Төрскн келәр түүк-романмудын түүрвәч

06-09-2022, 10:57 | Общество, Таңһчин зәңгс

Увшин Вячеслав мана таңһчд темдгтә седкүлч мөн. Эн кесг җилдән «Хальмг үннд» болн талдан газетмудт көдлҗ йовла. Сүл җилмүдт бичәчин халхар нерән дуудулҗана. Энүнә эцкнь Увшин Нәдвд Төрскән харсгч Алдр дәәнә ветеран, хальмг авъяс, заң-заңшал үлү сәәнәр меддг, йста келмрч күн бәәсмн. Вячеслав Надвидович хальмг-орс хойр келәр барлгдсн зурһaн романа болн түүкин түүрвәч. Келхд, бичәч үүдәврмүдән бийнь орчулна. Эннь амр биш көдлмш, юңгад гихлә Көглтин Даван келсәр, эврә бичсән орчулна гисн хойр дам күнд көдлмш. Болв тиим болв чигн Увшин Вячеслав билгтә орчулачар бийән үзүлҗәнә. Шидр Вячеслав Надвидович «Простор» хасг журналд «Несломленный» гидг нертә түүкән барлсмн.

– Вячеслав Надвидович, та хасг седкүлд түүкән барлснла үнн седкләсн таниг йөрәҗәнәвидн. Бичәчин көдлмш танд юуһарн таасгдна? Юн учрар та бичәч болхар шиидвт?
– Энтн соньн тууҗ. Әмтиг усар теткдг техниктә герин маначар би көдлҗәләв. Түрүн авгтан тенд электрокүчн гидг юмн төрүц уга билә. Тегәд көдлмштән ирәд, шамин герлд невчкн зуур дегтр умшчаһад, һазаран һарад, мансн һазран эргҗ хәләдг биләв. Мел тиигхд эврән нег келвр бичҗ үзхәр седүв, яһад гихлә урднь нанд бас тиим ухан ирдг билә. Ташр тиигхд зуралсн нег келвр бичх ухан намаг зоваһад амр өгдго бәәлә. Тер дарунь би түрүн келврән бичәд эклүв. Болв бичх дутм мини келвр өргҗәд, шин ухаһар болн дүрмүдәр байҗад бәәлә. Тиигхлә би эн келврин ул деер бүкл роман бичхәр шиидүв.

– Төрскн келәр кезә бичдг болвт?
– Түрүн романан би орс келәр бичләв. Тиигхд нег дәкҗ седкүлч, бичәч, филологин номин кандидат Манҗин Николайла харһх саам нанд учрв. Ода ю кеҗәнәч гиҗ эн нанас сурхла, орс келәр роман бичҗәнәв гивүв. Тиигхлә бичәч хальмг келәр яһад эс бичҗәхмбч, 1989-ч җиләс авн таңһчд хальмг келәр бичсн роман барас һарад угалм гиҗ нанд келв. Николай Церенович лавта чик үг келсмн, юңгад гихлә Хальмг Таңһчин улсин бичәч Бадмин Алексей сәәһән хәәснәс авн манад төрскн келәр романмуд барас һардган уурсмн. Тер цагт таңһчин газетмүд Алексей Балдуевич өңгрснә хөөн хальмг келәр түүклҗ бичдг ик зокъялмудын үкл ирв гиҗ бичҗәснь би мартад угав.
Түүнәс авн би үүдәврмүдән төрскн келәр бичдг болув. Келхд, хальмгаһар бичдг дамшлт нанд билә, адг-ядхтан би «Хальмг үннд» седкүлчәр долан җилин туршт көдлҗ йовлав.Түүнә хөөн чолучар, модна урчар көдләд, сөөднь болхла өр цәәтл гилтә үүдәврмүдән бичҗәләв. Аштнь 2014-ч җилд «Теегин герл» журнал «Торһан дун» гидг романм барлад бәәв. Хөөннь бас эн журналд «Теегин тууҗ» гидг мини түүк барас һарла. 2017-ч җилд мини түрүн роман онц дегтрәр барлгдла, дарук җилд болхла мини түүк бас онц дегтрәр барас һарсмн.
Ашлҗ келхлә, ода деерән би хальмг-орс хойр келәр түүклҗ бичсн зурһан үүдәврин түүрвәч болҗанав. Өдгә цагт «Хойр нәәҗ» гидг романдан хальмг чечен хойрин иньгүдин үүрлһнә туск дегтр бичҗәнәв. Ода эн көдлмшән дуусчанав. Дарук җилин лу сард үүдәвр барас һархмн.

