Хальмг бииһин һәрд

Хальмгин болн Әрәсән ачта артист, Хальмгин болн РСФСР-ин билг-эрдмин ачта үүлдәч, Хальмг Таңһчин күндтә иргн Манҗин Эмбан нерн сойлын тууҗд йостаһар орсмн. Хальмг бииһин эрдмдән цань уга һавшун бәәсн билгт Хальмгт бәәтхә цуг Әрәсәд темдгтә бәәсмн.

2025 җилин хөн сарин 4-д Элст балһсна Баһчудын микрорайонд хальмг бииһин һәрд болҗ нер туурсн артистд болн багшт Манҗин Эмбад бумб босхв. «Герл» ансамбльд орлцҗ йовсн сурһульчнрнь, «Бамб цецг» ансамблин ветеранмуд, үүрмүднь, элгн-саднь эн кергт ирҗ орлцв.
Хальмг сойлын делгрлтд ик тәвцән орулсинь темдгләд, таңһчин сойлын болн зуульчллһна министрин дарук Саңҗрһа Герман хальмг би гихлә Эмба сангдна, Эмба гихлә хальмг би уханд орна гиҗ келв. Кесг үйин биичнр нааран цуглрҗ ирснь ик байрта йовдл мөн. Үйнрин залһлдан тасрлго хальмг сойл болн би цаарандан делгрҗ йовхин темдг болҗана. Эмба Эрендженовичд босхсн бумб әмтн олар цуглрдг дәкн нег бәәрн болхнь маһд уга.
Багшиннь килмҗиг, чик седклин үүлдвриг сурһульчнрнь мартсн уга. Эмба Эрендженович бииһин эрдм дасхсн деерән төрскн һазртан дурта йоста чик седклтә олн күүкд-көвүд өсксинь эн йовдл медүлҗәнә. «Герл» ансамбльд бииләд өссн Сергей Давановин тодлврар, Эмба Эрендженович эднд йоста эцк кевтә килмҗән һарһҗ би дасхсн деерән, сурһулян яһҗ сурчахар даңгин соньмсч, дөңгән күргдг билә. Гастрольд йовсн цагт эдниг харҗ хәләһәд, нүдн-амн болҗ йовсинь мартлго бәәхән Сергей медүлв. «Заңгин сәәнд әмтн хурна» гиҗ келдгәр, Эмба Эрендженовичин килмҗәр өсч-босад җирһлин хаалһд орсн күүкд-көвүд ода бийснь эк-эцкнр болад багшин санлыг тевчхәр үрдән дахулҗ ирв.
«Бамб цецг» ансамбльд җирһлиннь туршарт көдләд, ик орн-нутгин кесг һазрт, Моңһлд, Чехословакийд, нань чигн нутгудт күрәд, хальмг бииһин өвәрц сәәнинь үзүлҗ чадсн билгиг олн һазрин әмтн йир сән меддмн. Ода чигн хальмг билгтин нериг энүнә үйин артистнр болн олн хәләһәчнр тодлҗ келнә, билгинь өөдән үнлнә. Хальмг Таңһчд болхла, Эмба Эрендженовичин нериг хамгин тоомсрта улсин тоод зааҗ күндлнә.
Нер туурсн биичин намтринь тодлхла, Манҗин Эмба Целинн района «Прудовый» совхозд 1934 җилд һарсмн. Хальмгудыг Сиврүр туусн кемд Эмба йистә көвүн бәәсмн. Красноярск крайин Минусинка поселкд эднә өрк-бүл туссн болдг. Экдән дөң болхар Эмба 14-тәдән эклҗ көдлв. Ачинскд наснь дигт күрсн цагла механизацин училищ төгсәһәд, механизатор болҗ көдлв.
Эмбан экнь әвртә кевәр домбр цокдг билә. Көдлмшин хөөн герән ахулад, күүкдтән хотынь өгәд амрулчкад, Гиләдә домбран һартан авад, көгҗмин айсар гериг дүүргдг билә. Эмба дү күүкдтәһән домбрин айс соңсад өссмн. «Көлән ишкәд йовсн цагас авн билләв», - гиҗ Эмба Эрендженович зәрмдән келдг бәәснь тодлгдна. Дәәнд цергләд ирсн эцкнь Сиврт гемин үүләр өңгрсмн. 1957 җилд төрскн һазрурн хәрҗ ирхд Эмба урдк кевәрн көдләд, асхарнь селәнә клубд талдан баһчудла хамдан дуулад, бииләд, уудьвран һарһдг билә. Көгҗм соңссн цагтан Эмба дор ормдан сууҗ чаддго билә. Тиигәд биид өгсн дурн энүг «Бамб цецг» ансамбльд авч ирв. 22-тадан Эмба артист болв. Ямаран кецү билгтә артист болсинь бидн цугтан меднәвидн. Би дотраснь бульглад һарчах кевәр эн биилдмн. Хальмг улсин седкл-ухаг, заң-авциг шиңгәсн бииһәрн нер һарч, алдр биич болҗ эн туурв.

