Áàãøì ñ³í ñóðºìš ´ãë³

20-03-2017, 17:49 | Таңһчин зәңгс » Санл

Áàãø ê¢¢í³ ê¢œêë ñóðºìš
Áàëü÷ð öàãàñì ç¢ðêèì áàòëëà,
Îð÷ëœ äåëê³ä îðìàí îëõäì
Îíüäèí ÷èê ¢çãèì ìåä¢ëë³.
Ýí ø¢ëãèí áàäã íåðò³ áè÷³÷ Äîðšèí Áàñœãèí "Òååãèí öîëä" ãèäã äåãòðò á³³í³. Ê´ãøí áàãøòàí Ê´ãëš³í³ Ìàíšä íåð³äñí "À÷èíü
ì´œêð¢ëõ³ð" ãèäã ø¢ëãíü ìàíà áàãø Ýðíš³í Õàçûêîâè÷ Ìóòëÿåâ áè÷êä¢äò ´ãñí ñóðºìšëà èðëöš³í³. Þœãàä ãèõë³, Ýðíš³í Õàçûêîâè÷ ä³³í³ õ´´í áàãøèí ýðäì ñóðàä, îëí šèëì¢äèí ýðãöä, àìðëºíä ºàðòëàí, øêîëä ê´äëš éîâëà. Òèèãõä³í ꢢêä-ê´â¢äò óõà-òîìà çààš, ìåäðë ´ã÷, ýäíèã šèðºëèí ÷èê õààëºä îðóëñìí.
Ý. Ìóòëÿåâ 1922 šèëä Òàëòàõí ³œã³ Öàºàí Íóð ñåë³íä, ªàçàëàí Õóäã õîòíä, óãàòÿ ´ðê-á¢ëä
ò´ðñìí. Áè÷êí³ñí àâí þóºàð áîëâ÷í ñîíüìñäã, òóóëü-òóóš ñîœñõäàí, óìøõäàí äóðòà á³³š. Ýðíš³í Õàçûêîâè÷-áèëãò³, ìåäðëò³ òóóšèí áàãø áèë³ ãèš áèäí, ñóðºóëü÷íðíü, êåëí³âèäí. ijê³ä ø¢ëã¢ä áè÷äã áèë³.
1940 šèëä ÁຠĴðâä³ óëóñò àðâí êëàññ ò´ãñ³ñìí. Ýðíš³í Õàçûêîâè÷òà õàìäàí øêîëä ñóðàä, òåð¢ã ò´ãñ³ñí íåðò³ àêàäåìèê Ï¢ðâ³ Ìó÷êàåâè÷ Ýðäíèåâ, ä³³í³ âåòåðàí Øèðîêëàãåðüò ÃÝÑ òîñõš éîâñí Öåðí Õóöàåâè÷ Áàìáûøåâ, Ñîõóðîâ Ñàíš Øàðíóò ñåë³í³ñ áîëí íàíü ÷èãí ¢¢ðì¢äíü áèë³. Òåäí³ òóñêàð ê´â¢íü Ýëâã êåëñí áèë³. Òåð 1940 šèëèí áàð ñàðèí 11-ä öåðãò ìîðäš ºàðñìí. Öåðã³ ñóðºóëÿí Áàðóí Óêðàèíä, ×åðíîâöû áàëºñíä öåðãëš, òàíê éîâóëäã ýðäì äàñ÷.
1941 šèëä íåìøèí áîñõñí ä³³ã îðí - íóòãèííü ìåš³ä çîãñàš, õ´ðëò ê庳ä ýêëš ä³³ëäñìí. Ôàøèñòíð ñàìîëåòàñí áîìá õàéš, òàíê, òîâàðí õàºàä, ê¢÷ àâàä øóíìºà ä³âðëò êåš³ñìí. Àâðëò óãàºàð ãåíòêí ä³âðëò êåñí íåìøíðèí öåðã³ñ Óëàíà ²³ðì õîîðàí öóõðš.
Òåð ä³³ëä³í³ öóõðëòûã Ýðíš³í Õàçûêîâè÷ òîäëâðòàí èèãš êåëñí áèë³: "Õîðòíà ÷èäëíü,
ê¢÷íü èêä³ä, øóíìºà ä³âðëò êåë³, õîîðàí öóõðàä õàëäš éîâõëà, òàíêèí ñóìí ÷èëâ, ãîðþ÷íü ÷èë³ä çîãñâèäí. Òåð ñààìä íåìøíð ààðãëàä, á¢ñë³ä, á³ð³íä àâöõàâ. Ò¢ð¢í àâãòàí Âèííèöà áîëí Áåðäè÷åâ áàëºñäò á³ðë³. ijê³ä Ïîëüøèí Ñäîëüöå áàëºñíä ê¢ðãë³. Öààðàíäíü Ôèíëÿíüäèí áîëí Íîðâåãèí êîíöëàãåðüìóäò íåìøíð Óëàí ²³ðìèí ñàëäñìóäèã á³ðë³. Èêë êèèòí ¢âë áîëäã ºàçðìóä á³³š. Òèèì îëí îðí-íóòãóä ªàòëš ºàðäã, î𺚠çóëš ã¢¢äã àðº óãà áèë³", - ãèš Ýðíš³í Õàçûêîâè÷ òîäëš êåëñí áèë³. Íåã õàëüìã ê´â¢í õàìäàí éîâñí á³³š. Õîþðí íåã øèíåëÿí äîðàí äåëã³ä, ä³ê³ä íåã³ðíü áèé³í õó÷àä óíòäã á³³š. Çóã áè òåð õàëüìãèí íåðèíü òîäëš ÷àäñí óãàâ.
"Õàëäàä 㢢š éîâàä, ñóìíëà õàðºàä ¢êñíü àìð áîëõ áèë³, - ãèš ºóíäðõš êåëë³. - Êåä¢ áààõí
ê´â¢äèí öîãö ê¢¢í³ ºàçðò íåðí óãà ¢ëäñí áîëäã. 1945 šèëèí çóíàð Íîðâåãèÿñ ìàäíèã Àíãëèí õîëâà ³³ðì ñóëäõàä êåðì³ð Ìóðìàíñê áàëºñíóð àâ÷ èðë³". Öààðàíäíü ôèëüòðàöèîíí ëàãåðüò 1946 šèë ê¢ðòë á³³š.
Óéí áຠíàñíäàí ò¢ð¢, çîâëœ äààºàä, ê´ãøðõ íàñíäàí áàñ äàëà ìó ¢ç³ä, çîâñí áîëâ÷í Ýðíš³í Õàçûêîâè÷ óéäš, óðóäš, ñåäêëèííü óðìäàí ãååñí óãà. Öàºàí ñåäêëò³, ò´âø¢í çàœòà, ó ´ðãí ÷ååš³ðí, ñàðóë ñåã³ò³, óò íàñàí ýäëë³.

