Цаєан Нуурин школын 110 љилин ґґн

Дуунд орсн школ

Цаєан Нуурин школын туск дун эклљ дуулгдсн цагас авн олнд таасгдљ улсин дун болљ батрв. Імтн дуран ґгч дуулдг болсн дуд дала олн биш. Тегід эн дууна чинрнь йир ик болљахинь келід керг уга. Сін ґдрин концертмўдт, нір болсн цагла эн дун соњсгдна. Ямаран чигн керг-ўўлдвр эн дун угаєар давхш. Домбрт келљ дуулдг улс олн айс медні. Тиим олн-імтні нег айсар Цаєан Нуурин школын нер єарсн директор Эренджен Зельмеевич Санджиев эн ду єарєсн болљана. Келн улсин амн ўгин зґґриг, хальмг бичічнрин ўўдіврмўдиг сін меддг біісн билгті кўн эн ду чеељісн єарєсн билі. Љирєлиннь єол керг болсн дурта школан дуунд эн тиигљ орулсмн. Эвріннь кергтін цань уга дурта болн цецн тоолврта біісн тґлідін тер ухан-санаєан дуунд чигн тохрав. Тўрўн болљ эн дууг Элстд драматическ театрт болсн концертд Тоня Бюрчиева (ода Токтан Амунова) дуулсн билі. Калян Санљ дуулсн дууєинь таасљ, билгті кўўкнд цецгіс бірўлљ ґгсмн. Эн школыг тґгсісн билгті дууч Роза Чубарова (Ходжигорова) эн дууг дуулљ, нег ўлў янзлулљ олна оньгт ґргсинь бас темдглхмн. Школыг тґгсісн олн сурєульчнриг хамцулсн дун иигід улсин дун болснь йир чинрті. Тууљд болн дуунд орсн школ 110 љилин ґґнін темдглљіні.

Талтан Манкин дун

Тўрўн эклљ секгдсн цагасн авн школ селіні цутхлњгнь болљ олн ўйин улсиг негдўлљ йовсмн.
«Талтахн тавн зун ґрк» гиљ дікн нег дуунд келгдні. 1904 љилд зіісњ Талтан Лиљ (Увшин Лиљ) эвріннь мґњгір хотндан школ секід, терўнд хойр давхр модн гер єарєљ ґгсні тускар архивин цааснд келгдљіні. Бичкдўд дурлљ орљасн школд Казанск инородческ багшнрин семинарь тґгсісн Нармин Лиљ багшлљасмн. Талтаевихн зіісњгўдин іімгин тускар келсн цагт, тууљиг умшад ухалсн цагт эдн іімгин баєчудт сурєуль дасххин тускар дањгин килмљ єарєљ йовснь медгдні. Иим нег йовдл бас тодлгдна. Зіісњ Талтан Лиљин Санљ эвріннь гермўдісн негинь школын тґлі гиєід Цаєан-Нуурин іімгт ґгсні туск тодлвр архивин цааснд тодлгдсн бііні. Болв Хальмг облисполком тер гериг Элстўр авч одх шиидвр авсн бііљ. 1928 љилд біірн іімгин исполком «зіісњ Талтан Санљ белглсн гериг школ секхин тґлі іімгт ґгтхі гисн» эрлє бичљ орулсн бііљ. «1026 ґрк-бўл бііх іімгт зуг негхн интернатн школ бііні, - гиљ тер эрлєнд бичгдсмн. - Імтнд мґњгн уга учрар талдан школ секдг арє уга. Гегін-герлин кґдлмш кехд туста нег чигн гер іімгт уга». Болв єундл болхларн, областин исполком іімгин імтні сурвриг кўцісн уга. «С. Талтаевин гер областин цутхлњгур йовулгдх зґвті», - гиљ тер эрлєнд хірў ґгсн біісні тускар тууљин номин кандидат А. Митиров бичсн статьяд умшљ болхмн. Цааранднь тер гер яєснь тодлгдљ уга. Тер цагт селінд интернатн школ біісинь, біірн зіісњ терўнд герін ґгхір келсинь тер материалмудас медљ болхмн.

