Ìàðòãäñí íåðä ñåðã³ãäš³í³

07-06-2017, 15:44 | Таңһчин зәңгс » Бурхн-шаҗна төрәр

Ýí ò´ð³ð ò¢ð¢í ñòàòüÿ ýí¢í³ ´ìíê òîéãò áàðëãäëà. Îäà öààðàíäíü õ³³âð ê庳ä, Àäã ñåë³íä ³ìòíë³ õàðºñíà òóñêàð êåëš ´ã÷³í³âèäí. Èèã³ä Òàòüÿíà Ãèíäååâíà Øàâêèåâàí òîäëñàð, Îãëà Ö³³äð (Îãóëîâ Öÿäð) ãåëœ áîëñí äååð³í ýì÷ á³³ñíü ìåäãäâ. Ãåëœãèí öåðãëš³ñí õóðë Öàºàí Ñ´ã ãèäã á³³ðíä á³³ñìí. Òåðíü Öàºàí- Óñí ñ³ë³í³ñ õîë áèø áèë³. 30-÷ šèëì¢äèí ÷èëã÷³ð òåð¢ã öààæëà õàðºóëàä àëñí 糜ã á³³í³. Òåð öàãò õóðëûã òàðàºàä, òåð¢í³ ìîäûíü, íàíü ÷èãí ìàòåðèàëûã òàëäàí òîñõëòä îëçëš. ¥äìã áîëºäã ãåð ÷èãí òåð¢í³ñ òîñõãäñèã ³ìòí òîäëíà.
Áàìáèí Ýðäíü (Áàìáàåâ Ýðäíå) ãèäã ãåëœãèí òóñêàð Ëèš-ª³ð³ Ìàñàíäàåâè÷ Öîðãàåâ êåëš ´ãâ. Ýí ñåë³íä ä³³í³ âåòåðàíìóäàñ ³ìä ¢ëäñíü Ëèš-º³ð³ Öîðãàåâ áîëšàíà. Ò´ðñêí ñåë³í³ òóóšèã ýí ñ³³í³ð ìåäí³. Áàìáèí Ýðäíü ãèäã ãåëœ Óëàí Õîîëûí ê¢í á³³ñí³ òóñêàð âåòåðàí êåëí³. Õàëüìãóä Ñèâð³ñ èðñí öàãàñ àâí Áàìáèí Ýðäíü Àäãò á³³º³ä, ³ìòíä òóñëš éîâñíà òóñêàð òîäëš êåëâ.
Ëèš-º³ð³ Ìàñàíäàåâè÷ ä³êí íåã éîâäë òîäëâ. ij³íä ºàð÷ éîâõèííü ´ìí òåð¢ã ýöêíü áóðõíä ì´ðã³ä, çàëüâðàä ºàðòõà ã躳ä, Ò´´íã ãåëœä àâ÷ îäñí á³³š. Áèé³í ÿºš á³ðõ³í, þ êåõ³í ìåäëãî ¢¢ìš³ñí ê´â¢íä ýöêíü ÿºš ³äñ àâõèíü, íàíü ÷èãí òîîòûã çààš ´ãñìí. Êîìñîìîëåö á³³ñí Ëèš-ª³ð³ä òåðíü òèèãõä éèð ñîíüí á³³ñíü ìåäãäš³í³.
Áàìáøà Ýðäíü ãèäã ãåëœãèí òóñêàð Íàìðó Ýðäíèåâè÷ Õîäæàåâ òîäëš êåëâ. Óäàí ê¢ë³š³ñí
ꢢêí ¢ðí ò´ðõë³íü ýäíä òåð ãåëœ íîìòà äåãòð áåëãëñí á³³š. Òåð Äîðš æîäâèã ýäí ³ð¢í êåâ³ð õàäºëàä, çå ꢢêíä³í áåëãë³ä, ãåëœã¢ä ³ìòíä ÿìàðàí èê òóñ ê¢ðãš éîâñíà òóñêàð òåð¢íä êåëš ´ãí³.
Ñâåòëàíà Áåðèêîâíà Ìàöàêîâàí êåëñ³ð, Áàìáøà Ýðäíü ãåëœãèã ýí áàñ ìåääã á³³š. Óëàí Õîîëàñ õîîê÷óä òîõìòà ê¢í áèë³ ãèš òîäëíà.