Ñåäêëèí óðìäûí îðìä
Ñàíëûí ç´´ð àñà!
Îìã øàíòðñí ñààìä
Îëíä ò¢ø³í áîë!
Óðìä õ³ðñí öàãò
Óðóäš áè÷³ ºàøóðä!
Ç¢ðêí³ííü õàëóí ê¢ñë
Çàëó êåâ³ð äåëä!

Ýí ø¢ëãèííü áàäã óìøõëà, ê¢¢í³ ñàíàí-ñåðëä îìã, ç´ðã ´ð㚢ë³ä á³³õ ãèš ñàíš á³³í³â.
Ýðíš³í Õàçûêîâè÷ ³œã-îòãòàí èê òîîìñðòà, ê¢íäò³ ê¢í áèë³. ªîëüøã, ºîîäàí á³³äã, ýâð³ êåðã-¢¢ëäâð³í ñ³³í³ð ê¢ö³º³ä éîâäãèíü ³ìòí ìåääã á³³ñìí. Õîîìà-õóóðìã, õîâ÷, õóäë÷ óëñèã òààñäãî á³³ñèíü ø¢ëã¢ä³ñíü ìåäí³âèäí.
Íåìøèí êîíöëàãåðèí á³ð³íä á³³â÷í, ç¢ðêíä³í òååã³í õàäºëàä, ñàíàä, 碢äíä³í ¢ç³ä éîâñí áîëõ. Šèëèí ä´ðâí öàãèí íåãíü õàëóí çóí. Çóíûí ºàœ õàëóã õàëóí ãèëãî ê´â¢ä³í: Ýëâã, Àðòóð õîéðàí äàõóëàä, ìàëäàí ¢âëèí õîò, ´âñ, ýñ ãèš õóëñèíü ºàð øàëºàð, õàäóðàð õàäš àâäã áèë³. ¥âñí³, õóëñíà õàäëºíä òååãèí, íóóðèí éèðòìš º³³õ³ä, øèíšë³ä á³³äã á³³š. Áè÷êí³ñí òååãò³í ´ññí ê¢í, àœãóä, øîâóä ¢ç³ä, ÿìàðàí ´âñí, öåöã¢ä, íîºàí óðºäãèíü, ÿìàðàí ´âñíä ìàëàí èäøë¢ëõèíü ìåääã õàëüìã òååãèí ¢ðí á³³ñìí.
Ýöêíü 1940 šèëä ÁຠĴðâä³ óëóñèí øêîëä ñóð÷àºàä, êëàññàðí öîêóëñí çóðã Ý.Ìóòëÿåâèí
ê´â¢íü Ýëâã ´ãë³. Ýí çóðãò õàëüìã ê´â¢ä äóíä Ï¢ðâ³ Ìó÷êàåâè÷ Ýðäíèåâ áàñ á³³š. Áຠöàãòàí õàìäàí ñóðºóëü ñóðàä, ¢¢ðëš éîâñí èíüãò³í áàñ ø¢ëã íåð³äë³.
Ï¢ðâ³ - ñàëäñò

