Делкәд нерән мөңкрүлсн номт

Нарт-делкән амн урн үгин номд аһу ик тәвцән орулҗ, хальмг улсин алтн зөөрин, алдр «Җаңһрин» чинринь медүлҗ, нерән мөңкрүлсн номт – Анатолий Шалхакович Кичиков мөн. Амн урн үгин сувсн, алдр «Җаңһрин» бөлгүдиг арвад җилмүдин туршарт нәрлһ кевәр шинҗлҗ, учр-утхинь ачур кевәр илдкҗ, түрүн болҗ нуувчинь тәәлсн номт Кичгә Төлә болҗана.

Баатрльгч «Җаңһрин» шинҗллһиг түрүн болҗ дөрвн эв-арһар хәләгдҗ, сән йовудтаһар күцәгдсинь Әрәсән нертә җаңһрчнр темдглсн болдг. Филолог номин доктор Кичгә Төлән үүдәсн монографин тускар иигҗ келгдҗәнә: «Моңһл келн-улсин нег ик чинртә гисн үүдәврин, баатрльгч «Җаңһрин» дуулврин туск монографь – нарт-делкән номд түрүн болгч тодрха шинҗллт болҗана», – гисмн.

Профессор Кичиковин «Җаңһрин» туск шинҗллтиг Әрәсәд, Моңһлд, Бурятьд, Төвдт болн нань чигн орн-нутгудын номтнр меднә. Өөрд улсин амн урн үгин алтн зөөрин, алдр «Җаңһрин» учр-утхинь, тууҗинь иим гүн болн мергн кевәр шинҗлҗ, Моңһлын, Бурятин, Китдт бәәх Шинҗәнә өөрдин, Төв Азин амн урн үгин олн зүсн эв-арһиг дүңцүлҗ шинҗләд, яһҗ ирлцҗ йилһрҗәхинь билгтә кевәр үзүлснь бас Кичгә Төлә болҗана. Хальмг Таңһчин кел, утх-зокъял болн тууҗ номар шинҗллһнә күрәлңгин номтнрин цуглулсн «Җаңһр» дуулврин 25 бөлгүдин хойр боть хотл балһсна «Наука» дегтр һарһачд барлгдсн цагла, Анатолий Шалхакович бас эврә тәвцән орулсн мөн. Чикнә хуҗр, ухана булг болсн «Җаңһрин» бөлгүдиг таңһчин сурһульмудар өргнәр даслһнд, багш күүнә байн дамшлтта, сән медрлтә, гүн мергҗлттә профессор Кичиков шунмһа кевәр орлцҗ, хальмг келнә багшнрт, ик сурһулин оютнрт дөң-тусан күргҗ йовсмн.

Хальмгин сурһульчнрт хальмг кел даслһна төр һучн һар җил хооран номт болн бичәч Кичгә Төләг икәр үүмүлҗ, аудиовизуальн эв-арһиг олзлхиг некҗ, эклц классин багшнрт дөң-тусан күргх «Оюн түлкүр» даслур белдҗ һарһв. Филолог номин доктор Кичгә Төлә болн филолог номин кандидат Әсрә Нина хойрин белдҗ һарһсн даслур болн дөңцл материал ик сурһулин оютнрт болн хальмг келнә багшнрт өдгә цагт үнлҗ болшго ик дөң болҗана. Хальмг кел делгрүллһнд бичәч болн номт Кичгә Төлән бичсн даслур ик тусан хальдаҗана. Даслурт орулгдсн текстнь учр-утхарн йир соньн, умшхд амр болсн деерән текстин чилгчәрнь үгин толь өггднә, үг болһнь тодрхаһар цәәлһгднә, орчулгдна. Эн даслурт орулгдсн текстнь учр-утхарн олн зүсн төрәр хувагдна: хальмг теегин йиртмҗ; дөрвн зүсн мал; шовуд-җивртн; аңгуд; теегин бәәдл-дүр; җил, сар, өдр; шагшавд, сүзг болн нань чигн. Хальмг кел даслһнд «Оюн түлкүр» ик тусан күргҗәхнь маһд уга гиҗ сангдна. Кичиковин олзлсн аудиовизуальн эв-арһар һардвр кесн багшин сурһульчнр төрскн келән медлһәрн ончрҗ бәәхинь үзҗ болхмн… Юңгад гихлә хальмг келнә үгмүдин учр-утхинь, төрлһинь, чинринь шинҗлҗ, тодрха цәәлһвр келһәрн Кичгә Төләтә әдлцдгнь тоота.

«Хальмг үннә» халхст барлгдҗадг «Үгин туск үг» нертә этимологин ахр илдклмүднь болн берк тольмуднь умшач болһна седкл авлҗ, сергмҗ үүдәҗ, хальмг багшнрин, седкүлчнрин, оютнрин, бичәчнрин келинь байҗулна. «Хальмг үннә» халхсинь мадн герәслҗ цуглулад, үүдәвртән олзлҗ, күүндвр кеҗ, хоорндан үгцҗ, соньмсҗ, байр-бахмҗ кедг биләвидн. «Үгин туск үг» дегтрнь эврә чинрәрн, шинҗллтин аһу ик күцәмҗәрн, үгин тууҗинь, утхинь, нуувчинь илдклһәрн – хальмг урн үгин алтн бумб болҗана. Эн дегтрнь ачур Багшин алдр неринь мөңкрүлхд маһд уга.

Багш эврә гүн судлһарн, нәрн шинҗлһәрн, арвн җил давсн аралҗна мөрәр мөрдҗ, үгин тууҗ секлһәрн, мергн билгәр өврмҗ үүдәҗ, өр-седкл авлна. Анатолий Шалхаковичин ончта үүдәврмүдинь умшхла, чикн сонрдна, нүднә харан хурцгдна, ухан-седкл байҗна, урмд урһна. Үг болһна тууҗинь, нуувчинь илдкхин төлә, багш кедү цаган, цуцрлт уга күч-көлсән, цунсн седклән, цецн ухаһан өгсн болх?! Энүнә цөкрлт уга урмднь, шантрлт болн ширглт уга ухань, күлцңһү заңгнь нанд өврмҗ учрасн деерән үлгүр болна. Альдас тиим билг, күчн-чидл, күңкл уха утхдг бәәсмб.

Хәләһит, һанцхн «көкә» гидг үгин утхинь медүлхин төлә, эн ямр аһу ик көдлмш кесинь... «Иим үг ямаран чигн келнд бәәнә: немш келнд – куккуг, англь келнд – кукку, киргиз келнд – күкүк, алтай келнд – күүк, польш келнд – кукавка, орс келнд – кукушка, моңһл келнд – көөкө, хальмг келнд – көкә», – гиҗ товчлҗана. Эн тоотыг илдхин төлә, кедү күчн болн тесвр кергтә.

Алдр «Җаңһрин» шинҗллт кесн билгтә үүдәврмүдәрн нарт-делкән номтнрин дунд нерән туурулсн, үгин учр-утхинь илдклһәрн таңһчдан нерән мөңкрүлсн, олн оютнриннь оюнд мөңкинд үлдсн багштан Анатолий Шалхакович Кичиковд шүлгән нерәдҗәнәв.
Үүдәврин хаалһд орхдм, багш оньган тусхала, омг-сүр өглә, ончта тулг болла.


НУУРА Владимир,
Хальмгин олн-әмтнә шүлгч