Áàëã ñåë³í³ñ Ò´ðñê³í õàðñõàð éîâëà

05-05-2017, 17:35 | Таңһчин зәңгс » Санл

1941 šèëä ôàøèñòñê äååðì÷íð ìàíà îðí-íóòãóð ä³âð³ä, ò´âêí¢í šèðºë ýâäâ. Íåã àã÷ìä îëí óëñèí á³³äë-šèðºë õ¢âðâ. Çîâëœ, ´âäê¢ð, àþë íåã ꢢíä áèø á¢êë îðí-íóòãèí ³ìòíä ¢çãäâ. Ñîâåòèí îðíà öóã óëñ ôàøèñòñê ´ø³òíð³ñ Ò´ðñê³í õàðñõàð õîðòíà ´ìí³ñ äåãö áîñâ.
Òåð ìåò Õàëüìãèí õ³³ðò³ ¢ðä àºó èê, ê¢÷ò³ îðí-íóòãèííü ò´ë³ àຠöóñàí àñõš, ºàëçó õîðòûã ꢢ÷³ä, õàìõ öîêàä, äèèëâð äåëäâ. Ïðèþòíà óëóñèí ¡ëä÷í³ ³³ìã³ óëñ áàñ ä³³í³ ê´ëä îðàä, ³ì³í ³ðâëëãî ä³³ëäâ. 300 øàõó
ê¢í Ò´ðñê³í õàðñã÷ Àëäð ä³³íä îðëöñí áîëäã. Îëí ê¢í õ´âò³ šèðºë ¢çëãî ä³³í³ ºàëâä ³ìí³ñí õàºöâ.
Õàëüìãóäûã Ñèâð¢ð òóóëºõèí ´ìí Ïðèþòíà óëóñèí 2-÷ ¡ëä÷í³ ñåë³í³ Ñîâåòä Áàëã õîòí ã躳ä á³³ñìí. Ýíòí ´äã³ öàãèí Ïðèþòíà ðàéîíà Íàðòà ñåë³í³ ´´ð-øèäðê ºàçð ì´í. Îäà áîëõëà òåð õîòí á³³ñí ºàçðèã îëõä ê¢÷ð, øàâð ãåðì¢ä á³³ñèã ìåä¢ëš³õ ´´äì îðìñ ýíä-òåíä ¢ëäš.
Áàëã õîòíä êåñã ´ðê-á¢ë á³³ë³, á³³ðí ³ìòí Ëåíèí³ íåðò³ êîëõîçä ê´äëš³ë³. Êîëõîçèí àõëà÷ áîëš áîðàõí àðâíà ê¢í Áóäóø Îíêîðîâ á³³ñìí. Ëåíèí³ íåðò³ êîëõîç òèèãõä á³³õò³ä òîîëãääã á³³š. Îëí ìàë ´ñêš, ò³ð³ ò³ðš, òåìñ óðºàš, òåìäãëñí çóðàºàí äàâóëš, í¢¢ðò éîâñìí. Ýíä ýêëö øêîë ¢¢ëäš³ñìí. Øêîëûí ºàðäà÷àð õ³ð ºàçðàñ èðñí Ëèäæèåâ Êþëüìèí Ëèäæèåâè÷ ¢¢ëäš³ñìí. Ýâð³ííü ò¢ð¢í áàãøàí ýí¢í³ ñóðºóëü÷íðíü, ´äã³ öàãò èê íàñ 碢š³õ ìåä³òíð, òåð òîîä Ýëñòä á³³äã íàéí í³³ìò³ Áîðèñ Áàìáàåâè÷ Ëèäæèåâ äàœãèí á¢ë³í ¢ã³ð òîäëš, ñàíëûíü òåâ÷í³.
²ìòí ê´ëä îðš, ñåäêë³í ò³âš ê´äëš, ñàíàìð á³³ñìí. Áîëâ ãåíòêí ä³í ýêë³ä, ýäí³ šèðºëä õàðøëò áîëâ. 1941 šèëèí èþíü ñàðàñ àâí Áàëã ñåë³í³ñ îëí ê¢í, èê çóóäàí áàº÷óä, îðí-íóòãàí õàðñõàð ºàð÷ éîâëà. Òåð öåðã÷íð äóíäàñ 1943 šèëèí äåêàáðü ñàðèí 28 ê¢ðòë êåñã îôèöåð ºàðñìí. Òåã³ä áè Ò´ðñê³í õàðñã÷ Àëäð ä³³íä äèèëâð á³ðñí, Ò´ðñê³í õàðñà÷íðèí íåðä çààš, îëíä ìåä¢ëõ³ð ñåäš³í³â.
Áóäóø Ïþðâååâè÷ Îíêîðîâ (1910-1943 šš.) ä³í ýêëñí ò¢ð¢í šèëä Ïðèþòíà ðàéîíà âîåíêîìàòàñ ºàð÷ éîâëà, öåðã³ øêîëä îðàä ñåðæàíòèí öîë 碢â. Îôèöåð áîëñíà õ´´í ýí êåñã ä³³ëä³íä ç´ðìã êåâ³ð îðëöš éîâëà. 