Õ´í ñàðèí éèñíä
Õàðœºóã Íàðí äèèëñí ´äðò
Íîìèí àõ ñàëäñ
Íàñàðí öàöó èíüãò
Ìåíäíü ç¢ðê³ðí ýðš³í³â.
Ìèíü çó ê¢ðõèíü èöš³í³â.
Ýœêð òàœº÷ äóíäàí
Ýðäì³ð øèíšëëº ÷àœºà,
Ýëä¢ ñ³êëëò³ð õàœºà,
Ýð¢ë-ìåíä á³, îíüäèíä õ³,
îëíä ïàäð!


Ýðíš³í Õàçûêîâè÷èí áè÷êí áëîêíîòûí ò¢ð¢í õàëõäíü Ëåîíàðäî äà Âèí÷èí êåëñí ¢ãíü áè÷³ò³: "Òîëüêî ñ ïîëüçîþ ïðîæèòàÿ æèçíü äîëãàÿ". Òåðíü ó÷ðòà ãèš áè ñàííàâ. Ý.Ìóòëÿåâ éèðí ä´ðâí íàñ ýäë³ä, íèäí šèë ìîºà ñàðèí 24-ä ñ³³º³í õ³³ë³. Ê¢íäò³, òîîìñðòà, ìåäðëò³ áàãøèííü ñàíëä ø¢ëã³í íåð³äë³â.

Òîâà, áîìáàí õàºðóëš,
Ò´âêí¢í ìàºàðñí ´ð¢í
Ò´ðñêí¢ðíü ä³âðñí õîðòíëà
Ò¢ð¢í áîñàä ä³³ëäš.

Äóóòà Šàœºðèí äóóäâðàð ìåò
Äåãö çåðãëäš öåðã³ð çîãñàä,
¥ð¢í ³ìò³õí í´´ðò³ íóòãàí
¥ð÷³ðí õààš, Ýðíš³í õàëõëñìí.

Ä´ðâí šèëèí ä³³í³
Äèèëâðèí áàéðíü äåìáðëí³.
Äåëê³ ä¢¢ð³ä ä¢ðêëí³,
Äóóºèí àéñíü ꢜêíí³.

¥ëç³ò³ öàãíü èðë³,
¥ðê - á¢ë³ðí šèðºë³.
Øóóãñí, íèðãñí áè÷êä¢äò³
Øêîëä áàãøàð ê´äëë³.

Áàõòìš-áàõìšàð êè÷³ë äàâóëñí
Áåðê áèëãò³ òóóšèí áàãø.
¥ð÷äíü áàðãäøãî ìåäðëèí áóëãòà.

Êåö¢ öàãèí ê¢íä õ´âèí
Ê¢÷ð çîâëœãèíü äààš éîâëàò.
Óò íàñíàííü àäðóòà õààëºäàí
Óðìäòà šèðºëèííü ê¢ñë³í ê¢ö³ë³ò.


Áàãøàñí ñ³í ìåäðë àâñí ñóðºóëü÷íðíü, ´ðê-á¢ëíü, à÷íð-çååíðíü Ýðíš³í Õàçûêîâè÷èí íåðèíü ç¢ðêíä³í õàäºëš, óõàíäàí ñàíš á³³öõ³í³.

Íèêîëàé ÕÀÒÓÅÂ

Видео