Ìàðòãäñí íåðä ñåðã³ãäš, ³ð¢í ºàçð á³³ñíü èëäêãäâ

24-05-2017, 16:45 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Çóí šèë õîîðàí ²ð³ñ³í ãîñóäàðñòâèí òóóšä îðñí ýðêí ÷èíðò³ õ¢âðëòñ áîëñìí. Õóó÷í öàãà éîñíà òîãòàö õîëüâðàä, øèí éîñí òîãòàãäàä, øèí õ³ë³öò³ ê¢ ñó𺚠á¢ðä³ëºí³ äåâñœ ýêë³ä, 74 šèëèí òóðøàðò ³ìòí³ óõàºèíü ñîëüëºàð èê ê¢÷ëëò êåãäš éîâëà. Òåð ó÷ðàð ýí 2017 šèë îðí-íóòãèí ÷èãí, òåð ìåò ìàíà òàœº÷èí òóóšä ÷èãí èê òåìäãò³ šèë áîëšàíà. Áîëüøåâèê¢äèí éîñí áàòðñí öàãàñ àâí ýêë³ä, áóðõí-øàšèã óóðóëëºàð, õóðëìóäûã óãà êå뺳ð, òåð¢íä öåðãëš³ñí ³ìòèã öààšëà õàðºóëëºàð àðäíü îðñí ê´äëìø êåãäñìí. "Äàëà í³³õëõë³, šèðì³õ³ ÷èãí ê´íäðí³" ã躳ä. Õàëüìãò ÷èãí õóðëìóä õàìõëãäš, øàšíà õóâðãóä ò´ð¢ö óãà êåãäñìí. Íîìèí, ñóðºóëèí áîëí ñîéëûí öóòõëœãóä á³³ñí õóðëìóä òàðàãäñíà õ´´í, òåð¢íä öåðãëš éîâñí õóâðãóä ò¢¢ðìä ñóóëºãäš, ýñ ãèš òàëäàí ºàçðóð òóóâðò éîâóëãäš, íåðíü ìàðòãäñìí. Òåäí³ ´ðê-á¢ëä, ýëãí-ñàäí äóíä ãåëœã¢äèí áîëí ìàíš áîëš éîâñí óëñèí òóñêàð çóã äîðàºóð øèìëäš êåëäã öàã èðñí áèë³.
Õóðëìóäò á³³ñí íîìòà äåãòðì¢ä, áóðõäûí ä¢ðì¢ä, ì´ðã¢ëä îëçëãääã îëí íàíü ÷èãí òîîò òåð šèëì¢äò ãååäðš óãà áîëñìí. Óõàíè ã¢í ç´´ð áîëšàñí íîì, óðí ºàðèí ´â³ðö êåãäëì¢ä, àëòàð óéñí õóâöí, êåëí óëñèí ýðäìèí ¢íò³ òîîòíü òèèã³ä óãà áîëñí ºóíäëòà éîâäëûí àø îäà ê¢ðòë ìåäãä³ä á³³í³. Îþíè ìåäðëèí õàëõàð áèäí òèèã³ä á¢êë çóí šèëèí êåìš³íä õîîñðàä, ´í÷ð³ä, ¢éíðèí çàëºëäàºàí ãååñí áîëšàíàâèäí. Îþíè óõàíè ç´´ð³ñ òèèãš õîëüšñíà àøíü éèð ºóíäëòà. Ñîéëûí-øàãøàâäûí êåñã ¢íò³ òîîòàí ãååñí ò´ë³ä ³ìòí³ óõàíä ñ³í áèø õ¢âðëòñ áîëñíü èë. Áîëâ ÷èãí óõàòà, ñåðëò³ óëñ á³³º³ä, ç³ðì òîîòûã áóëòóëàä, õàäºëš îäà öàãà ¢éèí óëñò ê¢ðò³ñèíü ÷èãí áèäí õàíëòòàºàð òîäëõ ç´âò³âèäí. Çóã òåð¢í³ñ êåñãíü ä³³í³ šèëì¢äò áîëí Ñèâð¢ð òóóãäñí öàãëà ãååäðñìí.