Җирһлин өөдм болв
Москвад Кремлевск бәәшңд байрин ик концерт болсмн. Алдр Октябрин 60 җилин өөнд нерәдсн эн байрт цуг Союзин, Автономн республикүдин элчнр орлцсмн. Цуг келн-улсин би нег ик би тәвх шиидвр авгдсн билә. 21 келн-улсин би 8 минутын 40 секундын эргцд үзүлх зөвтә бәәсмн. Терүнәснь зуг 32 секунд хальмг биид өггдсн бәәҗ. Хальмгин болн Әрәсән ачта артист, Хальмгин болн Әрәсән билг-эрдмин ачта үүлдәч Манҗин Эмбад эн би биилх зөв өгсмн. Терүнлә хамдан билгтә биич Әрәсән ачта артистк Замбан Лидия болн нертә домбрч Хальмгин ачта артистк Манжурака Булһн тууҗд орсн тер бииг орн-нутгин олн улст үзүлсн болдг.
Күүнә җирһлд байр, зовлң хойр дахлдн йовдгнь темдгтә. Концерт болх нег өдрин өмн Эмбан экнь өңгрснә туск зәңг ирв. Тер дарунь Эмба Элстүр нисч ирәд, экиннь санлыг күндлҗ, мөргәд һарад, хәрү Москвад ирәд, концертд бииләд, эврә даалһвран күцәв. Бииһин 32 агчмд төрскн һазрин билг-эрдмиг, үйнр болһна седклин залмҗиг медүлҗ, өвкнрин зөөриг үзүлҗ биилҗ чадв. Бүкл келн-улсин сойлын зөөриг тогтасн би тиигәд эн билгтин җирһлин өөдм болв.

