс дунд бәәцхәнә.
Киргизин хальмгудыг бурудмуд «сарт-калмак» (сарт-хальмг) гиҗ келнә. Мадн чигн тедниг иим нерәрнь меднәвидн. Сарт-хальмгуд болхла бийән хар хальмг эс гиҗ хотн хальмг гиһәд келдмн. Өдгә цагт эднә ик зунь буруд нертә йовцхана, хальмг нертәнь маш ховр харһна. Өвкнрин келән меддг әмтн чигн тедн дунд бас йир цөөкн. Зәрмснь паспортдан чигн «кыргыз» гиһәд бичгдсн йовна. Тиим болв чигн өөрд-хальмг болдган мартхш.
Зәрм әмтнә келсәр, хотн хальмгуд өөлдүд (зүнһар) болна, зәрмснь эдниг хошуд гиҗ тоолна. Олн нутгин өөрднрин әәмгүдәс бүрдсн улс чигн болхнь маһд уга. Хотн хальмгуд дотран олн ясарн хувагдна. Нерднь болхла иим: Байн-Бах, Хар-Баатр, Шоңхр, Солт, Җедигер, Моңкуш, Худан (Ходон), Керем, Сарыпалды (Сарыбалды), Каракөз, Куйкун уулу (Кюйукюйунун), Орбендик (Орвондик), Җирн-Өрк, Чаһан, Моол-Мамед (Моңһл-Мамед), Жыл-Мамед, Чимд, Бееҗн-Шарв, Черг, Монголдор, Тавн-Талх, Тавн-Хар. Ясна нердинь авад хәләхлә, тедн дунд түрг һарлта күмс олн, зуг моңһл һарлтань чигн бәәдмн.
Үлгүрләд бичхлә, Байн-Бах гисн тохмта улс Бах нертә узбек хулдачин үрн-саднь болна. Кезәнә нег узбек һазрас одак байн күн ирәд, өөрднр дунд бүүрләд, гер авад үлдҗ. Хар-Баатр овгин (овг – род) домг басл соньн. Көвүд уга нег байн буруд өнчн хальмгиг көвүчлҗ авад өсксн болна. Нег өдр эн көвүн зарц болсн хальмг күүкн уста суулһ зөөҗ йовсиг үзәд, суулһинь цокч көлврүләд инәв. Тиигхд күүкн терүнд, нанла нег цуста күмн болад, яһад наад бәрҗәнч? гихлә, тер көвүн алң болҗ. Көгшдәс сурад, өөрд болдган медҗ авад, көвүчлҗ авсн эцкиннь аду көөҗ авад, зарц күүк дахулад, уултал зулҗ одла. Тегәд Хар-Баатр нер авад, эргндк һазрар нүүдг өөрднриг цуглулад, эднлә хамдан бурудт заргдад йовдг өөрднриг сулдхад, Хар-Баатр овг бүрдәҗ. Байн-Бах, Хар-Баатр хойр — хотн-хальмгин хамгин ик хойр овг болна. Моңһл-Мамед, Бееҗн-Шарв болхла китдәс ирсн лал шаҗнд шүтдг өөрднрин үрн-садн мөн.
Тиим домгудас нань хотн-хальмгин көгшд олн ду, кезәңк би чигн меднә. 1929-ч җилд орс номт Алексей Бурдуков теднд одад, Бакха Сарпеков гидг күүнәс “Җаңһр” дуулврин нег бөлгиг бичәд авсмн.
Хотн-хальмгудын ик зунь Иссык-Кулин муҗин Аксуйск района дөрвн селәнд бәәршлцхәнә: Чельпек, Таш-Кыя, Бөрү-Баш, Бурма-Суу. Өөрнь бәәдг Каракол балһснд бас олн хальмг бәәнә. 1869-ч җилмүдт орсмуд Каракол тосхҗ эклхд, бәәрн хальмгуд эднд мод зөөҗ күргәд, мах, үс өгәд чигн туслдг бәәсмн. Чельпек Целвг гисн утхта үг. Эндк хальмгуд тандырт целвг боорцг шарна. Энүг буруд улс дунд «хальмг өдмг» гиҗ келдмн. Хотн-хальмгин нутгт хальмг нертә һазр олн: Хар-һол, Җирһлң-һол, Хан-Теңгр, Дархн, Тамһ болн нань чигн.
Бас Черик, Кереге-Таш, Сарыкамыш һурвн селәдт чигн бас хальмгуд бәәдмн. Номтнрин темдглсәр, эдн XIX зун җилмүдин чилгчәр негт келән меддго болад, бийән буруд гиҗ тоолдг бәәҗ. Тиим болв чигн наадк бурудмуд эдниг ода күртл буруд гиҗ тоолхш.
Хотн-хальмг гисн ямаран утхта нермб гихлә, лал шаҗта хальмг болна. Эдн бийән йоста мусульман күмс гиһәд тоолдмн. Бурудас чигн урднь лал шаҗта болсндан иткнә. Келхд, Иссык-Кульск муҗин хамгин хуучн лалын сүм (мечеть) Чельпек селәнд бәәнә. Энүг XIX зун җилмүдт тосхсмн. “Сарт” болхла буруд келнә “узбек” гисн үг. Тәвн җил хооран чигн хотн-хальмгуд бийән сарт-хальмг гиҗ бүр келдго бәәсн мөн.
1917-ч җилин Октябрин Хүвсхлин өмн хотн-хальмгуд Шинҗәнә өөрднрлә бат залһлдата бәәҗ. Ода күртл Шинҗәнд элгн-садта күмс тедн дунд харһна. Өдгә цагт Иҗлин хальмгудла худнр болсн күн олн. Хальмг ик сурһульд чигн хотн-хальмг оютнр бәәнә.
Хотн-хальмгин тускар нань чигн олн медән бәәнә. Орс, хальмг, буряд болн нань чигн номтнрин ачар бидн медҗ чаднавидн. Зуг хотн-хальмгуд бийиннь тускар эврән яһҗ медүлснь басл ик соньрхлта болдг мөн. Тегәд зун шаху җил хооран мана газетин редакцин хайгар илгәгдҗ ирсн хотн-хальмг күүнә бичгиг эндр барлҗанавидн.
Өңгрсн зун җилмүдин эклцәр бичсн эн бичг хотн-хальмгуд тер цагт ямаран сәәхн цевр хальмг келтә бәәсинь батлҗ үзүлдг мөн. Өдгә цагт эдн келән мартсн болв чигн, иргчдән шинәс келн-сойлан босхад авч чадхмн гиҗ нәәлҗәнәвидн.

МАНҖИН Санл

Видео