2016 šèëèí õàâðàð Àäã áîëí Àðòåçèàí ñåë³äèí ì´ðã¢ëèí ãåðì¢äèí ëàì Ëîáñàíã Åøåí ñóðâðàð áè òåð ºàçðàð éîâàä, ãåëœã¢äèí íåðäèã, õóðëìóä áîëí ³ð¢í íàíü ÷èãí îðìñ àëüä á³³ñèíü ìåäš àâõàð á³³ðí óëñëà õà𺚠ꢢíäë³â. ²ìòíë³ ê¢¢íä³ä, òåäí³ òîäëâðèã áè÷š àâàä, ñîíüí îëí ìàòåðèàë èëäêâèäí.
Àðòåçèàí (Öåêðò) ñåë³íä Òååê³ ãèäã ê´ãøí ãåëœãèã öóãòàí á¢ë³í ñåäêëò³º³ð òîäëš êåëâ. Øàšèã óãà êåš³ñí çîâëœòà öàãò ÷èãí ýí ãåëœ ³³ëãî ýâð³ííü ñåë³í³ óëñò äàœãèí ä´œ áîëäã á³³š. Ýíä ºàçðòàí á³³õä ÷èãí, òåð ìåò Ñèâðò Àëòàéñê êðàéä òóññí öàãòàí ÷èãí èðñí ê¢í áîëºíä òóñàí ê¢ðãš éîâš. Òååê³ ãåëœ 1937 šèëä öààæëà õàðºàä, ºóðâí šèë ò¢¢ðìä ñóóºàä ºàðñí á³³š. Áþðâÿ Î÷èðîâè÷ Áîñõîìäæèåâèí òîäëñàð, ýäí íåã ºàçðà óëñ áîëšàíà. Óëàíõîëüñê íóòãà Öàºàí Íóð ñåë³í³ñ ºàðñìí. Òååê³ ãåëœãèí íåðíü Êàíêàåâ Òååê³ á³³ñìí, ýí 1888 šèëä ºàðñí ê¢í á³³š. Õîþðí íåã áóäü÷œãóäà òîõìà óëñ áîëšàíà. Òååê³ ãåëœ Ò´âäò øàšíà èê ñóðºóëü äàññí á³³š. Áþðâÿ Î÷èðîâè÷èí êåëñ³ð, òóóâðèí öàãëà õàìäàí Àëòàéñê êðàéä Òðîèöê ðàéîíä "Ïðîëåòàðñêèé" ñîâõîçä ýäí á³³ñìí. "Èê ìåäðëò³, íîìòà áîëí òîîìñðòà ê¢í áèë³, - ãèš ýí òîäëíà.- Ãåìò³ä êåâòñí ꢢã íîì óìøàä, ýäã³÷êäã áèë³".
Òååê³ ãåëœ øóëóí-äóëóí, ³ìòíä ä´œ áîëõäàí ìóóðäãî ê¢í á³³ñìí. Ñïåöïåðåñåëåíöèí äèã-äàðàã ýâäñí ò´ë³äíü ìèëèöèí àõëà÷ ãåëœãèã ò¢¢ðìä ñóóëºñí áèë³. Îðñàºàð ìóóºàð êåëäã áèéíü Òååê³ ãåëœ ìèëèöèí àõëà÷ä êåëš: " ×è - ìèíè ¢ðí÷, ò¢¢ðì ìèíè ãåð. ×èíè ãåðãí÷í ºóðâí šèë ãåìò³ á³³í³. Áè òåð¢ã ýä㳚 ÷àäõóâ". Ìèëèöèí àõëà÷ áîëõëà èèãš õ³ð¢ ´ã÷: "Îëí-³òìí³ õîðòí áîëšàõ ÷àìä ÿºš áè ãåðã³í ¢ç¢ëõ¢â?! Íàìàã ïàðòÿñ ê´´š ºàðºõ". Òèèãõë³íü Òååê³ ãåëœ "Äóðí÷í, çóã ÷èíè ãåðãí ýäãøãî, òåð¢ãèíü ìåäí÷è".
Òååê³ ãåëœ áèé볺³í áè÷êí áóðõòà éîâäìí. Çóœêâà ãåã³í³ ä¢ðò³ òåð áóðõí - Õàð Çóœêâàí áóðõí á³³ñìí. Ìèëèöä òåð¢ãèíü àâ÷êñí á³³š. "Ýí÷í êåí áîëšàõìá?" ãèš ìèëèöèîíåð ñóðñíä ãåëœ êåëš: "Èê íîìòà ê¢í, áóðõí áîëñí ê¢í". Íîìòà äåãòðèíü ÷èãí íåãš³ä àâ÷êñí á³³š.