Ç¢í ºàðà ê¢ðñëì¢ä òîõìà ãåëœã¢äèí òóñêàð ÷èãí ³ìòí òîäëíà. ×´´íã ãåëœ, ¥äìã ãåëœ, Ìèäð³
Ò¢¢íã ãåëœ ã躳ä á³³ñí á³³š. Ìèäð³ Ò¢¢íã ãåëœ (Ìèäèðîâ Òþþíã Õàìóðîâè÷) 1935 šèëä Ëåíèíãðàäò Àãâàí Äîðæèåâëà õàðºñíà òóñêàð ³ìòí òîäëíà. ij³í³ šèëì¢äò Àäã ñåë³íä³í
ì´ðã¢ë êåš éîâñíà òóñêàð êåëöõ³í³. Õàëüìãóä òóóâðàñ èðñí³ õ´´í 1957 šèëä ýëãí-ñàäíäàí èèì 糜ã èë㳚: "Áè ýð¢ë-ìåíä á³³í³â. Ìèíè ñàäí ãèš áèé³í áè÷³ ìåä¢ëòí, òàäíèã éîñí òààñøãî". Õ´´ííü èðñí 糜ã³ð, ãåëœ áîëàä, ñ¢ë ê¢ðòë ¢¢ëäš éîâñíü,1963 šèëä Õàóýëëä
(ÑØÀ) ´œãðñí áîëš ºàðâ.
ªóíäë ò´ðõä, áóðõí-øàšèã óãà êåëºí³ ê´äëìø ýêëõä, Àäã ñåë³íä õóðëä öåðãëš³ñí öóã ãåëœã¢äèã 1937-1938 šèëì¢äò öààšëà õàðºóëàä, ò¢¢ðìä ñóóëºñìí. Òèèã³ä ýäí³ íåðä ìàðòãäñìí. Àäã ñåë³í³ á³³ðí óëñ Õ.Áþð÷èåâ, Ò.Øàâêèåâà, Ñ.Ìàöàêîâà, Á.Öåðåíîâ, Í.Õîäæàåâ,
Â. Áàíäæàåâ, Ê.Ãàøóíîâ, Ë.-Ã.Öîðãàåâ òåð ãåëœã¢äèã òîäëàä, íåðèíü çààºàä, ³ìòíä ìåä¢ëñíäíü õàíëòàí ´ðãš³í³â. Á³³ðí óëñëà òàíüëäóëàä, ñîíüí îëí ìàòåðèàë öóãëóëëºíä òóñëñí Àëåêñàíäðà Âàñèëüåâíà Òþðáååâàä îíö õàíëòàí ìåä¢ëš³í³â.
Ãåëœ éîâñí óëñèí íåðäèã èëäêš, àëüä, ÿìàðàí õóðë á³³ñèíü ìåäš àâñí ê´äëìø êåãäñí³ äàðó Áóðõí Áàãøèí Àëòí ñ¢ìä 2017 šèëèí ôåâðàëèí 27-ä èê º³³õ¢ë áåëäãäâ. "Áóääèçì â Êàëìûêèè: âîçâðàùåííûå èìåíà" ãèäã º³³õ¢ë îëí óëñèí îíüãèã àâëâ. Öóòõëœ õóðëûí àõ áàãø Ìóóòë ãåâø éèð ´â³ðö ýí º³³õ¢ëèã á¢ðä³õ ñåäâ³ð ÿºš ¢¢äñí³ òóñêàð, ÿìàðàí ê´äëìø êåãäñí³ òóñêàð êåëš ´ãâ.Ò¢ð¢ë³ä øàší ëàìèí òîîëâðàð, "Áóääèçì â Êàëìûêèè: ïðîøëîå, íàñòîÿùåå, áóäóùåå" ãèäã ò´ñâ êåõ ñàíàí áèë³.