1812 љилин Тґрскін харсгч діінд залу-зґргірн нер єарсн, Святая Анна орденар ачлгдсн зіісњ, есаул Манка Талтаевин нериг Цаєан Нуурт икір кўндлљ, мартуллго ўйіс-ўйдін баатр ўўлдвринь ўрдўдтін келљ йовна.

«Мґњгн урлта кеернь
Мґњглсн эмілдін зокаста,
Мґскл болсн Талтан Манк
Мґскўєин сіічўдлі таньлта
Ээљин ґгсн хуурсн
Иљлин дундуртнь чилні.
Эн дуулсн дууєим мини
Ээљдм кўргљ дуултха.
Иигід хол хаалєд єарад,
«сґм хамрта парнцузлань
сґрглдн бііљ чавчлдсн»
Талтан Манк энкр ээљін санљ ду бичсн бііљ.
«Модлин гидг шивіднь
Мууднь орљ чавчлдлав.
Чавчлдн гиљ чавчлдсн угав.

Імніннь арєд чавчлдлав», - гиљ эн дуундан бичсн 19-ті есаул Талтан Манк зґргті болн чадмг дііч болсн деерін билгті кўн біісинь медўлљіні. Наполеона цергиг кґґєід, Парижднь кўрч діісиг дарсн баатрмуд дунд мана зґргті ґвк йовсарнь Цаєан Нуурт дањгин бахмљ кені. Хґґннь эн дууг дуулад йовљ імтн терўнд эврі тоолвран орулад, зірм ўгинь сольсн бийнь учр-утхнь тер кевірн ўлдљ. 1812 љилин дііні зґргті баатр єарєсн дун «Мґњгн урлта кер» гидг дун цагтан Цаєан Нур іімгин частр болљ омг ґгчісмн. Тґрскніннь тґлі чавчлдсн Талтан Манкин дууг келмрч Канкин Санљас номт Николай Биткеев бичљ авч, дегтртін орулад, олнд темдгті болєсмн.

Ўзсн нег ямаран чигн йовдларн ду єарєдг зањ Цаєан Нур селіні імтні нег ончнь болљана. Цах шовунь доњєдад, нуурин уснь кґвієін цокљ дольгальдг єазрин улс дундас Хальмгин біітхі Ірісін литературт зґвті тівцін орулсн бичічнр єарсмн. Цугсоюзн бичічнрин Нииціні негдгч сьездин орлцач Калян Санљ, Хальмгин нериг Белоруссин єазрт туурулсн зґргті партизан болн билгті бичіч Хоньна Михаил. Тґрскн Цаєан Нууран эдн эвріннь ўўдіврмўдтін орулљ мґнкрўлсмн. Ґдгі цагт Цаєан Нууриннь тускар, тґрскн школын тускар Владимир Шошункаев, Николай Хатуев, Лариса Болдырева, нань чигн селіні билгтнр бичљіні.

Хољан Ііт майорин дун

Тґрскніннь тґлі імін ірвллго зґрсн олн баєчудын тускар, дііні ґмн школыг тґгсісн кўўкд-кґвўдин туск санл болљ «Хољан Ііт майор» гидг дун Цаєан Нуурт дуулгдљ йовна. Давсн љил зґргті эн кґвўні ўрн-саднь болн хотна улс Хољан Іітд бумб тівсмн. Тґрскін харсгч Алдр дііні љилмўдт залу-зґргірн ончрсн баатр кґвўні туск дууг эгчнь Кермн єарєсмн. Дун олн-імтні дун болљ, альд эс дуулгдљ йовна?! Эн дууна айсиг царанднь ґргљўлід, янзлулад, «Бамб цецг» ансамбль бииєин композиц белдсн билі.

