Òóóšèí á³³äë Àþêà õààíà áè÷ãò

06-02-2017, 17:53 | Таңһчин зәңгс » Сойл

ÐÀÍ-à Õàëüìã íîìèí öóòõëœãèí íîìòíð ñîíüí íåã äîêóìåíò îëš àââ. Ìîñêâà áàëºñíà êå糜ê àêòìóäûí ²ð³ñ³í ãîñóäàðñòâåíí àðõèâä òåðíü îëäâ. 1685 šèëä áè÷ãäñí áè÷ã îëäñíü éèðèíä³í ÷èíðò³ éîâäë. Õàëüìã õàí Àþêàí áè÷ã áîëš ºàð÷àíà. Õóó÷í õàëüìã ¢çã³ð áè÷ãäñí êåñã áè÷ã¢ä áîëí äîêóìåíòñ îëí àðõèâì¢äèí áîëí ìóçåéìóäûí ê´ðœä á³³í³, ãèš íîìòíð òîîëšàíà. Õàëüìã óëñèí òóóšèí òóñê áàéí ìàòåðèàë òåð áè÷ã¢ä³ñ áîëí äîêóìåíòñàñ ìåäš áîëõìí.
Äååð çààãäñí áè÷ã 1686 šèëèí àâãóñòûí 7-ä áè÷ãäñí á³³š. Òåð¢ã Ìîñêâàºóð Óíåòåé áàãø áîëí Åðê- Ìàëàé õîéð ýë÷ àâ÷ èðñí á³³š. Ò³âí ꢢí³ñ òîãòñí õàëüìã ýë÷ëëòèã òåäí òîëºàëš èðñíü éèð ñîíüí. Ñåíòÿáðèí 14-ä ýäíèã Êðåìëüä òîñš àâ÷. Ê¢¢íäâðèí éîâóäò îðñ-õàëüìã õ³ðëö³í³ ºîë ò´ðì¢ä³ð òîîëâðàðí õóâàëöš, øèèäâð àâãäõ á³³ñìí.
Þí ó÷ðàð òèèì îëí ê¢í ýë÷ëëòèí òîîä îðñì ãèõë³, èèì áîëšàíà: Àþêà õààíà ýë÷íð³ñ íàíü òåð¢íä ä´ðâä³ ò³³š Ñîëîì Öåðí³ áîëí íàíü ÷èãí íóòãà ºàðäà÷íðèí ýë÷íð îðñí á³³š.
Ê¢¢íäâðèí àøò õàëüìã ò³³šíðèí ò³âñí ò´ðì¢äë³ õààíà éîñíàõí ç´âø³ðš.
Àþêà õààíà áè÷ã òåð öàãò áè÷ãääã ÿíçàð áè÷ãäñìí. Õàëüìãèí ýðê øèëò³ éîñíà óëñ áè÷äã áè÷ãò óëàí ä´ðâëší òèèç - òàìº ò³âãäñíü ñîíüí. Àþêà õààíà òèèçèí óœã-óòõèíü îäà ê¢ðòë ê¢í ìåäõø. Ò´âäò òåð êåãäñí áîëõ ãèñí òîîëâð á³³í³. Ýííü Àþêà õààíà ò¢ð¢í òàìº áîëšàíà. Þíãàä ãèõë³, 1699 šèë³ñ àâí Àþêà õàí òàëäàí òàìº ò³âäã áîëñìí. Ä´ðâäã÷ Äàëà ëàì òåð¢íä õààíà ´´ä³í öîëòà õàìäíü áåëãëñí òèèç-òàìº òèèãš ò³âãääã áîëñìí.
Òåã³ä îëäñí áè÷ãò þóíà òóñêàð áè÷ãäš³í³. Áè÷ãèí ýêëöä ýð¢ë-ìåíäèí òóñê ¢ãì¢ä á³³í³. Öààðàíäíü "Öàºàí õàí ²³äðõí¢ð Àíäðåé Èâàíîâè÷èã éîâóëàä, óðäêëàðí ³äë áèäí ¢¢ðëš á³³õèí òóñê àíäºàðàí ´ãòõ³ ãèš èëã³ñìí. Áèäí òåð¢ãèíü ÷èê ãèš òîîëàä, àíäºàðàí ´ãâèäí. Òåð¢í³ õ´´í áè ºóðâ ä³êš ýâð³ ýë÷íð³í òàíóð éîâóëëàâ. Òàíà êåëñ³ð, áèäí ²³äðõí³ñ öåðã, òîâ, òîâèí ñóì, ì´œãèã õîéð šèë óðäàñ àâõ áèë³âèäí. ²³äðõíä áîëõëà ìàäíä ì´œãèã ê¢öö ´ãñí óãà. Çóã íåã šèë³ ì´œãèã ´ãâ. Ìàíà ¢ãöñí òàëäàí šèë³ ì´œãèíü ´ãñí óãà. Ìèíè ýí ¢ãèã ÷èê ãèš òîîëšàõëà, áèäí