Алтн шорад даргддго

Хальмгуд дунд эрүл-менд харлһна, сойлын, сурһуль-эрдмин, номин болн нань чигн талдан халхд ик күцәмҗ бәрҗ үүлдҗ йовдг, олн әмтн дунд күндллһ болн тоомср олсн, уңг-тохминнь нер холд туурулҗ йовдг улс баһ биш бәәнә. Тиим улсин тускар соңссн цагтан эднәр бахмҗ кеҗ, олнд медүлх санан үүднә. «Алтн шорад даргддго» гисн хальмг үлгүр мел иим улсла ирлцнә гиҗ сангдна. Эндр мана редакцин гиич Әрәсән эрүл-менд харлһна министерствин В.Сербскийин нертә психиатрийин болн наркологин келн-улсин медицинск шинҗллтин төвин әңгин һардач, медицинск номин доктор Бадмин Валентина болҗана. Давсн җилин чилгчәр энүг Әрәсән Президент Владимир Путинә ханлтын бичгәр ачлв, өөдән ачлвринь Әрәсән эрүл-менд харлһна министр Михаил Мурашко бәрүлҗ өгв. Бидн Валентина Дорджиевнала күүндәд, өрк-бүлиннь болн көдлмшиннь тускар келҗ өгхиг сурвидн.

– Валентина Дорджиевна, хамгин түрүнд өрк-бүлиннь тускар келҗ өгхитн сурхар седләв.
– Би Баһ Дөрвдә района Унһн Төөрәч нертә бичкн селәнд өсч бослав. Мана өнр-өсклң өрк-бүлд долан үрн, зурһан күүкн болн нег көвүн билә. Һундл төрхд, дәкәд нег көвүн бичкндән сәәһән хәәв. Эк-эцкмдн эгл улс билә, эдн насн-җирһлиннь туршарт төрскн селәндән бәәһәд, әәмгтән күндтә улст тоолгддмн. Эцкм Дорҗ Санджиевич Насанкаев хөөчәр көдлҗ йовла. Экм Булһн Манджиевна авальдан ицлтә нөкд болҗ, малын хошт бас көдлв, хөөннь фермин конториг ахулдг бәәсмн. Сиврин хөөн мана эк-эцкнр төрскн һазртан хәрҗ ирәд, гер-бүүрән тосхҗ, үрдән өскҗ, совхозин делгрлтд тәвцән орулхар үнн кевәр көдлдг бәәсмн. Тер цагт әмтн бәәсәрн байн бәәҗ, нег-негндән дөң-тусан күргҗ, байр-зовлңган әдл хувалцдг билә гиҗ келх кергтә. Мана бичкн селәнд цуһар ниитә бәәдг, хамдан гермүд тосхҗ, бәәсәрн хувалцдг билә. Бичкдүд ах үйин улсас үлгүр авч, хальмг авъяс, авг-бәрц шиңгәҗ бас хоорндан ниитә болдмн. Эгчнр гер дотрк көдлмш кеһәд, үкрән сааһад, ааһ-саван уһадг, дүүнрән хәләдг бәәсмн. Би бичкндк цаган бүләнәр тодлнав. Рая эгчтәһән болн мана өөр бәәдг көвүд-күүкдлә хамдан кеер теегт нааддгиг, хавртнь зурм цутхдг бәәсиг, һолд өөмдгиг тодлҗ, басл сән цаг бәәҗ гиҗ саннав.

– Бичкн хол селәнд өсәд-боссн күүкн нертә эмч, медицинск номин доктор болна гидгнь хара юмн биш. Эмчин эрдм шүүҗ авхд кен селвг өгв?
– Сурһуль сурчасн цагтан би цуг күүкдлә әдл багш болх саната биләв. Мана түрүн багш Мария Михайловна Амоскаева цаһан седклтә, һольшг, өкәр чирә-зүстә күүкд күн бәәсмн, тегәд цуг күүкд терүнәс үлгүр авхар шундмн. Мана багш маднд гүн медрл өгв, би оньдин Мария Михайловнаг ханлттаһар тодлнав. Ах классмудт сурчасн цагт би эмчин эрдмин тускар ухаллав. Валя эмч, Рая юрист болх гиҗ эцкмдн келдмн, тегәд би 8-ч классин хөөн медицинск училищд орҗ сурлав. Терүг улан дипломтаһар төгсәһәд, Әәдрхнә мединститутд эмчин эрдм дасв. Сурһулян төгсәһәд, эк-эцкәсн хол биш бәәхәр шиидәд, Приозерн района эмнлһнд күч-көлснә хаалһан эклләв. Тер цагт района эмнлһнд психиатр кергтә билә, тегәд би эн халхар үүлддг болв. Келхд, тер җилмүдт таңһчд психиатр болн нарколог эмчнр ховр бәәсмн, тегәд намаг болн дәкәд һурвн баахн эмчиг Приютна психиатрическ диспансер интернатурт йовулв. Нанла хамдан сурч йовсн күүкд-көвүдәс кесгнь психиатр-нарколог болв, эндр чигн күцәмҗтәһәр көдлҗ йовна. Энтн йир күнд эрдм, юңгад гихлә бидн седклин гемтә улст дөң күргнәвидн, теднә җирһл түрү-зүдү болдгнь нуувч биш.