Ìèëèöèí àõëà÷ êåñãò³í óõàëñíà õ´´í, íåã ä³êš ãåëœãèã íóóâ÷èí³ð ãåðò³í àâ÷ èðš. Áàíü ò¢ë³ä, óºàºàä, õóâöèíü ñîëÿä, ãåðãíü êåâòñí îðíäã òàë àâ÷ èðš. Òååê³ ãåëœ ê¢¢êä ê¢¢í³ í¢äèíü øèðòš õ³ë³º³ä, õîîëûíü á¢ðòêš øèíšë³ä, ºàð-ê´ëèíü á³ðš ¢ç÷ê³ä, öààñ àâàä, òåð¢í äååð íîì áè÷â. Òåð¢í³ñí éèñí áè÷êí äîëäà ê庳ä, ºóðâí ´äð ºóðâàä äîëäà àðøàëóëòí, ãèš êåëâ. ¥ð¢í ýðò ºóðâí ´äð ýí ýìèã àðøàëñíà äàðó ꢢêä ê¢í áèéíü áîñàä, îðí äååð³í ñóóäã áîëõ ãèš çàëóäíü êåëñí áèë³. "Öààðàíäíü ýìí¢ëõ³ð ñåäš³õë³, ºóðâ õîíàä, íàìàã ä³ê³ä íààðàí àâ÷ èðòí, - ãèš Òååê³ ãåëœ ìèëèöèí àõëà÷ä êåëš.- Íîìòà äåãòðì õ³ð¢ íàíä ´ãòí. Ýìí¢ëëºíä òåð êåðãò³".
Òèèã³ä ºóðâí õîíã áîëñíà õ´´í ìèëèöèí àõëà÷ ãåëœãèã ä³êí ãåðò³í àâ÷ èðâ. Ãåëœä íîìòà äåãòðèíü áîëí Çóœêâà ãåã³í³ áóðõèíü áàñ ´ãñìí. Òååê³ ãåëœ ä³êí³ñ íîì óìøàä, öààñí äååð íîì áè÷³ä, òåð¢í³ñíü õ´ðí íåãí áè÷êí äîëäà êåš ´ãâ. ¥ð¢í ýðò õîîñí ýëêíä³í äîëàí õîíãòàí ºóðâàä äîëäà àðøàëòõà, ãèš çààâð ´ãâ. Òåð öàãò ꢢêä ê¢í ýâð³í áîñàä éîâäã áîëõ, ãèš ãåëœ èòê¢ëâ. Äîëà õîíàä ìèëèöèí àõëà÷èí ãåðãí áîñäã áîëàä ýäãâ. Òèèã³ä 20-25 õîíãèí äóíä ºóðâí šèëä³í êåâòñí ꢢêä ꢢã Òååê³ ãåëœ ýä㳚 àâñìí.
À÷èíü õ³ð¢ë³ä, ìèëèöèí àõëà÷ Òååê³ ãåëœãèã êîìåíäàòóðò ºàðàí èðš ò³âš³õ äààëºâðàñíü ñóëäõàä, ñåë³ä³ð òîðâð óãàºàð éîâš áîëõ öààñ êåš ´ãñí á³³š. Òååê³ ãåëœ èê ìåäðëò³, ´â³ðö ýðäìò³ ê¢í ãèš òåð òîîëäã áèë³. Òåã³ä ãåëœ öóã Àëòàéñê êðàéÿð ýðãš éîâàä, õàëüìãóäò òóñàí
ê¢ðãš éîâñìí. Íàñíü èð³ä, Îçåðî Ïåòðîâñêîå ñåë³íä ýí á³³ðøš á³³â. Òåðíü Òðîèöêàñ èê õîë áèø áèë³. Õàëüìãóä òåð¢íä íåã áè÷êí ãåð áîñõš ´ãë³. Òåíä³í ýí 1955 šèë ê¢ðòë áóðõí áîëòëàí á³³â. Ýí¢ã îðøàõàð ðàéîíä á³³ñí öóã õàëüìãóä èðñèã Áþðâÿ Î÷èðîâè÷ òîäëíà. "Òàäí þì ìåäš³õøò, êîìïàðòèí éîñí 75 šèë áîëàä õîëüâðõ, - ãèš ³ìää³í ãåëœ êåëäã áèë³. - Èê ãèäã ¢¢ì³í ºàðõ, ä³í óãàºàð ³ìòí äîòðàí õîðàä á³³õ. Òàäí õ³ð¢ ãåäðã³í éîâõ ç´âò³ò. Öàã òèèì èðõ, ìàøèä îëí áîëõ, õîò êåäã ìàøèä, õóâö óºàäã ìàøèä äàëà áîëõ, àðàò ÷èð³ò³ ³ìòí èð³ä, õîò ´ãõ òàäíä. Òåíä (ªàçðòàí) èð³ä ìó áèø á³³õèò. ¥íäð-´íäð ãåðì¢äèí äîðàºóð íîõàí 䢜㳠´äìã³í àòõ÷êàä, íîðä-öîðä ã躳ä éîâëäàä á³³õèò. Øèí éîñí èðõë³ íåâ÷ê ìóóºàð á³³õèò, öààðàíäíü ÷èêðõ".