– Та альдас эврәннь үүдәврмүдин төрмүд шүүҗ авдвт?
– Юуна тускар бичхән йирин бәәдл-җирһләс авнав. Давсн зун җилин 70-ч җилмүдт мал хәрүлдг биләв. Тиигхд нанла 53-та Балдра Церн болн 56-та Эрнҗәнә Овгр хойр залу көдлҗәлә. Эдн Төрскән харсгч Алдр дәәнд орлцачнр бәәсмн. Церн товин әңгин командирар дәәлдҗәлә, Овгр болхла 110-ч тойгта ОККД-д церглҗәлә. Үвлин ут сөөһәр би орндан орчкад дәәнә туск теднә тодлвр соңсдг биләв. Зуни кемлә тиим учр олддмн биш, яһад гихлә Церн Овгр хойр йир эртәр орндан орад, өр цәәҗәсн цагла босад, ут өдрин дуусн хошт чилдго көдлмш кеһәд йодвмн. Би болхла бас теднлә хамдан эрт босад мөрән унҗ авад малан теегүр көөҗ һарһад асхн күртл кеер теднән хәрүлдг. Үвлин сармудла сул цаг дала билә. Нә, тегәд нүдән аньчкад, утҗасн болад, хойр залуна күүндвр соңсҗанав. Церн цөн үгтә күн билә. Дәәнә цагт эннь Австрь күртл күрәд, тенд күнд шав авад, Сиврт өрк-бүлән олҗ авла. Овгр өвгн болхла, үгтә-күүртә күн болә. Ода күртл түүнә өвдкүртә әәһәр келсн нег келвр мартгдҗахш. Мана мөрн цергчнр немшнрин бүслврт тусшгоһар теегәр довтлҗ йовхла, теднә ард танкмуд көөлдәд хаһад бәәсмн. Зер-зевәр мууһар агслсн 110-ч тойгта ОККД бүкл хойр долан хонгин туршт Тең һолын көвәд тооһар ик болн сән зер-зевтә немшнрин цергүдиг цааранднь тәвшгоһар зөргтәһәр дәәлдснә ашт зөвәр баһрсмн.
Сиврин туск теднә тодлвр бас сангдна. Ашлҗ келхлә, һашута тер цагин тускар мана ах үйин элчнрин келврәс, Бадмин Алексей, Балакан Алексей, Кукан Анатолийн болн нань чигн хальмг бичәчнрин зокъялмудас би меднәв. Харм төрхд, җил ирвәс Сивр һатлҗ ирсн улсин тонь баһрад йовна. Тегәд дорас өсч йовх баһчуд тер зовлңта, догшн цагиг бичә мартха гиҗ, соңссан, үзсән, умшсан, медсән би эврәннь үүдәврмүдтән олзлнав.

– Хальмг келәр бичдг бичәчин көдлмшин күндинь юундв?
– Советин цагла дегтрмүд һарһдг барин үүлдвр бәәснь бидн цугтан меднәвидн. Тиигхд бичәчнр дегтр һарһачин нилчәр төр угаһар дегтрмүдән барас һарһад, ташр деерәснь мөңг авад бәәдг билә. Ода тиим биш, дегтрмүд һарһдг үүлдвр хаагдсмн, түүрвәчнр болхла дегтрән барлхин төлә бийснь мөңг хәәһәд, барас һарсн үүдәврмүдән бас бийснь хулдх зөвтә болҗана. Эннь дашката керг, юңгад гихлә элгн-садан, нәәҗнрән эргәд, теднәс мөңг сурх кергтә. Эн саамиг олзлад мөңг өгдг улст ик ханлтан өргҗәнәв. Болв күүнәс мөңг сурна гисн ичртә юмн. Зуг хальмг келәр бичдг бичәчд эн туст хойр дам күнд болна, юңгад гихлә умшачнрин ик зунь хальмгаһар умшҗ чадхш. Эн таалд хальмг келәр түүклҗ бичдг зокъялмудыг яһҗ босхахмб?

