Хальмгуд болн Ян Потоцкий

06-08-2022, 11:34 | История, Таңһчин зәңгс

Хальмгуд тал, Иҗлин, Көк теңгсин көвәһәр, Кавказин һазрт әмтнүр кесн зуульчллһна туск материалмуд дунд Ян Потоцкин үүдәврмүд онц орман эзлнә. Эн зуульчин болн бичәчин, терүнә үүдәврмүдин тускар эндрк һарцд келҗ өгхәр бәәнәвидн. Ян (Иван) Осипович Потоцкий (1761- 1815) Әәдрхнә теегүр болн Кавказур кесн зуульчллһна тускар «Путешествие в степи Астрахани и на Кавказ» гидг үүдәвртнь келгдҗәнә.

Нер туурсн номт, зуульч, дипломат бичсн эн үүдәврин хөвнь бас соньн бәәсмн. Номин шинҗллтд цагтан зөвтә оньгиг эс эзлсн үүдәвр сүл җилмүдт кергтә кевәр үнлгдҗәнә. Тууҗчнр болн этнографмуд, нань чигн номтнр ода эн үүдәврт соньн олн темдгүд орсинь үзҗ медҗ авчана. Кесн йовлһндан Ян Потоцкий хальмгудын болн ногайцнрин тускар тодрхаһар бичсндән эннь этнографин шинҗллтин төлә дала үнтә тоотыг медүлҗәнә. Дәкәд болхла Ян Потоцкий талдан олн зуульчнрин үүдәврмүдәс түрүлҗ хальмгудын тускар бичсмн. Келхәс, иим үүдәврмүд түрүн болҗ 1800-ч җиләс авн эклҗ һарсн болдг. Түрүн тиим үлгүр гиҗ Страховин Н.И. дегтриг зааҗ болхмн.

Эврә цагтан ик сурһульта болн медрлтә бәәсн Ян Потоцкин бичсн үүдәвр этнографическ халхар ик чинртә болҗана. Делкән олн келн-әмтнә туск номин улынь тәвсн дегтрин негнь болҗана гиҗ келх кергтә. Польск этнографическ школын эклцнь болснь Ян Потоцкий бәәсмн.

Эн 1761-ч җилин моһа сарин нәәмнд Винницин өөрк Пикове балһснд һарсмн. Эцкнь – граф Юзеф Потоцкий, экнь Тереза Осолинская мөн. Дү көвүн Северинта хамдан бичкндк болн баһ цаган Ян Женевд болн Лозаннад давулсмн. Ах-дү хойр йир сән сурһуль авсмн. Хөөннь Венск цергә-инженерн академьд ик сурһульд дассмн. Ян Потоцкий бичкнәсн авн зуульчлҗ йовхдан дурта бәәсн мөн. Баһ цагтан Ян әрүн Римск алвтын цергин ханьд йовсмн. Тиигхдән эн күн Итальд, Сицилийд, Мальтад, Тунист күрч, тер һазр-уснла таньлдҗ, соньн кесг тоотыг үзсмн.

1783-ч җилд Ян Потоцкий эврә өркән өндәлһсмн. Өөдән цолта улсин - маршал Станиславин күүкн, нойн Адам Казимеж Чарторыжскин ач күүкн Юлия Любомирская терүнә гергнь болв.

Соньн тоотар байн җирһл
Медрлин олн халхар гүн болн сән сурһуль авсн эн күүнә, бичәчин болн зуульчин җирһл йир соньн бәәсмн. Тер гүн медрлнь лингвистическ шинҗллт кех арһ энүнд өгсмн.

Ян Потоцкий төрхәрә поляк болвчн, ухан-серләрн европеец бәәсмн. Цецн ухата эн күн парнцз келәр бичдг бәәсмн. Нойдын тохма күн болвчн деерлкх санан уга болдг. Әмтиг угатя байн гиҗ йилһдго бәәсмн.