õàâðàð Ýíîóøè òàë ºàð÷ ä³âðëò êåí³âèäí. Ìàäíä ºóðâí ì蜺í ê¢ áîëñí, òîâèí ñóìòàºèíü éè뺚 ´ãòí. Ìàíà àíäºàðò òåðíü êåëãäñí áèë³ëì. ßèöê õàçãóä ßèê ºîëûí äîðà ê´â³º³ð áàëºñ òîñõšàíà. Òåð¢ãèíü çîãñàš ¢çòí. Áèäí ýâð³ í¢¢äë ºàçðàí õ³ð¢ ä³³ëš àâõëàðí òåäíë³ õàìäàí á³³š ÷àäøãîâèäí. Òàäíëà ýâö³ä, áîîöà êåõë³ðí áèäí ²³äðõí¢ð òàâí çóí õàðóëûã õ³ð¢ éîâóëëàâèäí. Á³ð³íä àâñí îðñìóäûã öóãòíü ò³â÷êë³âèäí. Òàäí áîëõëà ìàíà óëñèã á³ð³í³ñ ºàðºñí óãàò. Õàëüìã óëñèã ñóëäõš, ãåð¢ðíü éîâóëòí. Áèäí ýøòåêì¢äèã ñóëäõš éîâóëâèäí. Ìèíè ýë÷íð Óíóòóé áàãø áîëí Áîäèî÷è Ìàäæèê óò òóðøòàí - ºó÷í
ê¢í. Ìèíè ýë÷íðèã ì´ð óíóëš õ³ð¢ëòí, õóëä-㢢ëã³í³ óëñèã êåðì äååð ñóóëºàä õ³ð¢ëòí" - ãèš Àþêà õàí áè÷ã³í òîâ÷ëšàíà.
Áè÷ãò îðìàí îëñí öàãèí òóñêàð íîìòíð èèì ö³³ëºâð ´ã÷³í³. Õàí Ôåäîð Àëåêñååâè÷ ´œãðñí³, Ñòðåëåöê áóöëò "1682 š." áîëñíà õ´´í Ìîñêîâñê àëâòèã àõ ä¢ õîéð Èâàí Àëåêñååâè÷ áîëí Ïåòð Àëåêñååâè÷ õàìäàí çàëšàñìí. ¡ííä³í áîëõëà, àõ-ä¢ õîéð íàñíà äèãò ê¢ðòë öóã êåðãèã Ñîôüÿ Àëåêñååâíà ºàðòàí á³ðš³ñìí. Áè÷ãò çààãäñí Àíäðåé Èâàíîâè÷ Ãîëèöûí õààíä ´´ðõí íîéí, ²³äðõí³ öåðã³ ºàðäà÷ á³³ñìí. Àíäºàð ´ãí³ ãèñí ºàíöõí õàëüìãóä áèø õààíà õàëõ ÷èãí ýâð³ äààëºâðòà, òåð äààëºâðàí ê¢ö³õ ç´âò³ á³³ñìí. Ýí êåìä áîëõëà, 1684 šèëèí ÿíâàðü ñàðèí 24-ä õàëüìã íîéä Àþêà õàí òîëºà÷òà áîëí ²³äðõí³ öåðã³ ºàðäà÷ Àíäðåé Èâàíîâè÷ Ãîëèöûí õîîðíä êåãäñí ¢ãö³í³ òóñêàð êåëãäš³í³. Ýíîóøè ãèñí Àìó-Äàðüÿ ºîëûí íåðí áîëõ ãèñí òîîëâð á³³í³. Ýøòåê ãèñí ò¢ðã êåëíä êåç³í³ áàòðñí ê¢¢í³ ºàçðèí ê¢í áîëšàíà. Õ´´ííü õàñãóä áîëí õàëüìãóä òåð ¢ã³ð áàøêèðì¢äèã íåð³ääã áîëâ.
"Ìîíãîëîâåäåíèå" ãèäã æóðíàëûí äîëàäã÷ õóðàœºóä ýí áè÷ã áàðëãäšàíà. Àþêà õààíà ýðò öàãà ýí áè÷ãèã îíüãàí ´ã÷ óìøñí ê¢í òåð öàãà ïîëèòè÷åñê á³³äë ÿìàðàí á³³ñèã îðñ-õàëüìã õ³ðëö³í ²ð³ñ³í ´ìí ¢çãò íè-ýâèí á³³äë òîãòàëºíä ÿìàðàí ÷èíð 碢š³ñèíü ìåäš àâíà. Òåã³ä Àþêà õààíà ýí áè÷ãèã, òåð ìåò îëí àðõèâä áîëí ìóçåéä á³³õ õóó÷í õàëüìã áè÷ã³ð, òîä ¢çã³ð áè÷ãäñí òîîòûã øèíšëš äàñëºí ç´â³ð ÷èíðò³ ò´ð áîëšàíà. Ìë êåëòíðèí íîìèã äåëãð¢ëëºíä ýííü ñ³í ò³âö áîëõíü ìàºä óãà.

ÓØÊÀÍÀ Ñóâñí

Видео