Дәәч болн багш Муутла Эрнҗән

27-09-2022, 17:31 | Общество, Таңһчин зәңгс, Память

Төрскән харсгч Алдр дән төгсәд далн долан җил болв. Дән гисиг меддго болв чигн тер бийнь бидн мана салдсмудын залу-зөрмгин, ик бәрлдәнә туск келврмүд соңсхларн, фильм хәләхләрн нульмсан бәрҗ чадхшвидн. Мана орн-нутгт тер аврлт уга дәәнд өөрхн улсан эс геесн өрк-бүл уга, юңгад гихлә цуһар төрскн һазр-усан хортнас сулдххар боссмн. Кесг сай күн дәәнә һалд орв, тер тоод мана бичкн Цаһан Нур селәнәс дөрвн зун күн цергт мордв, теднәснь өрәлнь хәрҗ ирсн уга. Эндр мана селәнд Төрскән харсгч Алдр дәәнд орлцсн нег чигн ветеран уга. Болв күн болһна нерн болн залу-зөрмг йовдл мана санлд әрүнәр хадһлгдҗана. Цаһаннуурахн фронтд дәәлдсн, әмән өгсн, зәңг-зә уга геедрсн болн әмд-менд хәрҗ ирсн салдс болһна нериг мөңкрүлҗ хадһлхар шунна.

Мана селәнд дәәнд орлцсн нег һазра улст нерәдгдсн санлын комплекс бәәнә, Советск Союзин Баатр Санҗра Николайд, Берлинд болсн бәрлдәнд орлцач Муран Корнд, партизан болн шүлгч Хоньна Михаилд, «Әәт майор» дууна баатр Хоҗан Әәтд нерәдгдсн бумблвс босхгдв. Дәкәд мана селәг 1942-ч җилд харссн 115-ч тойгта мөрн цергә Кабардино-Балкарск дивизин цергчнр оршагдсн һазр бәәнә. Селәнә дунд сурһульд олн җилин эргцд Санҗин Эрнҗәнә нертә цергә туурмҗин музей үүлдҗәнә. Терүнд дәәнә цага бичгүд, бәрмт цаасд болн ачлврмуд хадһлгдҗана. Хортыг күүчҗ төрскн һазрасн немшнриг көөхәр ааһ-цусан асхсн салдсмудын санл мөңк болхнь лавта.

Эндр дәәнә ветеран Муутла Эрнҗәнә тускар келҗ өгх санатав. Эренджен Хазыкович отг-әәмгтән күндтә болн тоомсрта күн бәәсмн, энүг ик-бичкн уга тевчдг билә. Энтн мини өвк эцк мөн. Харм төрхд, ода мана аав мадн уга, болв бидн әрүн неринь мартхшвидн. Көвүн Баһ Дөрвдә улусин Хойр Худг нертә селәнд һарсмн. Цаһан Нурт 1-ч класст орад, Баһ Дөрвд селәнд Сталинградск Пролетариатын нертә угатя баһчудын дунд сурһуль төгсәв. 1940-ч җилд сурһулян төгсәһәд, хату цаасан авад төрскн сурһульдан арифметикин багшар күч-көлснә хаалһан эклв. Болв бар сарин 11-д эн әәрмд мордад, Череповец балһснд танкин цергт тусв.

1941-ч җилин мөчн сарин 22-т немшнр мана орн-нутгур дәврҗ, Муутла Эрнҗәнә җирһлинь хүврүлв. Түрүн өдрәснь авн Эрнҗән фронтд тусв. Эднә танков дивизь Румыня болн Череповец хоорнд Прут һолын өөр аврлт уга бәрлдәнд орлцсмн. Энүнә ашт Улан церг һолын тагтд мин тәвәд, хәрү цухрв. Така сарин 16-д танков дивизьд орлцачнрас үлдсн цергчнр Винницк мүҗд болсн бәрлдәнд хортна өмнәс дәврв. Болв хортн үлдсн 15 танкиг уга кеснә ашт танкистнр йовһн цергчнрлә хамдан бәрлдәнд орлцв. Шав авсн салдсиг бий деерән бәрлдән болсн һазрас һарһҗ авсн Муутла Эрнҗән бәрәнд тусна. Келхд, эн бийнь бас шавтсн билә. Түрүләд эн Киевск мүҗин Подвысокое селәнд бәрәнд авгдсн цергчнрин бәәрнд тусв. Хөөннь эн Умань, Винница, Шепетовка балһсдын лагерьмүдт бәәв. Тендәс Эрнҗән Хазыкович талдан салдсмудла хамдан зулв, болв эдниг украинә полиц бәрҗ авад, Бердичев балһснур йовулв. Тер цагт хортна бәрәнд бәәсн Муутла Эрнҗән энүнә зовлң төгсәд угаг медҗәсн биш.