Дәәнд орлцад, Римск алвтын әәрмин ханьд йовад, кесг орн-нутгт одснаннь тускар деер келгдлә. Европин кесг орн-нутгла болн тиигхд холд бәәсн деерән йир өврмҗтә болҗ медгдҗәсн Африкин һазра тер йовлһндан зуульчлад, соньн олн тоотла таньлдсн бәәҗ. Терүнә дару Түрг болн Египет тал һарч йовв. Тендәс

Голландьд ирәд, невчкн зуур бәәснә хөөн Әрәсәһүр Потоцкий ирв.
Бидн эн кемд энүнә соньн тоотар байн җирһлин зуг нег халхинь - Иҗлин дорд көвән һазрур одсн халхлань таньлдулнавидн. 1797-ч җил. Екатерина хаана ширә деер суусн цаг. Ян Потоцкий тиигхд Әрәсәһүр ирнә. Зөвәр ут хаалһд йовад, Потоцкий Теңгә хазгудын һазрт, Иҗл һолын көвәд, Царицинд, Сарептад күрәд, Әәдрхнд ирнә. Терүнәсн дә татдг, әәмшгтә Кавказур һарч йовсн болдг. Хаалһдан үзсн тоотын тускар, кенлә харһсна тускар эн бичәд, цааснд үлдәһәд бәәҗ. Сулдхврин туск зөргтә тоолвран орулҗ бичсн төләднь тер бичмрин ул деер бичгдсн дегтрәс зуг зәрм әңгинь «Северный архивд» 1828-ч җилд барлҗ. Бәрмт цааснь бүклдән парнцз келәр Парижд барлгдсн билә. «Путешествие графа Ивана Потоцкого в Астрахань и окрестные страны в 1797-м году» гидг дегтрнь икәр шалһгдҗ, зөвәр хасгдҗ, чиклгдснә дару Әрәсән нег зах һазртнь барлгдсмн. Тернь 1896-ч җилд әмтн баһар меддг Әәдрхнә нег хураңһуд барлгдсн бәәҗ.
Тиигхд Москваһас хаалһд һарч йовхларн 1797-ч җилин хөн сарин 15-д Потоцкий бичҗ: «Европ, менд бә. Үүмәнь чилдго һазрас номһн, төвшүн Азин нутгур амрхар йовҗанав. Үзсн-соңссн тоотан бичҗ авч ирәд, таднд келҗ өгнәв».

Иҗлин көвәһәр бәәдг олн келн-улсин туск кесг дегтр умшҗ, соньн тоотынь цааснд буулһад, зуульч ик көдлмш кесмн. Альбомдан болхла үзсн һазрин олн зурцс кесмн.

Түмн нойнд гиичләд
Ноха сарин 13-д хазгудын поштыг давад, Ян Потоцкий Замянскд ирв. Тенд эн Түмн нойна хойр күүнлә харһв. Зуульч ирҗ йовна гисн зәңгиг күргхәр тедн түрүлҗ һарч йовв. Иҗл һолар заһсчнрин оңһцар усчад, кесг частан йовад Түмн нойна алвтд ирв. Түмн нойн гиичиг майхна үүднд тосҗ авв. Тер майхн нанд тәвгдсн бәәҗ. Дотркнь Китдин һазрас авч иргдсн эдәр кеерүлгдҗ, сән болҗ медгдв. Асхни хот уутха гиҗ намаг дуудв. Европин хотар тоов. Түмн нойн болн көвүнь нанла орсар күүндв. Көвүнь Әәдрхнд сурһуль сурсн болҗ һарв. Зөвәр медрлтә улс. Хальмгудын герин тускар би кенчр бүркәһәр оралгдсн гер гиҗ бичҗәләв, зуг хальмгудын гернь термәс кегдҗ, деерәснь ишкәһәр бүркгднә. Нүүх цаг ирхлә, терүгән дарунь цуцлад, темән деерән ачад, һарч йовна. Хальмгуд бәәрән «гир» (гер) гиҗ нерәднә.
Ноха сарин 14-д китдин көгҗм соңсад серүв. Гелңгүд яһҗ ном умшҗахинь одад, хәләвүв. Герт һучн шаху күн номан дуулҗахинь, терүг дахулҗ көгҗмин зевсгүд татҗахинь үзүв. Тиим көгҗмин зевсгүд үзәд уга биләв. Китдин зургудт зәрминь үзхәс биш. Номин умшлһна йовудт гелңгүд хая-хая хоолан яссн ә һархас цугнь нег бәәдләр давв. Гелңгүдин чирәнь нанд йир өврмҗтә болҗ медгдв. Наадк хальмгудын чирә, тер тоод нойдын чирә чигн эццн шар болҗ нанд медгдв. Дәкәд ик наста болад, мөргүлд орлцдго ламд гиичлҗ одвидн. Энүнә герт цугнь Китдәс авч ирсн өлг-эдәр ясата бәәнә. Әрүн номта болн цецн ухата гиҗ ламиг күндлнә. Шаҗна номта Георги бичсн дегтриг терүнд үзүлүв. Лам төвд келәр умшад, эн дегтр Европд һарснд икәр өврв. Алдр ик лам миссионермүдт дала зөв өгснднь эн йир икәр алң болв. Баһ наста сурһмҗлачан Амурфана үлдл тохма арвн гиҗ таньлдулхла, лам түрүн авгтан итклго бәәв. Болв би келәд бәәҗ, Сиврт көвүтә бәәсн, тер көвүг Польшур авч һарсна, тенд эн гер авад, көвүн үртә болсна тускар келәд бәәҗ иткүлүв. Зүн Һара нойна бурхд болн нань чигн әрүн тоотыг хадһлҗахиннь тускар келәд бәәхлә, мини келсн тоот үнн чигн болх гиҗ итксн бәәдл һарв. Баһ цагтан церглҗ йовсн нойна нериг соңсад, тер цаган тодлад, мини келсн тоот терүгинь сергәһәд, лам нанд седкләрн өөрхн болад, мендләд һарчахлам нульмс һарһад бәәв.