Áþðâÿ Î÷èðîâè÷èí òîäëñàð, êåëñí ꢢêíü ãåìíš, õîéð ê´ëíü ò³êðš. Ýì÷íðò ¢ç¢ëñí, òåäí òóñëš óãà. Õàëüìãóä êåëí³, òåð Òååê³ã îëš àâòí. Òåð êåìä Òååê³ ãåëœ ò¢¢ðì³ñ ºàðñí, ºàðòàí ñóëäàí éîâšàõ öààñòà á³³ñìí. Ìàíàõíàñ õîë áèø Áåëîâñêîå ñåë³íä òåð éîâíà ãèñí 糜㠺àðâ. Òåíä îëí õàëüìãóä áèë³. Òåð ñåë³íä õ³³º³ä îäàä, õàðºàä, ç´â³í êåëš ´ãâ. Íàìàã ñîœñ÷êàä, êåëš³í³: "Ìàœºäóð ´ð¢í éîâõìí, îäàä õ³ë³í³â".
Ìàíà õààëºä ò¢ðãí óðñõóëòà ºîë õàðºâ. Õàâðèí öàã á³³ñí, ì´ñí õ³³ë³ä, óñí òóðãëàä 㢢š³õ ºîëûã áèäí äàâš ºàðõ ç´âò³ áèë³âèäí. Áèé³í áè÷³ íîðºòõà ã躳ä, õóâöàí áîëí ºîñàí ò³³ëòí, ãèš ãåëœä êåëš³í³â. "Áè íîìòà ê¢í óñíä îðš ÷àäøãîâ" ãèš³í³. "Áè òàíèã ¢¢ð³ä ê¢ðãí³â", - ãèš êåë³ä, ºîëûã òèèãš ºàòëš ºàðâèäí. Òèèã³ä ãåðò³í àâ÷ èð³ä, äàðóíü ꢢêí á³³ñí ãåð¢ð ãåëœò³ õîþðí îäâèäí. Ê¢¢êèã õ³ë³÷ê³ä, ãåëœ áî÷êòà óñèã ºàë äååð ò³â³ä, òåð¢íä òåì³í³ õàòõàí÷ãèã ê庳ä áóñëºâ. Äàðóíü ºàëàñ òåð¢ã³í áóó뺚 àâàä, íåâ÷ê ê´ð㳺³ä, êåðãò³ á³³äëäíü ê¢ðãâ. Òåð óñíä ꢢêèã ñóóëºâ. Öààñíä íîì áè÷³ä, òåð¢ã³í áè÷êí äîëäàñ êåš îðàâ. Íîì óìøàä, òåð¢ãèíü àðøàëòõà ãèâ. ¥ð³ë ñàð áîëàä, ìèíè ꢢêí òèèã³ä ýäãâ.
Òèèì èê ÷èíðò³, ÷èäëò³ ãåëœ á³³ñìí. ²ìòí òåð¢íä èê³ð èòêäã, ê¢íäëäã áèë³, Òååê³ ãåëœ áîëõëà ê¢í áîëºíä ä´œ áîëõàð àäºäã áèë³. "Ê´â¢äèí ´ãñí ì´œãí ìèíè õàëó 䢢ðã³ä á³³í³",- ãèš êåëäã á³³ñèíü ³ìòí òîäëíà. Òååê³ ãåëœ ñ³³º³í õ³³ñí³ õ´´í Çóœêâà ãåã³í³ ä¢ðò³ áóðõèíü Áîêòà Áàäìàåâè÷ Áàäìàåâä ´ãñí á³³š. Ýäí íåã ò´ðë óëñ áîëàä, òèèì øèèäâð àâãäñí áîëšàíà. Áîêòà Áàäìàåâè÷èí ê´â¢äíü òåð ³ð¢í áóðõèã îäà ê¢ðòë õàäºëš éîâíà.
