Эдлх хотын мөн чинр

04-02-2021, 17:18 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Әмд күн бийән теҗәх йоста. Цуг кеҗәх аҗл-үүлән ут тоод кирцәд хәләхлә, күн идән-теҗәлин төлә кеҗ йовдг. Хот-хол уга болхла, чинән-чидл алдрад, йовх-гүүх арһ тасрад, күн харһнад-өлсәд, икәр зовадг юмн. Тер төләд хотын чинр мана әмдрл-җирһлин һол юмна негн.

Ик кезәнәһәс авн мана мергн ухата цецн өвкнр: «Мал көләрн, күн келәрн» гиҗ келдг. Йосндан авч үзий: мал көләрн йовҗ, кеер өвс-ноһа түүҗ теҗәл авхла, күн ухата, келтә-амта болад, келәрн үг келҗ, күүндҗ чигн әмтә бийән теҗәх арһта бәәдг. Өдгә цагин әмтн урдк әмтнәс үлү арһта, делгүр орад идх хотан авч, зәрм цагт эврә идхәсн даву юм авад, зүркнд күртл хотан эдләд бәәцхәнә. Тернь зөвтә угай? Ода тер хот-хоолыг эдлх йосиг номин йоснла таарулҗ үзий! Америк-Европд цокҗ авсн фильмсиг үзхлә, тер һазра әмтн өрк-бүләрн ширә эргәд сууҗ, хотан эдлхин өмн һаран бәрлцҗ хотын өмнк номан умшна. Хот заясн эврә бурхндан ханлтан өргҗ, сүзг-бишрлән делгрүлҗ йовх сән заӊшалта болдг. Мана бурхна номин йоснд хот-хоолан идхин өмн мана өвкнр бас ном умшдг бәәҗ. Зуг мадн, бурхна номин йосар бәәдг хальмгуд, хот-хоолан бурхна заясн юмн биш, тал-талданар, оӊданар үздг бәәсмн. Мана номин йоснд бурхн хот-хоолыг заядг биш, бидн эврә арһ-чидләрн тер метиг олад идхләрн, дүүрәд цадхин төлә биш, тарһлхин төлә биш, өлсх-ундасхин гем-өвчнәс харсх эмин кевәр хот эдлдг улс. Зуг хотан амндан авхин өмн, тер уурта хотын дееҗиг түрүләд Һурвн Эрдньдән, олн бурхдтан, аав-ээҗин заян-сәкүсндән өргҗ өгх йоста. Эн йосна учрнь болхла, бурхн-сәкүснә күчәр мадн гем-өвчн уга, дән-даҗг уга, осл-буру уга болад, эрүл-менд кевәр көдлҗ хот олсн. Бас чигн аав-ээҗ уга болхла, мадн эн әмд бий олҗ чадх уга биләвидн. Тер төләд эн олн деедст ухан-санандан хотан өргм цацу, иим ном умшх кергтә:
Деер уга Багш – Бурхн эрднь
Деер уга Ивәгч – Ном эрднь
Деер уга Удьрдгч – Хуврг эрднь
Итклин орн Цухг Деед Һурвнд тәкл өргмү!
Эн номин үг умшчкад, хотын мөн чинриг өдр болһн хот идхин өмн бийдән медүлх кергтә. Тернь иим кезәӊк хальмг гелӊгүдин бичҗ тогтасн номин шүлгәр болдг:
Әмни идә эм әдл санҗ,
Тачаӊһу, килӊ угад шүтн үүлдх мөн.
Цадхин төлә биш, омглхин төлә биш,
Тарһлхин төлә биш, бий оршхин төлә эдлх мөн.
Энд, эн номин шүлгт һурвн кезәӊк хальмг үг бәәнә. Түрүӊкнь – «тачаӊһу». Эн үг мана цуг олна меддг «тачал» гидг үглә нег уӊгта болна. «Тачаӊһу» гидгнь аль нег юмнд тачаҗ дурлад, седкл ик көдләд, авхар, эврә болһхар шунх гисн юмн. Хойрдгч үгнь – «килӊ». Эн үг хальмг-орс тольд бәәв чигн, ода мана умшачнрт тод-тодрха медүлхин төлә тәәлхд, «ик ур», «догшрл» гидг юмн. Һурвдгчнь – «оршх» гисн үг. Эннь болхла, мана өдгә цагин хальмг келәр «бәәх» гисн утх-чинртә болна. Тегәд номин шүлгәр биш, амрхн медгдх келәр эн шүлгиг келхлә, иим: «әмнә теҗәл болх эн хотыг эмлә әдл санад, тачах-уурлх угад түшҗ бәәх кергтә. Гесән цадххин төлә биш, сән хот идҗәнәв гиҗ омг төрүлхәр биш, тарһлад йовхин төлә биш, бий-цогцм эрүл-менд бәәхин төлә идҗәнәв», – гисн утх-чинртә. Тер төләд мана өвкнрин герәслсн заавриг чееҗ-седклдән тогтан хоршаҗ, хотан идхләрн, мана номин хотын мөн чинриг медәд бәәтн.
Сетән Дорҗ

Видео