Òèèã³ä ýí ò´ð³ð ýêë³ä ¢¢ëäõë³, ãåëœã¢äèí íåðä ìàðòãäñí áîëš ºàðâ. Òåã³ä òàœº÷èí Êåëí-óëñèí àðõèâèí àõ àðõèâèñò Áåìá Øàíòàåâèã õ³³âðò ä´œ áîëòõà, ãèš ñóðñíà òóñêàð Ìóóòë ãåâø êåëâ. Òèèã³ä øèøëœ äîêóìåíòñ õ³³ãäš, á³³ðí ³ìòíë³ ê¢¢íäâðì¢ä êåãäš õ³³âð ýêëñìí. Á³³ðí ³ìòí ýí êåðãò îðëöš, ìåäñ³í êåëš ´ã÷, ç³ðì ìàòåðèàëìóäàðí õóâàëöñíü éèð ñ³í áîëâ.
Ñîâåòèí éîñí òîãòšàñí šèëì¢äò õàëüìãóä áóðõí-øàšíä èê³ð ø¢òäãî öàã áèë³, öóã ò´ðì¢ä øàšíà éîñàð õàºëãäš éîâëà. 1924-1928-÷ šèëì¢äò òàœº÷ä øàšíà 70 îáùåñòâ òîîä àâãäñìí. Òåäíä 38452 ê¢í ãåø¢äíü á³³š. Õóâðãóäûí òî áîëõëà, 1904 ê¢í á³³ñìí. Õ´ðäã÷ çóí šèëèí çîâëœòà áîëí ºàøóòà êåñã õ¢âðëòñèí öàãò áóðõí-øàšíä ø¢òäã óëñèí êå糜ê îþíè, íîìèí, øàšíà, ñîéëûí àâúÿñìóäûã õàäºëš éîâñíü ãåëœã¢ä áîëí õóâðãóä á³³ñìí. Òåð õàòó éîñíà òààëëà êåñãíü èšëäš ÷àäñí óãà, òåã³ä èê çóíü öààšëà õàðºš, ò¢¢ðìä, ýñ ãèš ëàãåðüò çîâëœãàí ýäëš ´œãðñìí.
1920-1940-÷ šèëì¢äò êåä¢ ãåëœã¢ä áîëí øàšíà õóâðãóä öààšëà õàðºñèíü ìåääã àðº óãà, ê¢öö òî-äèã óãà. Áîëâ ýí òóñò øèíšëëò öààðàíäíü êåãäš³í³. "Ðåïðåññèðîâàííîå áóääèéñêîå äóõîâåíñòâî Êàëìûêèè" (Ýëèñòà, 2014) ãèäã äåãòðò³í òóóšèí íîìèí êàíäèäàò Ã.Äîðäæèåâàí áè÷ñ³ð, 1929 šèëèí ýêëö³ð áóðõí-øàšíà ´ìí³ñ èê ä³âðëò ýêëõèí ´ìí Õàëüìãò 42 õóðë, ì´ðã¢ëèí 19 ãåð á³³ñìí, òåð¢íäíü 1528 øàšíà õóâðã öåðãëš³ñìí. Éèñí šèë áîëàä, àâòîíîìí îáëàñòüä 1938 šèëä íåã ÷èãí ãåëœ ¢ëäñí óãà á³³š. Íîìò Ãàëèíà Äîðäæèåâà öààšëà õàðºñí çóã 262 ãåëœãèí òóñê ìàòåðèàë öóãëóëš àââ. Óðäíü òóóšèí íîìèí êàíäèäàò È. Áîðèñåíêî "Õðàìû Êàëìûêèè" (Ýëèñòà, 1994) ãèäã äåãòðò³í 154 øàšíà õóâðãèí íåð îëíä ìåä¢ëñí áèë³. Òåäí³ñ 145-íü ãåëœ á³³ñìí. Òåðíü 1930-1940-÷ šèëì¢äò öààšëà õàðºñí ãåëœã¢ä áîëšàíà.