Àíàòîëèé Áåìáååâè÷ Áîêòàåâèí òîäëâðàð, ýíä ä³êí íåã ãåëœ á³³ñìí. Òåð¢í³ íåðíü Öþðþì Áàòëàåâè÷ Òîñòàåâ áèë³. Öààšëà õàðºàä, í³³ìí šèëä³í ëàãåðüò ñóóºàä, ñóëäõëàðí ýëãí-ñàäàí õ³³º³ä Ñèâðò èðñìí. Ì´ðã¢ë êåõ, ³ìòíä ä´œ áîëõ ç´â ýñ ´ãñí áèéíü êåðã³ð èðñí ³ìòíä òóñàí ê¢ðãëãî á³³äìí áèø. Òåã³ä ýí¢ã ä³êí³ñ çàðºëà õàðºóëàä, õàš àëñìí. Ýðêòí öààòíà ê¢í á³³ñìí.
ßíç ãèäã áè÷êí õîòíä õóðëä ¢¢ëäš³ñí Áóëºíà Øàð ãåëœãèí òóñê òîäëâðàðí Àííà Ìó÷åðÿåâíà Ñîêòóåâà õóâàëöâ. 1938 šèëä òåð ãåëœ ò¢¢ðìä ñóóëºãäñí á³³š. Ò¢¢ðì³ñ ñóëäš èð³ä, Ñèâðò ´œãðš.
Óëàí Õîëûí ³ìòí ìåääã á³³ñí Ìàðºøà ãåëœãèí òóñêàð ÷èãí Àííà Ìó÷åðÿåâíà òîäëš êåëâ. Õàðîøåâ Ìàðºøà ãèäã íåðò³ á³³ñí òåð ãåëœ áàñ öààšëà õàðºš. Ò¢¢ðì³ñ ñóëäñíà õ´´í, ä³³íä îðàä ò´ðñê³í õàðñš. Òåíä³ñ Ñèâðò òóñàä, ò´ðñêí ºàçðóðí õ³ðš èðñí á³³š.
Òàâí ªàøóí ãèäã ñåë³íä ãåëœ áîëš éîâñí Àäüÿí Ýðäíèåâè÷ Ìóêàáåíîâèí òóñêàð Ëþäìèëà Ãó÷èíîâíà Øåðêåøåâà êåëš ´ãâ. Ýëãí-ñàäíàííü òîäëâðàð òåð ãåëœ Ò´âäò øàšíà ñóðºóëü äàññí á³³š.
Øàšíà õàëõàð ¢¢ëäš, îëí ³ìòíä³í òóñëš éîâñí êåñã ê¢¢í³ íåðä èèã³ä èëäêãäâ. Öàãèí ºàøóòà åâ³ë³ð ýäí³ šèðºë àìð áîëñí óãà. Áîëâ îëí ³ìòíä³í òóñàí ê¢ðãš éîâñí óëñèí ñàíë ìàðòãäëãî, ¢éíð äàìšàä, îëíä òåìäãò³ áîëâ.
Ãåëœã¢äèí íåðäèã èëäêš àâõä, àëüä ÿìàðàí õóðë á³³ñèíü ìåäš àâõä ä´œ áîëñí óëñò Á.Áîñõîìäæèåâä, Â. áîëí Ñ.Áî÷àåâèõíä, À.Ñîêòóåâàä, À.Áîêòàåâä, Å.Áîêòàåâä, ¢íí-ñåäêëèí õàíëòàí ´ðãš³í³â. Ñåë³í³ áèáëèîòåêèí ºàðäà÷, Àðòåçèàí ñåë³í³ ìóíèöèïàëüí á¢ðä³öèí äåïóòàò Åâäîêèÿ Áåìáååâíà Åñèíîâàä ³ð¢í ÷èíðò³ ýí êåðã ê¢ö³ëºíä ò³âö³í îðóëñèíü áàñ õàíëòòàºàð òåìäãëš³í³â.

Áåìá ØÀÍÒÀÅÂ,
Êåëí-óëñèí àðõèâèí àõ àðõèâèñò

Видео