– Эндр та нүүрлгч номин төвин әңгин һардач болҗ үүлдҗәнәт. Тана үүлдвр насни дигт күрәд уга бичкдүдин эрүл-мендин бәәдллә залһлдата. Энүнә тускар келҗ өглт.
– Мана орн-нутгин нүүрлгч номин төвд көдлхв гиҗ би санҗасн угав. Аспирантурт сурһуль сурчаһад, олн зүсн институтд нүүрлгч болн нертә номтнрин лекцст орлцдг, дегтрин саңд цаган давулдг биләв. Урднь би зарһин психиатрийин халхла харһад уга биләв, тегәд шин медрл дасхин болн кандидатск диссертациг харсхин төлә цугинь медҗ авх, таньлдх кергтә болв. Мини номин һардач тер цагт социальн болн зарһин психиатрийин номин төвин директор, РАМН-а академик Татьяна Дмитриева билә. Цаг-болзгаснь урд кандидатск диссертациг харссна хөөн Татьяна Борисовна төвд насни дигт күрәд уга бичкдүдин шинҗллтин стационарн әңгд ах номин көдләчин үүлд көдлх үрвр кев. Эн чадмг һардач бәәсмн, баахн мергҗлт иргчдән күцәмҗтәһәр көдлҗ, номин халхар гүн шинҗллт кехиг Татьяна Борисовна тааҗ медәд дөңнҗ урмд өгдг бәәсмн. Харм төрхд, Татьяна Дмитриева сәәһән хәәһәд, арвн һурвн җил болв, терүнлә хамдан көдлҗ йовсн улс эндр чигн энүг бүләнәр тодлна. Тиигәд би эн төвд аспирантурин хөөн үлдәд, бичкдүдин зарһин-психиатрическ шинҗллтин әңгин һардачин үүлд орх улс дунд болсн марһанд диилвр бәрәд, 2008-ч җиләс авн терүг һардҗанав.

– Та бичкдүдин психиатрийин халхд нертә мергҗлтнрин негнь болнат. Тана тоолврар, эндрк бичкдүдин болн баһчудын эрүл-мендин бәәдлнь ямаран? Эк-эцкнрт та ямаран сүв-селвг өгх биләт?
– Эндрк баһ үй маднас болн 90-ч җилмүдин бичкдүдәс йилһрнә. Эндр мана бичкдүд интернет угаһар бәәҗ чадхш, эннь нег халхаснь сән, эдн өдгә цагин некврлә ирлцҗ олн зүсн эв-арһс олзлҗ чадна. Болв дорас өсч йовх бичкдүдин эрүл-мендин бәәдл дор унв, эдн һаза гүүҗ наадхин ормд компьютер болн телефо олзлҗ наадхдан дурта. Аштнь нүднь муурна, заңгнь болн авг-бәрцнь хүврнә. Эк-эцкнрт ямаран селвг өгхмб? Эдн эврәннь үрән яһҗ асрхинь сәәнәр меднә. Болв көдлмшин халхар би әср, зака эвдсн эс гиҗ эднд чидл үзүләд даҗрсн бичкдүдлә харһнав. Эдн нурһлҗ бөдүн улст итклән геесн, бичкндән зовлң үзсн күүкд-көвүд болна, тегәд күн болһнд нәәһинь олх кергтә. Эк-эцкнр хамгин түрүнд эврәннь үрндән иткх, сул цаг ховр болв чигн күүндх, ямаран төрмүд терүг үүмүлҗәхиг сурҗ соньмсх зөвтә болҗана.