– Хальмг урн үгин зокъялын бичәчнриг та кениг тоолҗанат?
– Дорҗин Басң, Балакан Алексей, Бадмин Алексей болн Кукан Анатолийиг би хамгин деед бийд өргҗәнәв. Ах үйин бичәчнрәс Манҗин Нимгриг эрк биш заах кергтә. Амр-Санана Антониг бас эн ханьд орулҗ болхмн билә, болв эн орс келәр бичдг бәәсмн.

– Та Хасг Улсин бичәчнртә бат залһлдата, тиим эсий?
– «Несломленный» гидг түүкм хасг бичәчнрт таасгдв. Эн үүдәврм тедн «Простор» журнал барлсмн. Түүнә ах редкторин дарук Любовь Шашкова нанд иигҗ бичв: «Тана түүктн йир сән орс келәр бичәтә, зокъялтн бат учр-утхта, соньн күүндвртә, түүнд һол биш чигн дүрмүд эврә мартгдшго заңта. Һол дүрмүд болхла йир иткмҗтәhәр бичгдсмн, теднд иткх дурн күрнә. Тана түүкт келн-улсин халхар бичсн мөрмүд үүдәвриг нег үлү сәәхрүлнә: хальмг улсин шуд келлһн, авъясмуд, үлгүрмүд, цецн үгмүд үүдәврин һолыг тогтана.
Дәкәд болхла хальмгуд дәәнә цагт төрскн һазрасн оңдан һазрур, тер дотр хасг теегүр, күчәр нүүлһүлснә тускар чикәр үзүлсндтн танд ик гидг ханлтан өргҗәнәвидн. Эн төрин тускар мана седкүлин халхд түрүн болҗ гишң келгдҗәнә. Тана түүкин туск мана умшачнрин тоолвриг бидн таднд байртаһар илгәһәд, «Иньгллт» гидг әңгд барлхвидн».
Эн төрәр цааранднь ухан-тоолврарн хувалцхла, би иим нег соньн тууҗин тускар танд келхәр бәәнәв. Нег һурвн җил хооран нан тал Кидт Улсин Өвр Моңһлын ик сурһулин профессор Урсхал ирлә. Түүнлә бидн һурвн часин туршт күүндләвидн. Күндтә гиичиг үдшәҗәһәд би түүнд хойр дегтрән белглҗ өгләв. Номт Урсхалын келсәр, эн мини дегтрмүдиг Китдт барлх саната. Одахн эн нанд җиңнүләд, би хойр романиг оручлад дуусув, ода һурвдгч зокъялыг орчулҗанав гиҗ зәңглв.

– Эврәннь үүдәгч зурала мана учшачнрла хувалцхитн сурҗанав?
– Деер келсәр, ода би хальмг келнәс орс келнд «Хойр нәәҗ» романан орчулҗанав. Кедү цагтан көдлхән медҗәхшв. Цааранднь Аюка-хаана туск дегтр бичх санатав. Эн роман аль түүк болхнь ода деерән бас зааҗ чадшгов. Келхд, советин цагла хальмг нег бичәч Аюка-хаана туск зокъял бичхәр бәәлә, түүнә тасрхас таңһчин газетд барлгдла. Харм төрхд, аштнь дегтр барас һарсн уга. Би эн көдлмшән күцәҗ чадхв гиҗ нәәлҗәнәв, юңгад гихлә эн төр нанд өөрхн, ташр би тууҗин сурһульталм. Ода деерән Аюка-хаана туск материалмуд цуглулҗанав.

– Мана газетин учшачнрт ю дурдхар бәәнәт?
– Ут наста бат кишгтә, кезәд чигн эрүл-дорул бәәтхә гиҗ газетин умшачнрт дурдҗанав.

Күүндвр кеснь
ШААКУН Василий

Видео