«Герл» - иргчин туск килмҗ
Хөөткән сансн цецн, гиҗ кезәнә келсн үгмүд бәәнә. Җирһлд заавр болҗ, сурһмҗ өгч бичкдүдиг дасхдг әмтн цөөкн мөн. Йоста сурһмҗлач төрскн һазртан үнндән туслх баһчудыг өскдгнь цөн болдгнь һундлта. Хөөткән санҗ үүлддг улсин негнь Эмба Эрендженович билә. Биид дурта, бичкдүдиг цуглулад, бичкн биичнрин ансамбль эн тогтасмн. Тиигхд бичкн биичнрин ансамбль таңһчд уга бәәсмн.
Ачта амрлһнд һарсна хөөн җил болад Эмба Эрендженович 1978 җилин һаха сарин 26-д «Герл» ансамбль бүрдәһәд, бичкн биичнриг арднь орҗ дасхв. Биичнрин бәәдл-җирһләр соньмсад, сурһулиннь туст килмҗ һарһад, Эмба Эрендженович эдниг сурһв. «Хальмг үннә» архивд «Герл» ансамблин түрүн багин концертст зургч Александр Чуматов цоксн кесг зургуд бәәнә. Элст балһсна сойлын Герин медлд тер коллективән бүрдәсинь тодлхмн. Герткснь урдк кевәрн Эмба Эрендженовичиг хая үздг болв. Репетицс кех, теднд кергтә хувц уюлх, би болһнд ирлцәтә һосн-башмг биичнрт олх, нань чигн белдврин көдлмш чилдмн биш.
Билгтә биич болсн деерән би үүдәҗ тәвдг эрдмтә багш бәәсинь «Герл» ансамблин биичнр медүлҗ чадв. Удан боллго ансамбль балһсна, таңһчин марһаст диилвр бәрәд, нернь цуг орн-нутгт темдгтә болв. Моңһлд соньн эн коллектив одад, билгән үзүлсинь ах-дү нутгин әмтн мартхш.
«Герл» ансамблиг нертә биич 16 җилдән һардҗ йовсмн. Кедү бичкдүд чадмг эн багшин һарт биилдг дассн болх?! Төрскн һазрин үрд болҗахан эдн йир сәәнәр меднә. Үүлдврәрн эдн багшиннь нериг өргҗ йовна.
Давсн җил түрүн болҗ «Эмба әдл биилий!» гидг наадм болла. Терүнд «Герлд» биилҗ йовсн биичнр цуглрҗ ирсмн. Эңкр багштан нернд нерәдсн бииһин байр җил болһн кех седвәриг эдн дөңнв. Тиигхд билгтә биич болн төрскнч седклтә үүлдәч Эмба Эрендженовичд бумб босхх седвәр үүдв. Эн җил Элст балһсна Баһчудын микрорайонд тер бумб дүңгәҗ босв. «Герл» ансамблин түрүн биичнр Жаңһр Назаровин һардврт тер ик чинртә керг-үүлдвр күцәсн болдг.

Эмбаг дураһад биилий...
Хальмг филармоньд хөн сарин 4-д хальмг бииһин нәр болв. Манҗин Эмбан санлд нерәдҗ кегдҗәдг таңһчин эн наадмд бииһин олн коллективс орлцв.
Ода «Герл» ансамблиг һардҗадг Хальмг Таңһчин ачта артистк Манҗин Александран келсәр, давсн җилд Эмба Эрендженовичин 90 җилин өөн темдглсн цагла терүнд бумб босххар шиидсмн. «Бамб цецг» ансамблин ветеран, Хальмг Таңһчин ачта артист Болдра Николай күндтә биичд нерәдсн ик концертд таңһчин хореографическ олн коллективс орлцсиг заав. Тернь Октябрьск района Ик Царң селәнә «Миңһн байр», Хар Һазра района Адг селәнә «Байсачнр» гидг ансамбльмуд, Баһ Дөрвдә районас «Радуга» бииһин коллектив, Яшалтан районас болхла «Сказка» коллектив орлцсн болв. Эднәс нань бииһин нәәрт Элст балһсна - «Байн Тег», «Веснушки», «Олимп», «Алтн» болн «Тюльпанчик» коллективс билг-эрдмән үзүлв.
Хальмг бииһәс нань Әрәсән талдан келн-улсин би үзүлгдв. Олн келн-улсин иньгллтин йоста байр болҗ концерт давв. Бииһин дөңгәр талдан келн-улсин эрдмлә эн наадмин йовудт баһчуд таньлдв.
Эврә кергән сәәнәр күцәдг, тааста эрдмдән күцәмҗ бәрсн деерән кергиг цааранднь йовулх сурһульчнриг дасхна гиснь евәлтә үүлдвр мөн. Тиим цецн ухата улсин негнь Манҗин Эмба бәәсмн. Иим улсин цуцрлтан уга үүлдврин нилчәр таңһч уралан делгрәд йовна. Иргчин тускар ухалҗ үүлдсн Эмба Эрендженовичин нерн мөңкинд мартгдшго.

ХӨӨЧИН Галина