Нөкцлт сән ашта болв

Ноха сарин 30-д, Хальмг ик сурһульд Эфиопия орн-нутгин Аддис Абеба хотл балһсна Хансенә күрәлңгин нертә номт, үүлдврәрн темдгтә Елена Хайлу хальмг вузин элчнрлә болсн харһлтд көдлмшиннь болн хальмг номтнрла кеҗәх нөкцлтин тускар келҗ өгв.

Түүнә өмн Хальмг ик сурһулин һардач Салан Бадм нүр үгән келв. Африкд болн цуг делкәд нернь темдгтә номт Елена Хайлу хамгин түрүнд һоллгч хальмг вузин номтнрла нөкцлтин ик көдлмш күцәҗәхиг мал эмнлһнә тиңкмин көдләчнр темдглнә, гиҗ Бадм Катинович заав. Мадна төлә һазадын номтнрла залһлда бәрлһн болн нөкцлтән делгрүллһн ик чинр зүүҗәнә. Һазадын орна болн Әрәсән нертә номтнр хамцу көдлмш күцәҗ нарт-делкән чинртә шинҗллт кенә. Тер тоод нарт-делкән онц төсвс күцәлһн ик туста болхнь лавта. Тер мет күндтә Елена Анатольевна тиим коллективсин тоод орҗ мана номин шинҗллтиг делгрүллһнд ик тәвцән орулҗ йовна, гиҗ Бадм Катинович темдглв.
Тер тоод мал эмнлһнә тиңкмин һардач Маштга Санл һардҗадг 2 төсвиг мана вузин һардвр дөңнҗәнә, түүнә төлә мөңг йилһгдв. Тер төсвс өөдән кемҗәнд күцәгдх, гиҗ Санл Степанович иткүлв. Бидн тер шинҗллтд күцәмҗ дурдҗанавидн. Эфиопин оютнриг мана вузд оруллһнд дөң болх санаһан медүлҗәнә, гиҗ хальмг вузин һардач ашлв.
Цааранднь күүндврт тиңкмин һардач, селәнә эдл-ахун номин кандидат Маштга Санл орлцҗ цәәлһвр кев. «Бидн ик тустаһар көдлвидн, мана таңһчин номин-үүлдврин төвин ул деер олзлдг олн зүсн эв-арһар дамшлһ кеввидн. Елена Анатольевна медүлсн тоотар чигн дамшлһн күцәгдв.
Мана таңһчла таньлдад, Бурхн багшин Алтн сүмд одвидн. Хальмг келн-улсин авъясла мана күндтә гиичиг таньлдуллавидн. Хальмг кезәңк бүшмүд, хувц-хунрар Эфиопияс ирсн нертә номт бас икәр соньмсчана, мана арһлачнрин уйсн ке-сәәхн хальмг күүкд улсин махлаг болн бүшмүд деер өмсдг җиләтк хулдҗ авв, хөөннь бүшмүд хулдҗ авхар бәәнә.
Тер мет мана нөкцлтиг цааранднь делгрүллһнә тускар күүндләвидн. Мана тиңкмин коллектив нөкцлтин зөрүллтиг чигн йилһҗ авв, мана хамцу көдлмшин зәрм ашар бидн нарт-делкән ик чинртә номин седкүлмүдт генетикин салврар илдклән барлхвидн. Делкәд темдгтә номт Елена Хайлу цааранднь чигн мана тал ирәд бәәх. Тер мет профориентацин төрәр бидн нөкцлтхвидн, Елена Анатольевна мана вузин амбассадор болх зөвән өгв.
Тер мет Елена Анатольевна олна үүлдәч болна, Африкин орс диаспорин нүүрләч болҗана. Тиим кевәр кесг орн-нутгт мана күндтә гиич хальмг һоллгч вузин тускар келҗ өгх, нег үлү Елена Анатольевна мана лабораториг, өдгә цагин кергслиг эврән үзв», – гиҗ Санл Степанович цәәлһв.
- Би кесг келн-улсин хувц-хунрт дуртав. Хальмг хувцн нанд бас ик гидгәр таасгдв. Номин тускар келхлә би Москвад, Скрябинә нертә мал эмнлһнә академьд биохимий дасчалав. Эфиопин иргнлә ханьцад, өрк-бүлән өндәлһәд, Африк тал йовлав. Ода Аддис Абебад 25 җилдән бәәнәв. Би күрәлңд малын садв гемәр, тер мет иммунологийин салврар шинҗллт кеҗәнәв. Эфиопийин бәәрн бод мал садв гемәр гемтхш. Тиим сольвр генетикин кемҗәнд батлгдсн бәәнә. Тиим тоотыг Эфиопин бод малд йилһәд, теднлә әдл тоот хальмг бод малд бәәх угаһинь медҗ авхар седҗәнәвидн. Эн төсв күцәмҗтә болх гиҗ батар ицҗәнәв.