67-÷ ãâàðäåéñê ñòðåëêîâ äèâèçèí õàíüä öåðãëš éîâš, 1943 šèëèí ñåíòÿáðü ñàðä Ëåíèíãðàäûí ´´ð-øèäð áîëñí ä³³ëä³íä ³ìí³ñí õàºöñìí. Êîëõîçèí àõëà÷ áîëš ê´äëš³ñí ê¢í ýâð³ ñ³í äóðàð öåðãò ìîðäñèã òåìäãëõ êåðãò³. Àðäíü Ðàèñà Î÷èðîâíà àâàëüíü áîëí õîéð áè÷êí ¢ðíü ¢ëäñí áèë³. Ýí¢í³ îð ºàíö ê´â¢íü Áîðèñ Îíêîðîâ Ñèâð³ñ èðš, ò´ðñêí ºàçðòàí á³³õä³í 60-÷ šèëì¢äò ³³ðìä ìîðäàä, îðí-íóòãèí ìåš³ õàðäã öåðãò öåðãëš³ñìí. Ìàíà îðí-íóòãèí ìåš³ã ç´â óãàºàð ºàòëñí õîðòí áààõí öåðã÷èí ³ìíäíü ê¢ðñìí. Òèèã³ä ýâèí öàãò Áîðèñ ê´â¢íü Ò´ðñêí³ííü ò´ë³ ³ì³í ´ãñí áîëäã.
Áàëã ñåë³í³ øêîëûí ºàðäà÷ Êþëüìèí Ëèäæèåâè÷ Ëèäæèåâ (1909-1942 šš.) ä³í ýêëñí ò¢ð¢í ´äðì¢äò ãèëò³ áàñ ýâð³ ñ³í äóðàð öåðãò ìîðäëà. Àðäíü îðñ ãåðãíü áîëí îð ºàíöõí Ñàíàí ê´â¢íü ¢ëäñìí. Àëüäàñ Êþëüìèí Ëèäæèåâè÷ Áàëã ñåë³íä ê´äëõ³ð èðñíü, ãåðãíü áîëí ê´â¢íü 2-÷ ¡ëä÷í³ñ ÿìàðàí ºàçð òàë í¢¢š îäñíü, ä³³í³ šèëì¢äò ³ìä-ìåíä ¢ëäñí óãàºèíü ê¢í ìåäõø. Ïîëèòðóê Êþëüìèí Ëèäæèåâ 1942 šèëèí ñåíòÿáðü ñàðèí 23-ä Ñòàëèíãðàäñê îáëàñòèí Êëåòñê ðàéîíà Ðàñïîïèíñê ñòàíèöèí ´´ð-øèäð áîëñí ä³³ëä³íä îðëöš, ³ìí³ñí õàºöâ. Õ³³ðò³ ò¢ð¢í áàãø Êþëüìèí Ëèäæèåâè÷èã ñóðºóëü÷íðíü èê³ð ê¢íäëäã á³³š, òåð ìåò ìèíè ýê, Áÿáÿ ×óëü÷àåâíà, îíüäèí ýí¢ã á¢ë³í ¢ã³ð òîäëäã áèë³, òèèã³ä ýí¢í³ íåð-óñíü ìèíè ñàíàíä õàäºëãäâ.
Áàñ áîðàõí àðâíà ê¢í îôèöåð öîëòà Ðîìàí Ïþðâååâè÷ Îíêîðîâ (1912-1946 šš.) ä³³íä îðëöš, çàëó-ç´ðìã³í ¢ç¢ëñìí. Áîëâ 1944 šèëä öåðã³ñ áóóëºãäš, öààšëà õàðºâ. 1946 šèëä Òþìåíñê îáëàñòèí Êîíäèíñê ðàéîíä ´œãðñìí.
Àøõóä àðâíà ê¢í Îáóø Áîâãóøåâè÷ Ñàíäæèåâ ä³³í³ ´ìí ´ðê-á¢ë³ðí Áàëã õîòíä á³³ñìí. ij³íä ìîðäõëàíü àðäíü ºàíö ꢢêíü Êèøò³í ¢ëäñìí. Îáóø Áîâãóøåâè÷ ôàøèñòñê äååðì÷íðë³ ç´ðãò³º³ð ä³³ëäš, ³ìí³ñí õàºöâ. Ñàëäñ Îáóø Ñàíäæèåâ Óêðàèíñê ÑÑÐ-ä, Õàðüêîâñê îáëàñòèí, Âåëèêî-Áóðëóöê ðàéîíà ºàçðò îðøàãäñìí ãèš ÎÁÄ ìåìîðèàë ãèäã ñàéòä áè÷³ò³.
ij³í³ ´ìí Ñàðœ Ôðàíöóçîâ (Êàðòóçîâ) áàñ Áàëã õîòíä á³³š, Ëåíèí³ íåðò³ êîëõîçä ê´äëš éîâñìí. Îëìºà, õóðö êåëò³, "Šàœºð" äóóëäã, ø¢ëã¢ä áè÷äã, äó ºàðºäã áèëãò³ á³³š. ªàçð áîëºíä ýâð³ äóä á³³äã. ij³í³ ´ìí áຠöàãòàí Êîðñãà Îòè ãèäã ê¢í ×îíûí Áåëã ãèäã ꢢêíä äóðàí ´ãñìí. Áîëâ Áåëã ꢢêí ýí¢í³ ñàíàºèíü äàõñí óãà á³³š. Òåã³ä òåð éîâäëûí òóñêàð Ñàðœ Ôðàíöóçîâ "×îíûí Áåëã" ãèäã äó ºàðºš. Ñèâðò éîâñí öàãò áààõí ꢢêä ýí äóóã äóóëš éîâëà ãèš Ýëñòä á³³äã Ìàðèÿ ×åíêàðèêîâà òîäëíà. Õàðì ò´ðõä, ýí äóí ìàðòãäš éîâíà. "×îíûí Áåëã" ãèäã äóóíà íåã áàäãèíü áè÷š àâóâ.

