Хальмгудтан хәәртә Ноһан Дәрк

06-03-2021, 15:15 | Таңһчин зәңгс » Бурхн-шаҗна төрәр

Бурхн Багшин номд шүтдг улс хамгин икәр күндлдг бурхд дунд Ноһан Дәрк онц орм эзлнә. Зөвүр-зовлңгас харсҗ авдг, даңгин дөң болхар адһдг бурхн болҗ, әмтн дунд тааслт олҗ күндлгднә. Авалокитешвара бурхна нүднәс һарсн нульмснас эн үүдсмн гиҗ домгт келгднә. Тегәд чигн төрхәрә өр-өвч седкләрн, дөң күргх зүткмҗәрн Ноһан Дәрк цуг әмтә тоотд евәлтә болхнь медгдсмн.

әмтә тоот болһниг дөңнхәр
Дәркин 21 хүвлһн бәәнә гиҗ тоолгдна. Теднәс Ноһан Дәрк болн Цаһан Дәрк хальмгудт йир хәәртә бурхд болна. Тер мет Непалд, Төвдт, Моңһлд, Бурятьд бурхн-шаҗнд шүтдг улс эн бурхдыг күндлҗ зальврна.
Ноһан Дәркд зальврсн цагтан юуна тускар чигн сурхла, бурхн сурсиг күцәнә гиҗ иткнә. Юнгад гихлә эн бурхн өр-өвч седклтә, әмтнә зөвүр-зовлңгиг меддг, цуг әмтә тоотд дөң күргхдән адһдг улсин йоста сәкүсн болҗана. Күн нүдән чирмхләрн, нүднь хаагдна. Тер чирмлһнә агчмд Ноһан Дәрк моһлцг һазриг миңһ дәкҗ эргәд, энүнә дөң сурсн күн болһнд, әмтә тоот болһнд дөңгән күргнә, гиҗ домгт келгднә.
Ноһан Дәркин «Ум дәри дуддәри дәри суха» гидг мааниг умшад бәәхлә, күүнд харшлҗах цуг тоотнь уурулгдҗ, ямаран чигн кергин хаалһ секгднә гисн тоолвр бәәнә. Тегәд чигн эн бурхна шүтән хальмг өрк-бүл болһнд бәәсмн. Тернь утциг ниилүлҗ, олн-зүсн эдин кизәрәс кегдсн болну, эд деер ширәр зургдсн болну, – әдлдән күндлгдҗ бәәснь лавта. Бәәхтә бүлд болхла алтн болн цаһан мөңгн утцар торһн эд деер хатхгдҗ, үнтә чолуһар кеерүлгдсн Ноһан Дәркин шүтән бәәсинь медҗ болхмн. Хурлмудт шишлң эрдмчнр тер шүтәг зурҗ, хатхмр кеҗ белддг бәәснь ил.
Ноһан Дәркин шүтән тиигәд үйәс үйд өггдҗ, өрк-бүлин, тохмин, нутгин харсач болҗ йовсмн. Нарна болн сарин герлд бадм цецг деер суухар бурхн үзүлгднә зүн көлән бий доран авсн, барун көлнь ширә деерәс буулһгдсн, нөкд болх улст түргн күрхәр бәәхинь тернь медүлҗәнә.
Ик Дөрвдә хурлын бурхн
Ноһан Дәркин дүр тодлулсн эркн нег шүтән бәәнә. Терүнә тууҗнь хальмг улсин җирһлин хаалһла, хөв-кишглә, цагин даңшата хаалһд үзсн зовлңла залһлдата. Хөрдгч зун җилд Хальмгт Ик Дөрвдә нутгт ке-сәәхн ик хурл бәәсмн. Романовихн хаана йос бәрҗәх 300 җилин өөнд нерәдҗ терүг босхсн болдг. Чинртә эн йовдлла ирлцүлҗ, Ноһан Дәркин бурхна шүтән бас белдгдсмн. Хойр җилин туршарт 10-12 наста, цевр-цер седклтә баахн күүкд торһн эд деер алтн болн цаһан мөңгн утциг нәәһинь олҗ, ниилүлҗ, утцн болһна шир солңтрҗ нег-негән дахдгар хатхмр кеҗ, нәрн көдлмш күцәсмн. Шаҗна цуг зокалар күүкд гелңгүдин һардврт тер хатхмран кеҗ, ода күртл чинрән гееһәд уга әвртә көдлмш кесмн. Романовихнә Герин 300 җилин өөнлә тер хәәртә бурхн шин хурлд залҗ орулгдсмн. Ноһан Дәрк хурлын тал дунд залгдсмн. Өөрнь тенд йирин бәәсн Ноһан Дәркин дәкн хойр бурхн тәвгдсмн. Тиигәд һурвн хәәртә бурхна евәлд 1913-ч җилд ик үүлдвр күцәгдхд олн улс терүнд ирҗ орлцсн болдг.
Цуг тер ик керг-үүлдврин эк татсн күн багш Дорҗ Цеденов бәәсмн. Шаҗна халхар шинҗллт кедг, төрскн һазр-усна тускар хәәвр кедг улсин тодлврар, эн ик сәәхн хурл 1929-ч җил күртл үүлдҗәсмн. Җил эргәд, йосна зааврар хурлмуд уурулгдад, хурлыг совхозин медлд өгсн бәәҗ. 1933-ч җилд хурлыг хамхлад, терүнә моднас, тоосхас болн тосхлтын нань чигн материалас хошад патьрта тавн гер, клуб болн лавк тосхгдҗ. Хурлд бәәсн олн-зүсн шүтән болн шаҗна өлг-эд цаас кегдәд, клубд өггдсн бәәҗ. Дәәнә җилмүдт хальмгудыг хар гөрәр Сиврүр туулһсн цагт цугнь тарагдҗ, хулхалгдҗ уга болсмн. Ноһан Дәрк яһснь-кегснь темдг уга бәәсмн.