- Хальмг бод малын шинҗллт зуг зоотехникин ул деер кегднә. Ветеринарин генетикәр шинҗллт күцәгдәд уга, тегәд ода тиим көдлмш кех цаг ирв гиҗ санҗанавидн, – гиҗ Санл Степанович цәәлһв. – Мана тиңкмд сән мергҗлтнр бәәнә, тегәд тиим төрәр шинҗллт кехәр зуралҗанавидн. Экономикин ору баһ биш болх. Тиим шинҗллтин хөөн бидн селекциг шин кемҗәнд өөдлүлхвидн. Хальмг бод малын болн талдан тохма мал өсклһиг түргдүллһнд хальмг төвд кеҗәх сөрлһн ик нилчән күргәд бәәхнь лавта. «Геном бактерийиг дәәлх» гиҗ төсв нерәдгдҗәнә. Тиим кевәр гемиг уурулх арһ үүдҗәнә, тернь хамгин олзта эв-арһ болҗана. Эфиопин болн хальмг тохма бод мал әдл таалд бәәнә, терүг йирин улс өскҗ йовла.
Елена Анатольевнала хамдан бидн нег вузд, нег курст сурлавидн. Тиигхд чигн билгтә оютн болҗ бийән үзүлҗәлә. Келхд мана оютнрин багас зуг шүүҗ авсн эрдмәрн көдлҗәнәвидн. Ода мини үр, нертә номт мана хамцу көдлмшин цагин девсңгинь йилһҗ өгх. Цуг методикәр бидн күүндвр келәвидн. Өөрхн цагт кех хамцу үүлдврин зура тогталавидн, гиҗ Маштга Санл онц темдглв.
- Би лабораториг хәләләв, нанд тернь икәр таасгдв. Өдгә цагин нәрн кергсл энд өргнәр олзлгдҗана. Баһ наста көдләчнр чигн кергән сәәнәр меднә. Энд бидн генетикин салврар өдгә цагин шинҗллт кеҗ чадҗанавидн, тана номин көдләчнр эн туст дамшлтан хоршах, тернь бас ик чинр зүүҗәнә, – гиҗ нөкцлтин тускар Елена Анатольевна келв.
«Бидн Моңһлын генетикин төвлә бооца батлҗанавидн. Түүнә төлә мана номтнр ах-дү орн-нутг тал һаха сарин 3-д һарч йовҗана. Моңһлын мал өсклһнә министерствлә номин шинҗллт келһнә бооца батллавидн, түүнә ул деер кесг төсв чигн күцәгдх. Күндтә Елена Анатольевна, бас эн номин нәрн халхар күцәҗәх тана шинҗллт Әрәсәд өөдәнәр үнлгдәд, Әрәсән номин академиг соньмсулх гиҗ бат ицгтә бәәнәвидн, танд ик ханлтан өргҗәнәвидн», – гиҗ хальмг вузин һардач келв.
Елена Анатольевна ик тоомсрта нарт-делкән номин седкүлд шинҗллтин ашан барлҗана, тернь бас ик чинр зүүҗәнә. Хальмг номтнрла күцәсн төсв хөөннь Әрәсән номин саңгин грантд йовулгдхнь лавта. Мөңгн һарһгдсн бәәнә, ода көдлх кергтә. Мана вузур Африкәс шин оютнр ирәд бәәхлә, бас ик туста болхмн. Мана селәнә эдл-ахун дацңд Эфиопийин болн талдан орн-нутгудын баһчуд орхла эдн агрономин болн талдан чигн соньн эрдм шүүҗ авч чадх, – гиҗ селәнә эдл-ахун дацңгин һардач, профессор Натыра Аркадий келв.
– Биоинформатикин эрдмд тана баһчудыг дасххла бас туста болх, яһад гихлә тиим мергҗлтнр ода ховр, болв түүнә төлә сурһулян арднь орҗ дасад, күслдән күрдг бат авг-бәрцтә баһчудыг шүүҗ авх кергтә, – гиҗ Елена Анатольевна келв.
Тиим кевәр Эфиопийин номт Елена Хайлу болн Хальмг ик сурһулин номтнр генетикин болн талдан халхар шинҗллтән делгрүлхәр зуралҗана, тер хамцу көдлмш күцәмҗтә болхта гиҗ бидн дурдҗанавидн. Биологийин, генетикин шинҗллт хальмг вузд нарт-делкән өөдән кемҗәнд делгрлт авх гиҗ лавтаһар келҗ болҗана.

ТҮРВӘН Һуна