Ê¢ð³ëä³ä ºàðñí ꢢêä äóíä
×îíûí Áåëãíü îí÷òà,
Öóâëäàä ºàðñí ꢢêä äóíä
×îíûí Áåëãíü îí÷òà.

Áîðàõí àðâíà, çàÿíè áèëãò³ Ñàðœ Ôðàíöóçîâ áຠíàñíäàí ä³³íè ê´ëä îðš, 糜ã-ç³ óãà ãååäðâ. Ýí¢í³ ýëãí-ñàäí Ñèâð³ñ èðõë³ðí Ïðèþòíà ðàéîíà ¡êð³õí, Áóºó áîëí Ìàíö õîòíä èðš á³³ðøëâ. Íåðíü òåìäãò³ äèçàéíåð Ñóëòàííà Ôðàíöóçîâàí ýêíü ýí¢í³ à÷ ꢢêíü áîëäìí.
Ñàðœ Ôðàíöóçîâèí ò´ðë³ ê¢í Ëèäæè Ïþðâååâ (1924-1942 šš.) áàñ Áàëã õîòíä á³³š, á³³ðí êîëõîçä òîî÷àð ê´äëš éîâëà. 1942 šèëä öåðãò ìîðäš, 糜ã-ç³ óãà ãååäðâ. Ýöêíü, Øîâêàí Îíêîðîâè÷ Ïþðâååâ, ýí¢ã õ³³º³ä, êåñã áè÷ã áè÷³ä á³³ñí áîëâ÷í 糜ã àâñí óãà. Ñ¢ë šèëì¢äò ÎÁÄ-í ìåìîðèàë ãèäã ñàéòä ìàíà îðí-íóòãèí õàðñëòûí ìèíèñòåðñòâèí íóóâ÷èí äîêóìåíòñ îëíä òàðõàãäšàíà. Òåã³ä òåð¢íä Ëèäæè Ïþðâååâ á¢ñëâðò òóñàä, á³ð³íä àâãäàä, ºàçàäûí îðíóð òóóãäñíà òóñê 糜ã á³³í³. Õ´´ííü ÿºñíü ìåäãäš³õø.
Áàñ 2-÷ ¡ëä÷í³ ê¢í, Áåìáÿ Áîãçûêîâ (1914-1942 šš.), ä³³íä 糜ã-ç³ óãàºàð ãååäðñìí. Ôðîíòàñ èëã³ñí ýí¢í³ áè÷ãèí õàðèíü Ïðèþòíà ðàéîíà ìóçåéä õàäºëãäšàíà.
Ýí ñòàòüÿäàí áè Áàëã ñåë³í³ñ ä³³íä ºàðàä éîâñí ç³ðì óëñèí òóñêàð áè÷¢â. Ýäí ä³³í³ñ õ³ðš èðñí óãà, ýê-ýöê³í,¢ðí-ñàäàí ¢çõ õ´â ýäíä ó÷ðñí óãà. Ò´ðñêí³ííü, îëí ³ìòí³ííü, ´ðê-á¢ëèííü, ºóëìòûííü ò´ë³, îð÷ëœ äååð ó÷ðõ à÷íð-çååíðèííü ò´ë³ èèì õ³³ðò³ íàñíàñí õîëüšñí áîëšàíà. Ýäí³ íèë÷³ð ìàäí ýâèí òààëä á³³í³âèäí, ýäí³ íåðäíü ì´œêèíä ìàíà òîäëâðò ¢ëäõ.

Ìàðãàðèòà ÀÐÇÀÅÂÀ
На снимке: Р.П. Онкоров

Видео