Ламла харһад ирснә дару Түмн нойн эврәннь гергн Нурджанла намаг таньлдулв. Дүүвр наста, йир сәәхн чирәтә күүкд күн мөн. Хо цаһан чирәнь хойр читл хар үснь нег үлү цәәсн болҗ медгднә. Чиңһс хаана зөргтә үүлдврин тускар келгдҗәх моңһл дегтриг умшҗасинь үзүв. Моңһл улсин бичмриг үүдәсмн гиҗ тоолҗадг уйһрмудын туск дегтр эс гиҗ ямр тодлвр угай гиҗ би сурув. Хальмгуд тиим келн-улсин тускар төрүц юм медхш, гиҗ Түмн нойн хәрү өгв. Болв «Би эн күүг медҗәхшв, энчн уйһр болвзго» гиһәд келчксн үгмүд соңслав, гиҗ нойн немҗ келв.

Моңһлмуд герин эркдән цань уга күндтә бәәсн авъясин тускар медҗ авхар седүв. Орс шаҗна гелңгүд герин эркд өөрдәд, көлән күргтлнь тедниг модар цокад, нам алхин алднд күргҗ көөдг бәәснә тускар умшсан тодлад сурлав. Тиим йор ода күртл бәәнә, герин эркд һаран күргҗ болхмн, зуг деернь сууҗ болшго. Эннь ик килнцтә болдмн, гиҗ Түмн нойн цәәлһв.

Мадниг тиигәд күүндәд бәәтл, Нурджана дөнтә көвүһән таалад бәәв. Түмн нойнас зуг нег үртә бәәҗ, тернь эн Хувашей болҗана. Эцк-эк хойрнь энүнәс нүдән авхш. Хальмгуд негнәс үлү гергтә чигн болдгчн, зуг тиим үлгүрмүд энд йир хатяр.

Гүүнә чигәнәс кесн әркәр мадниг тоов. Тосар амтлсн хальмг цә авч ирв. Әркнь хорһна амтта болҗ нанд таасгдсн уга. Китдәс авч ирсн цәәһән чанад үсләд, тосар амтлад, ундан хәрүлхд, эрүл-мендән батлхд туста хот кенә. Маңһд улс чигн эн цә ууна.

Эднлә хоша нүүҗ йовдг кундурск маңһд маднла мендлхәр ирв. Түмн нойн теднд гүүнә чигә авч ирҗ өгтхә гиҗ закв. Нойнд эдн дала икәр таасгддго болҗ нанд медгдв. Зуг кундурмуд болхла Түмн нойнд күндллһән икәр медүләд бәәв. Мусульман улс хальмг нойнд тиигҗ тевчлһән медүлҗәхнь нанд өврмҗтә болв. Чиңһс хаана тохма күн гиһәд тиигҗ күндлҗәсн болҗ һарв. Үдин хотла мөрнә мах идснә тускар, талдан хойр нойн ирҗ, мендән медлцснә тускар цааранднь Потоцкий бичҗәнә. Дәкәд болхла цугтан аңһучлсна тускар ахрар бичҗ.

Барт белдснь ХӨӨЧИН Галина
(Эклцнь. Чилгчнь даруһас барлгдхмн)

Видео