Öóòõëœ õóðëä ê´äëš³õ º³³õ¢ëä òåð íåðäèí êåñãíü çààãäñí á³³í³. Ýí º³³õ¢ëä íîìàí ò´ãñ³ñí ãåëœã¢äò ´ãäã á³³ñí èòêë ºàøãóä ÷èãí ýí º³³õ¢ëä ¢ç¢ëãäš³í³. Ãåëœ ê¢¢í³ öîëûíü èòê¢ëš³õ öààñí éèð ñîíüí. 1924 šèëä êåãäñí õîéð ì蜺 ºàð øàšíà õóâðãèí íåðí îðñí öààñèã îäà õ³ë³õä éèð ñîíüšëòòà áîëíà. Øàšíà ñóðºóëü äàññèíü èòê¢ëš³õ ºàøãóäò ãåëœãèí íåð-óñí, íàñíü, ÿìàðàí õóðëä ê´äëõíü çààãäñí á³³í³. Àðõèâä îëäñí õàìãèí êåç³œê ºàøãíü 1862 šèë³ð òåìäãëãäš. 1882, 1886-÷ šèëì¢äò ºàð ò³âãäñí ºàøãóä áàñ îëäâ. ªàøãóäûí èê çóíü 1898 šèëä ãåëœã¢äò ´ãñí áîëš ºàðâ. Èòêë ºàøã áîëºí ýâð³ òîéãòà, Õàëüìãèí øàší ëàìèí ºàð ò³âñèíü øèøëœ òèèç³ð áàòëñí á³³í³. Ëàìíð Äåëãåðêèåâèí, Çàìáî Àðàãáàí, Àðøèí ºàðàí ò³âñí èòêë ºàøãóäûã º³³õ¢ëä ¢çš áîëõìí.
Îíö ÷èíð 碢š³õ ýí ºàøãóäëà õàìäíü ãåëœã¢äèí áîëí õóâðãóäûí íåðä îðñí öààñí îëäñíü èê ÷èíðò³. 1924-÷ šèëä êåãäñí òåð òî-äèãä 2339 ãåëœãèí íåðí îðš. Òóóšèí áîëí íîìèí òóñò èê ÷èíðò³ ýí îëâð, îëí óëñò ÷èãí éèð ñîíüí. Þíãàä ãèõë³, òîõìäíü ãåëœã¢ä á³³ñí óëñ ýëãí-ñàäíàííü íåðèã öåâðä¢ëš àâõìí áîëšàíà.
Òåð öàãò øàšíà õóâðãóäûí òóñò íàñíà êåìš³í³ òóñê éîñíà çàêâð óãà á³³ñìí. Òåã³ä òåð ñïèñê¢äò 7-9 íàñòà áè÷êä¢äèí íåðä áàñ îðñí á³³í³. 1929-÷ šèëä ºàðñí çàêâðàð íàñíü äèãò ê¢ð³ä óãà áè÷êä¢ä øàšíà íîì äàñõ ç´â óãà áîëâ. Òåã³ä 18 ê¢ð³ä óãà ê´â¢äèã òèèèãõä ãåð¢ðíü õ³ð¢ëñí á³³š. Òåð ó÷ðàð îëí šèëä ìàðòóëãäàä á³³ñí òîîò èëäêãäš³õíü éèð òóñòà áîëšàíà. Öàãèí éîâóäò òåð êåì óëì õîëäàä éîâñí áèéíü áèäí òåð¢ã ìàðòõ ç´â óãàâèäí. Ýíòí ìàíà òóóš, ìàíà íîì, ìàíà ñîéë, ìàíà àâúÿñìóä áîëšàíà. Õóó÷àí ìåäñí êåðãò òóñëíà.
Õ³³âðèí áîëí øèíšëëòèí àøò öóãëðñí áàéí ìàòåðèàë ²ð³ñ³í ãóìàíèòàðí íîìèí ñàœãèí ãðàíò àâõ õ³ë³âðò îðëöõ àðº íîìòíðò ´ãâ. "Ñàêðàëüíûå è êóëüòîâûå îáúåêòû íà òåððèòîðèè Ðåñïóáëèêè Êàëìûêèÿ: ñîâðåìåííîå ñîñòîÿíèå" ãèäã íåð 碢ñí íîìèí ê´äëìøèã äååð çààãäñí ²ð³ñ³í íîìèí ñàœ áîëí Õàëüìã Òàœº÷èí ïðàâèòåëüñòâ ä´œíâ. Òèèã³ä ýí õàëõèí
ê´äëìø öààðàíäàí êåãäš³í³, ìàðòãäñí íåðä ñåðã³ãäš³í³.

Áåìá ØÀÍÒÀÅÂ,
Êåëí-óëñèí àðõèâèí àõ àðõèâèñò

Видео