Зґргті, билгті, ухата улс тиигід нутг дундан тоомсрта йовна. Тедні нерд дуунд орна, дегтрт бичгдљ, імтні уханд бііні. Хаврин ноєан мет љил болєн ґсід-ґргљід йовх баєчудт тернь ик ўлгўр болн бахмљ болна. Советск Союзин Герой Николай Санджиров, 1945 љилд Берлинд болсн Диилврин парадт орлцсн Муран Корна болв нань чигн улс. Діінд залу-зґргтієір орлцад, Тґрскін харссн улст нерідљ, тедні нерднь бичгдсн санлын самбр Цаєан Нуурин дунд тівгдсн бііні.
Хоньна Михаилын тґрскн селіг немш-фашистнріс харсљ авлєна дііллдінд Кабардино-Балкарск 115-ч мґрн цергі дивизин ханьд Алим Кешоков орлцснаннь тускар «Сломанная подкова» гидг романдан бичсмн. Нерті олн улсин дўўљњг болсн єазриг Кайсын Кулиев, Семен Липкин харсљ йовсинь тодлхд чигн соньн болна. Байрин кемд чигн, љирєлин шўўврті кемд чигн Ірісін олн келн-імтні ґґрхн залєлдан тиигљ ўзгддгнь орта. Бичкн хальмг селіні школыг 110 љилин туршарт сурад єарсн улсин љирєл йир соньн болн тањєчдан туста болсн деерін тууљин олн йовдлла залєлдата болснь басл ик чинрті.

Кўч-кґлсірн нерін туурулв

Кґдлмш кехлірн кениг чигн ґмнін єарєдго олн улсиг Цаєан Нуура школ ґскљ босхсмн. Ах ўйин сурєульчнр - дііг дааљ єарад, Сиврин киитн тууврт даргдлго кґдлід ирсн улс тґрскн єазртан эдл-ахуєан, школан шиніс босхљ авхар чидлін ірвллго шунсмн. Хґґчнр Бууван Кермн, Кован Эрднь, Барска Ноха, механизатормуд Энян Иван, Джалсан Лавга, Бардан Моск, Лиљин Александр, Бардан Монра, нань чигн олн нўўрлічнр кўўкд-кґвўдт ўлгўр болљ йовсмн. Тедні болн багшнрин нилчір школд кўч-кґлсні сурємљ йир сіінір дасхгдљасмн, сурєулин-производственн бригадмуд ик делгрлт авсмн. «Кўндллєні темдг» орденар ачлгдсн фермин залачнр Лиљин Хґґч, Аршана Баку, Адьяна Алексей сурєульчнрт кўч-кґлсні сурємљ ґглєнд селіні імтиг орлцуллєнд, кґдлмшт сурєульчнриг тахшалєнд зґвті тівцін орулсмн.

Хальмгтан нер туурсн школ ода Октябрьск района медлд бііні. Школыг Замира Эренценова толєалљана. Эн бийнь болн хамдан кґдлљіх багшнрин ик зунь бас эн школ тґгсісмн. Школд тууљин музей ўўлдні. Терўні кґдлмшиг тањєчддан нерті багшнр Айс Санджиев болн Ольга Санджиева єардљана.

Тууљин йовудт олн йовдлмуд учрсн, тоомсрта улсарн нер єарсн єазр оньдин олн улсин - номтнрин, зуучлачнрин, бичічнрин оньгиг дањгин эзлљ йовсмн. «В мире животных» гидг олнд ик темдгті болн тааста соњсхвриг єардљ йовсн Николай Дроздов Цаєан Нуурт ирід энд шинљллтин ик кґдлмш кеєід, ўзсн тоотан цутхлњ телеўзлір ўзўлсмн. Йиртмљин сііхн біідлиг болн гиичлўлгч цаєан седклті улсин єазр амрхд, чидлін, ухаєан батлљ авхд дегід сін єазр, гиљ Николай Дроздов келснь мартгдхш.

Тегід ґдгі цага ўйин баєчуд тґрскн єазрин зґґриг кўн кевір олзлљ, Цаєан Нуурин нериг шиніс ґргљ босххар шунљана. Школыг тґгсісн кесг ўйин элчнр хамцад, олна нииці бўрдів. «Цаєан Нуура школ тґгсісн улсин ассоциац» гиљ тернь нерідгдні. Школын 110 љилин ґґн белдлєнд эн ассоциацин элчнр шунмєа кевір орлцв. Делгрлтин олн халх школд бііні. Терўгинь медід, кўн кевір олзлљ, сін тоотасн талдан олн улсла хувалцх ик кўслтієір тґрскн школын дарани ґґниг селіні кесг ўйин імтн темдглљіні.