– Та зарһин психиатрийин төрәр зу һар номин статья барлвт, насни дигт күрәд уга бичкдүдин эрүл-мендин төрәр болдг конференцст орлцнат. Көдлмшин халхар ямаран төрмүд хаһлх күсл бәәнә?
– Мана төв Әрәсәд зарһин психиатрийин халхар ор һанцхн төв болна, дәкәд бидн келн-улсин чинртә болнавидн. Тегәд мана төв Цугәрәсән болн нарт-делкән конференцсин, конгрессмудын бүрдәһәчнр болсн деерән тиим керг-үүлдврмүдт шунмһаһар орлцна. Моһа сарин чилгчәр би Санкт-Петербург балһснд болн мана төвд болсн конференцст COVID-19 болн психическ эрүл-мендин төрәр илдкл келәв. Эндрк өдрин некврлә ирлцҗ үүлдхин төлә тасрлтан угаһар мергҗлтән өөдлүлх, номин халхар шинҗллт кех, шин эв-арһсин туст медрл авх кергтә. Би урднь Австрь орн-нутгт эрүл-менд харлһна нарт-делкән ниицәнә (ВОЗ) халхар мергҗлтән өөдлүлсн биләв. Дәкәд мана төвд сурһулин-методическ төв болн Сеченовин нертә Московск медицинск академин социальн болн зарһин психиатрийин кафедрин әңг бәәнә. Би тенд багшлнав, баахн номтнриг белднәв. Эн намрар мини һардврт баһчуд диссертац харсхмн, теднд дөңгән күргҗәнәв.

– Сүл хойр җил цуг маднд күнд болв. Пандемий учрад, бидн удан цагтан алс-зәәһин эв-арһар сурһуль сурх, көдлх зөвтә болвидн, гертәсн һарлго үр-иньгүдтәһән болн элгн-садтаһан харһҗ чадлго бәәввидн. Кесгнь коронавирусн гемәс иштә зовад, талдан улсла цүүглдәд, тесвртә болҗ чадлго бәәв. Та көдлмшиннь хөөн сул цаган яһҗ давулдвт?
– Чик, пандемийин цаг цуг делкәд бәәдг улст харшлтан күргв. Одахн мана төвин улд COVID-19 болн психическ эрүл-мендин төрәр конференц болв. Мини тоолврар, телеүзләр болдг соңсхврмуд хәләхин ормд һаза һарад, тааста керг бийдән олад, үр-иньгүдтәһән болн элгн-садтаһан цаган давулх кергтә. Пандемийин цагт бидн гертән суух зөвтә биләвидн, ода болхла бәәдл ясрв, тегәд сул цагиг тустаһар олзлҗ концертд, музейд одҗ амрх кергтә. Би сул цаг бәәхлә фитнес-төвд одҗ цогц-махмудан батрулнав, бассейнд өөмнәв. Дәкәд Москвад нанд олн үр-иньг болн өөрхн элгн-садн бәәнә, тегәд бидн хамдан һәәхүлд, концертд однавидн, зуульчлнавидн. Ода һазадын орн-нутгудт оддг арһ уга, тегәд мана ик орн-нутгин регионмудла таньлдх санан бәәнә. Төрскн һазрурн җилд хойр-һурвн дәкҗ ирнәв, энд мини элгн-садн бәәнә, тегәд өөнин нәр, хүрм болхла нааран адһнав.

– Эврәннь өрк-бүлиннь тускар келҗ өглт. Тана үлгүрәр күн эмч болв угай?
– Мини аваль Батнасн Эльвигович – шүднә эмч. Бидн нег көвүтәвидн. Юрий банкд көдлнә, эн мана үлгүрәр эмч болсн уга. Болв мана өрк-бүлд эмчнр бәәнә, мини зе көвүнә авальнь рентгенолог болна.

– Тана аваль Елена Сарановна Ремилеван дегтр барлхд дөң болсн билә. Одахн Елена Сарановна сәәһән хәәснә һашута зәңг ирв.
– Арвн җил хооран мини аваль Елена Сарановнала таньлдв, эн җилмүдин эргцд эн мана өрк-бүлин сән үр болв. Бидн Мюнхен балһс орҗ гертнь гиичлсн биләвидн. Давсн җилд Елена Сарановна 90 җилин ончта өөнд күрв, ик наста болв чигн эн үүдәгч кевәр үүлдҗ дәкәд дегтр барт белдҗәлә, эврәннь өрк-бүлин тускар бичхәр зуралҗала. Эн төрскнч седклтә, хальмг сойлд, тууҗд, авъяст дурта күн билә.

– Ямаран санан танд бәәнә? Өрүнднь серхләрн юуна тускар хамгин түрүнд ухалдвт?
– Сул цаг дару-дарунь учрар бәәхин тускар саннав. Тер цагт орс бичәчнрин үүдәврмүд дәкн нег умшх биләв. Дәкәд урднь одад уга орн-нутгудар зуульчлх санан бәәнә. Дәкәд нег өдр эклҗәнә, зуралсн тоотан эрк биш күцәхәр ухалнав. Җирһлд байрлх-зовх чигн саам учрдг. Тегәд ямаран күнд бәәдл учрв чигн аш сүүлднь цугнь сән болх гисн ицлән геехшв.

ДООҖАН Наталья