Зүнһарин баатрмудын тускар

04-03-2021, 15:56 | Культура

Дөрвн зун җил өмн Иҗлин көвәд ирҗ бүүрлсн улан залата хальмгудын дәәнә айни тууҗ ут, залу-зөрмг йовдлар алдршсн, өдгә үйд бәәҗәх мана омг-сүрә болдгиг кен эс меднә? Зуг улан йосн ирхд, иргнә дәәнә цаһан церг талас дәәлдҗ йовсн хальмг баатрмудын нерд мартгдҗ ирснь ик һундлта.
Мана өөрд-хальмгуд ик эрт цагас дәәнә көлд йовҗ, амлсн таңһргтан бат нәәдвртә болҗ, әм-цусан әрвллго бәәдгнь тедн зөргтә дәәч-баатрмуд болдгиг лавлна. Орс нутгт 1918-1922 җилмүдт учрсн Иргнә дән орн-нутгин цуг улсиг хойр әңгд хуваҗ, улан-цаһан цергин темцлд орулсн болҗ. Хальмгудын ик зунь дәәч улс болсар, цаһана цергиг демҗҗ, орс хаана төлә дәәлдсн мөн. Тедн дунд Сервҗав Түмн нойна торһуд-хошудын церг, Тундутын Данзн нойна дөрвдин церг, ик дөрвдә зәәсң Опогина Николайин церг, баһ дөрвдә зәәсң Балзна Һәрән церг болн нань чигн цергин багмуд орлцв. Зуг цаһачудын церг дотр орсн хальмгудын һол церг – Тең Сал хойр һолын хоорнд бәәсн хальмгуд, бас хальмг нернь бузав гиҗ орсн болҗ.
Теңгин хальмгуд эврә көвүдәс хойр мөртә церг бүрдәв. Теднь теңгин хальмгудын зүнһарин мөртә 80-ч церг болн теңгин хальмгудын 3-ч мөртә церг бәәҗ. Эн хойр хальмг церг зөргтә кевәр дәәлдҗ, ноолдан болһнас диилвр бәрҗ һардг баатрмуд бәәсн мөн. Түүнә туск медән үннәр худл биш, цуг цаһачудын дурсхлмудын үүдәврмүдт йовдгиг та чигн умшад авч чадҗанат. Зуг хойрхн хальмг церг боссн ик үүмәнд эврә бичкн диилврәр ик диилвр авх арһ уга болад, цаһачудын церг диилгдәд, улан церг диилвр бәрсиг цуһар медҗ бәәнә. Цаһан церг улан йоснла эс таарсн әмтнлә хамдан нутган оркҗ Европд одсиг чигн эс меддг күн уга.
Ямаран зөргтә болв чигн диилгдҗ әмд үлдсн баатрмудын хөвнь му болдг. Эврә төрскн һазрас холҗад, күүнә һазрт бәәҗ, һазр-усан санҗ зовад, нутгт үлдсн әмтн мартгдад ирдгнь мөн. Улан залатнрин тогтасн теңгин хальмгудын мөртә 80-ч цергә болн 3-ч теңгин хальмгудын мөртә цергә мана нег цусн-махн болсн баатрмудын нерд чигн мартгдв. Улан йосна далн җилин туршт Европ Америк хойрт бәәсн хальмгудыг мадн, үлдсн хальмгуд, бәәнә гиҗ медснәс нань юм медлго бәәввидн. Нидн мадн Иргнә дән чилснә 100 җилин өөниг темдглләвидн. Эн өөнд нерәдн-зөрүлҗ, мана хальмг шинҗләч Олег Минаев «Теңгин хальмг Зүнһарин найдгч мөртә церг» гидг дегтриг хураҗ һарһв. Тернь мана хальмгудт ик соньн болчкад, тооһарн баһ болсар хойр сарин туршт тарад йовҗ одв. Хөөннь эн дегтр һарсиг медәд авсн олн шинҗләчнр эврә меддг, олҗ авсн чигн олн материалыг түүрвәчд илгәһәд бәәв. Цуг терүг ашлад, деер дурдсн Олег Минаев Владимир Хохловла нииләд, долан хонг өмн шин, немртә һарц дегтриг хураҗ һарһв.
Шин дегтрт теңгин хальмг Зүнһарин мөртә 80-ч цергин тускар Санҗ Балыковин келврмүд, түүнә тускар бичәтә олн статьяс, дегтрмүдин тасрхас, тер цергт дәәлдсн хальмгудын тодлҗ келсн дурсхл, ховр-ховрхн зургуд чигн орв. Деернь немәд келхд, эн дегтрт Хальмг мөртә цергт дәәлдсн 2000 һар әмтнә нерн, теднә ачлвр, бас чигн зәрм цагт бу-зевсгин тойг чигн орулгдв. Эн мана эс меддг цуг материалыг һазадын болн дотадын архивмудәс түүрвәчнр һурвн җилин туршт үзг-үгмүдиг келкҗ хураһад бәәв. Күцәсн кецү-нәрн көдлмшнь үнлҗ болш уга гиҗ шин дегтриг умшсн нанд сангдна. Эн шин дегтр зузан, 512 халхта, урд эс үзгдсн зургта, дәәнә цагт үүдсн кезәңк хальмг дуд бәәнә, хуучар соньмсҗ бәәх күүнә ухана хуҗрт аршан хур орулх ик сәәхн дегтр мөн.
Иим ик шинҗллһнә көдлмшәр мана улан залата хальмгудын тууҗ-түүкин тодрха биш халхс шинәс тодрҗ, мартгдсн дәәч-баатрмудын нерд сергҗ, мана ухан-сананд төөнрҗ, хуучна зөв-бурунь цәәҗ һарад, ик омг төрүлҗ бәәнә. Нутгин төлә, шаҗна төлә, эцк-экнрин төлә дәәлдсн эн баатрмудыг дорас өсч йовх мана баһчуд бичә марттха! Ямаран цергиг демҗсн болвчн, цуг тер үйин әмтн мана хальмг баатрмуд бәәҗл. Ода цагт цаһан цергә дәәчнрин нер хөрх зака-хууль уга, тер 2000 нерн дотрас эврә төрл-садан олад авч, теднә нердиг дурдҗ, олнд медүлн санулҗ, мана үйин хальмгудт үлгүр болһҗ йовх кергтә. Тер төләд цуг хуучар соньмсҗ бәәх улс, эн дегтриг олҗ авч, нәрн сән кевәр умшад, зөргтә хальмгудын тоог икдүләд авий!

Цедән Санҗ