Деерәс учрсн хөвәр олдв
Хөв бәәнә гидг тер болҗана. 1946-ч җилд Сарпулин Александровск базрт нег күн ик сәәхн зург хулджала. Терүнә үннь зөвәр ик болад онц күн терүг хулдҗ авх арһ уга болв. Цөөкн күн хоорндан үгцәд, мөңгән негдүләд тер зургиг авхар, дарунь терүг әңглҗ тәәрч хувахар күүндҗәсн кемлә базрт ирсн күүкд күн теднә өөр ирҗ зогсв. Зургар тер бас соньмсв. Ямаран ик үнтә үүдәвр базрт харһсинь эн тер дарунь медв. Яһад тиигсмб гихлә, тер күүкд күн музейин көдләч бәәсмн. Сойлын зөөр болгч зург болҗахинь үнләд, хулдҗасн күүнлә кесгтән күүндәд, үгдән орулҗ авад, зургиг хойр өдмгәр сольҗ авсн болдг. Дәәнә хөөтк өлн җилд өдмгин үннь даву ик бәәсинь кен чигн медҗәнә.
Тер күүкд күүнә нернь – Татьяна Минаева. Тер цагт тиим шиидвр авад, Татьяна Максимовна хөөтк үйнрт, нег үлү хальмгудт ик ач-тусан күргсмн. Тиигәд Ноһан Дәрк Сарпулин музейд туссн болҗана.
Таңһчдан залрҗ ирлә
2019-ч җилд Ноһан Дәрк Хальмг Таңһчд залрҗ ирв. Ставропольск крайин губернатор В. Владимировла күүндәд, Хальмг Таңһчин Толһач Бату Хасиков хальмгудтан хәәртә бурхн төркндән залрҗ ирхднь туслв. Ноһан Дәркиг байрин бәәдлд Хальмгин Төв хурлын гелңгүд шишлң ном умшҗ тосч авсмн. Ода деерән Ноһан Дәрк һурвн җилин туршарт таңһчдан гиичлҗәнә.
Ноһан Дәрк урднь хойр дәкҗ ахр болзгар төрскндән ирсн билә. Түрүн болҗ 1991-ч җилд, хойрдад бурхн 2017-ч җилд ирҗ, олна оньгт тусхагдла. Г. Прозрителевин болн Г. Правен нертә Сарпулин тууҗин-сойлын музейд хальмг эн бурхн хадһлгдҗана. Хөн сарин мацг өдрлә Ноһан Дәркд нерәдҗ хурлд шишлң мөргүл болна. Төв хурлын музейд Ноһан Дәркин көшә бәәнә. Ик цолта болн гүн медрлтә шаҗна багшнр терүнд ирҗ мөргснә тускар энд медҗ болхмн. Дәркин өөр зул өргнә.

Ноһан Дәркин магтал
Ноһан Дәркдән нерәдәд, хальмгуд олн үүдәвр бичсмн. Тедн дунд дуд, келврмүд, би күртлән бәәнә. «Өөрднр» бииһин театрин артистнрин биилҗ үзүлдг эн бурхна дүрлә Францин болн Европин нань чигн келн-улс таньлдсмн.
Һурвн җил хооран Радна лам дууч Эрвена Оргаевад Ноһан Дәркин туск ном өгсн бәәҗ. Тер номиг умшад, дотран орулад, айсинь һарһад, сәәхн айста Ноһан Дәркин магтал Эрвена бичсмн. Хальдврта гем түгәд, әмтн ик зуудан гертән бәәх цагт эн магтал төрснь хара биш йовдл болҗана. Һурвн җилдән номта үгмүд тиигәд цаган күләһәд бәәсн бәәдлтә.
Седклин ирлцңгү бәәдл, иткмҗ, залмҗ кергтә бәәсн болх гиҗ сангдна. Әмтн гем-шалтгасн гетлтхә гиһәд, орн-нутгин, таңһчин әмтн эрүл-мендән батлҗ, му юмнас холд йовҗ, амулң-менд бәәтхә гисн седклтәһәр хәәртә бурхна магтал үүдәҗ һарһснаннь тускар дууч келнә. Әмтнд түргәр дөң болхар адһдг бурхна магтал интернетд өргнәр тарҗ, әмтнд бийән чаңһаҗ авхд дөң-тус болҗана.
Ноһан Дәркин евәлд багтҗ йовцхай!

Галина ХЕЙЧИЕВА

Видео