1942-ч җилин хөн сард мана аав Седльце балһснд польск концлагерьт тусв. Терүнәс энүг Данциг балһснур йовулв, хөөннь Финляндин Кеми гидг балһснур бәрәнд бәәсн салдсмудла онһцар, дәкәд Рованвеми күртл поездәр күргв. Ода зәрм һазадын орн-нутгудын политикүд Төрскән харсгч Алдр дәәнә тууҗиг соляд, советск цергчнрин нериг муутххар седнә. Болв Муутла Эрнҗәнә җирһлин тускар соңссн, бәрәнд бәәсн цагт ямаран күчр зовлң эдлсиг медсн улс тер дәәнә туск үнн ямаран болҗахиг медхнь лавта. 1942-1943 җилмүдин үвлин кемд бәрәнд бәәсн 2000 күүнәс 1500 күн өлсәд-көрәд, күнд көдлмшт муурад әмнәсн хаһцсмн.

1943-ч җилд Муутла Эрнҗән Салмиярве балһснур йовулдгв, тенд эн чолу олҗ авдг, терүг үүлдг күнд көдлмшт болн аэродромин тосхлтд көдлв. Үкр сард энүг Норвегин Бардуфое балһсур йовулв. Тенд мана аав Диилврин туск зәңг соңсв. Диилврин Өдр эгл салдс Муутла Эрнҗәнә җирһлд хамгин ончта өдр болв. 1945-ч җилин така сарин чилгчәр Эрнҗән Хазыкович хамдан бәрәнд бәәсн улсла Мурманск балһснд ирәд, Вышний Волочек балһснд фильтрационн лагерьт тусв. Бүртклһнә керг-үүлдврин хөөн эн Новосибирскд бәәсн элгн-садан хәәхәр һарч йовв. Европиг өмн үзгәснь авн ар үзг күртл эргәд, хол Сиврт күрәд, арвн долан җил давад, Муутла Эрнҗән төрскн Цаһан Нур селәндән хәрҗ ирв.

Хойр сардан мергҗлтән өөдлүллһнә сурһуль төгсәһәд, Эрнҗән Хазыкович төрскн сурһульдан багшлдг болв. Эклц классмудт кичәлмүд давулдг деерән эн географин, көлгн-күчнә болн зурлһна туст медрл заадг билә. Сурһуль сурад мергҗлтән өөдлүлхәр зүткдг төләдән Эрнҗән Хазыкович 1964-ч җилд көдлн бәәҗ Сарпулин багшнрин ик сурһульд сурад, ачта амрлһнд һартлан тууҗин багш болҗ үүлдв. 1984 җил күртл аавм төрскн селәнә сурһульд багшлад, дорас өсч йовх бичкдүдт гүн медрл болн чик сурһмҗ өгч үнн-чик седклтәһәр көдлсмн. 2010-ч җилд селәнә сурһулин багшнр Муутла Эрнҗәнә ач-тус темдглх седвәр татсиг дөңнәд, «Хальмг Таңһчин ачта багш» гидг нер зүүлһсмн.

Муутла Эрнҗәнә җирһлин хаалһ адрута болв. Эн күчр зовлң дааҗ һарад, тааста эрдмәрн олн җилдән көдләд, ачта болн тоомсрта күн болҗ олна седклд үлдв. Тәвн һар җилдән эн авальтаһан хамдан ниитә бәәҗ, дөрвн үрән өскҗ чик сурһмҗ өгв. Дәәнә һалд тусад, күнд көдлмшт даргдад, тууврин зовлң үзсн болв чигн Эрнҗән Хазыкович цаһан седклтә, ачта багш болҗ, нег һазра улс дунд өвкнриннь авъяс-заңшал болн төрскн һазр-уснаннь, уңг-тохминнь тууҗ сәәнәр меддг күн болҗ тодлгдв. Алдр Диилвр олн келн-улс бәәдг мана ик орн-нутгин әмтнә төлә ончта байр болна. Мадна төлә төвкнүн җирһл белглсн зөрмг салдсмудт нерәдҗ, бидн күн болһна нериг тодлҗ бахмҗ кенәвидн гиҗ келхәр бәәнәв. Кен чигн мартгдшго, юн чигн мартгдшго! Мини аавин нерн мана өрк-бүлд болн уңг-тохмд әрүнәр хадһлгдҗ мөңк болтха!

ЭРДНИН Гилән,
Санҗра Николайин нертә Цаһан Нуура дундын сурһулин 7-ч классин сурһульч
1990-ч җилмүдт. Диилврин Өдрлә элгн садтаһан цокулсн зург

Видео