Çàÿíè áèëãò³ çîêúÿë÷

26-06-2017, 17:12 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Ýðíæ³í³ Êîíñòàíòèí - íåðò³ ø¢ëã÷, áè÷³÷, õàëüìã óòõ-çîêúÿëûí õàëõàð ¢¢ëäñí áèëãò
ì´í. Áè÷³÷ 1912 šèëèí ì´ðí ñàðèí 10-ä Ìàíöèí Êåöèí Áຠ×îíñà ³³ìãèí Îâàò ãèäã õîòíä óãàòÿ ê¢¢í³ ´ðê-á¢ëä òåðš ºàðñìí. Áè÷êíä³í ´í÷ð³ä, áàÿ÷óäò çàðãäëà. Øèí éîñíà öàãò šèðºëèí ñàðóë ºî õààëºàí îëñí
ê¢í.
Ò¢ð¢í àâãòàí 1923 šèëä ³³ìãèí ñ¢ì äååð á³³ñí ýêëö øêîëä ñóðºóëüä îðíà. 1924-1926 šèëì¢äò Áຠ×îíñà ³³ìãèí øêîë-èíòåðíàòä ñóðºóëüä îðš, íîìàí äàññìí. 1926-1929 šèëì¢äò Ýëñò áàëºñíà ØÊÌ-ä ñóðºóëü ñóðíà. 1930-1933 šèëì¢äò Øàðòó áàëºñíà Í.Ã.×åðíûøåâñêèéèí íåðò³ èê ñóðºóëèí õàëüìã êåëí³, óòõ-çîêúÿëûí áîëí òóóšèí äàöœä ñóðºóëü ñóðñìí.
Ýðíš³í³ Êîíñòàíòèí àõ ¢éèí çîêúÿë÷íðèí íåãíü áîëäã. Ò¢ð¢í ø¢ëã¢äíü "Çîâëœ", "Êèøã", "Ñîëüöàí" 1930 šèëì¢äò "Ëåíèí³ à÷íð", "Óëàí áàº÷óä", "Òàœº÷èí 糜ã" ãèäã ãàçåòì¢äò áàðëãäëà. 1931 šèëä "Äóó÷ øàð õ´´÷" ãèäã ò¢¢êíü áàðëãäëà (õîéðäàä-1934 š.). 1932 šèëä Ëååæí³ Öåðíë³ õàìäàí "Ê¢÷ò³ äèèëâð" ãèäã ø¢ëã¢äèí õóðàœºó, 1935 šèëä "Òååãèí î÷í" (ø¢ëã¢äèí õóðàœºó) áîëí "¥ðãìš" ãèäã êåëâð ñàëó äåãòð³ð áàðëãäëà.
Ýí¢í³ ¢¢ä³âðì¢äèí ºîë ä¢ðì¢ä - õ´´÷íð, ¢êð÷íð, õàð ê´äë³÷íð, òååãèí óãàòüíð. Áè÷³÷ ø¢ëã¢ä ýëâã³ð áè÷³ä, îëí óìøà÷íðèí ñåäêë èê³ð àâëëà. Òåð öàãà ãàçåòì¢äò áîëí ñåäê¢ëì¢äò ýí¢í³ ø¢ëã¢ä áîëí íàíü ÷èãí ¢¢ä³âðì¢ä òàñðëòàí óãàºàð áàðëãäšàš. 1934 šèëä Ýðíæ³í³ Êîíñòàíòèí áè÷³÷íðèí Íèèö³í³ ãåø¢í áîëñìí.
Áèëãò Õàëüìã óëñèí ø¢ëã÷èí (1974 š.), Ñîâåòñê Ñîþçèí áààòð Äåëã³ Ýðäíèí íåðò³ õàëüìã êîìñîìîëûí ì´ð³í ëàóðåàòûí (1968 š.), íåðí 碢š áèë³. Õàëüìã áîëí îðñ êåë³ð (1957-1980 šèëì¢äò) êåñã äåãòðì¢ä áàðëãäñìí: "Ì´œê áàéð", "Ýâèí ò¢ð¢í õàâð", "Topha", "Ìèíè é´ð³ë", "Àíäºàð", "Šèðºëèí šèâð". ijê³ä "Šèðºëèí õààëº", "ªàëàí õàäºë", "Ø¢ëã¢ä, êåëâðì¢ä áîëí
ò¢¢êñ", "Àœºó÷èí ê´â¢í", "Òåð ÷èëãð ´äð", "Öåöí áóëã" ãèäã íåðò³ î÷åðêñèí, êåëâðì¢äèí, ò¢¢êèí áîëí ðîìàíà äåãòðì¢äèí ò¢¢ðâ³÷ áèë³. Óðí ¢ãèí õàëüìã óòõ-çîêúÿëä áຠáèø ò³âö³í îðóëæ, øèí, ã¢í óòõòà ¢¢ä³âðì¢ä³ð ýâð³ óìøà÷íðàí áàéðëóëš éîâñìí. Áèëãòèí ø¢ëãë³í³ àºóëº, äóðäšàõ ñåäâ-ò´ðíü îëí. Õàëüìã Òàœº÷, õàëüìã óëñ, òóóšíü, àâã-á³ðöíü ºîëëã÷ ñåäâ ãèõë³ áóðó áîëøãî. Àõðàð êåëõë³, áèëã³í, áàéí óðí êåëò³ çîêúÿëìóäàí áèëãò³ ø¢ëã÷ õàëüìã óëñèí óðäê öàãèí áîëí ñîâåòèí, øèí öàãèí á³³äëë³ çàëºëäóëš, öàãèí íåêâðèã äàõš ò´ðì¢äèíü, óðí ¢ãèí ñåëì³ðí ìåä¢ëš. Ýí¢í³ "ªàëàí õàäºë" ãèäã ðîìàí õàëüìã óòõ-çîêúÿëûí òóóšä íåã ñàðóë õàëõíü áîëæ ¢ëäâ.
Ýðíæ³í³ Êîíñòàíòèí³ óðí á¢ò³ëä ºîëëã÷ îðì ýçëäãíü þìá ãèõë³, õàëüìã òåã, òååãèí ñ³³õí
ä¢ð, òååãèí ¢ðí³ - õàëüìã ê¢¢í³ - ³ìäðë, á³³äë-æèðºë, êåðã-¢¢ë, óõàí-òîîëâð, ê¢¢í³ ³ìí, íàñíä ó÷ðäã õ´â-êèøã, ýýš-ààâèí, ´âêíðèí óóë çàœøàë, ¢ãèí ºóëìòûí ñåäâ òåãø ñåðã³ãä³ä, ìàãòãäš äóóëãäíà. Ýí ò´ðò íåð³äãäñí èèì ø¢ëã¢ä çààš áîëõìí: "Áåðê áàéð", "Ààâèííü à÷ õ³ð¢ëí³â", "Ìîñêâà - õîòë áàëºñí", "Òåœãñèí øóóãàí", "Àðøàí àºàðòà ìîää", "Ñàëüêí", "ºàœ", "¥íð ò´ðñêì ´íäð", "Ýëñòèí òóñê ÷àñòð", "Ýêèí ñåäêë", "¥ð¢í òîðºà", "Ýëñò áàëºñì", "Øèí Ýëñò", "Õàâðèí áàéðòà íàðí", "Õàâð" áîëí íàíü ÷èãí ø¢ëã¢ä. Ê¢í áîëºí ýâð³ ºàçð-óñòà, ýâð³ ò´ðñêí íóãòòà áîëäã. Õàëüìã óëñèí ýœêð íóòã - ´ðãí áóóðë òåã. Òåã³ä õàëüìã ê¢¢í³ ³ìäðë òååãë³ áàò õîëâàòà ì´í. Ø¢ëã÷ ýí òóñêàð "Ì´œê ê´ê óëàñä" ãèäã ïîýìä³í èèãš òîäëíà:

“Òåã ìèíè, òååãì
Òåš³ëò³ ñ³³õí ýýšì,
Ýœêð ýýëò³ ÷àìàºàí
Ýê³í ãèš ñ´ãäí³â.
Ê¢ìíü ýêíð ÷àìøœ
Ê¢¢êä, ê´â¢ä³í òåòêí³,
Êåëä îðàä ò´ëæëòíü
Ê¢öë êåš ç¢òêí³.

Èèãš ø¢ëã÷ òååãèí ºàçðòàí äóðòàºàí ìåä¢ëí³. Ýí ñ³³õí ¢ãì¢ä ò¢¢ðâ³÷èí ÷ååšäíü, öîãöäíü øèœãäñí á³³í³. Õàëüìã òååã³í çîêúÿë÷ ýêë³, ýýšë³ 䢜ö¢ëí³. Òåã ³ìò³-êèèò³ òîîòûã, øàâøàä óðºñí þìèã òåòêí³, àñðíà, òåš³ë³í ´ãí³, ãèš çîêúÿë÷ ìåä¢ëí³. Òåðíü ¢íí. Õàëüìã ò´ðñêí òååãèííü òóñêàð, ýâð³ííü óõàí-òîîëâðàí, çîêúÿë÷ êåñã ä³êš ñàíš-òîîëš áè÷š ìåä¢ëí³:
¥íð ò´ðñêí òååãì
¥âðëš óëàñäèì ´ñêë³÷,
¥ð¢í ìåëìëçãñí ÷èèã³ðí
¥ñê³, õóðºäíü óðºàëà÷.
Êèð¢ ì´œãëõ íàìðòíü
"Êèèëã³ðí" îðàš òåâðë³÷,
Ê´ðê¢õí íèëõ àöìóäòíü
Ê´ê "á³ðí³ñ" ´ìñêë³÷.

Ýí ïîýìäàí ò¢¢ðâ³÷ ÿºæ òååãò³í äóðòà á³³õ³í ìàäíä ìåä¢ëæ³í³. Òååã³í çîêúÿë÷ ìàãòíà, õàíëòàí ´ðãí³. Þœãàä ãèõë³, òåã ³ìò³-êèèò³ òîîòûã õàðñíà, òåòêí³, àñðíà. Áîëâ, ïîýìäàí çîêúÿë÷ òååãèí òóñêàð êåëâ ÷èãí, äååð ¢ç¢ëñí ¢ëã¢ð³ñ àšãëõëà, ¢¢ä³âðèí íåã ºîë ä¢ð óðºñí óëàñí ìîäí áîëíà. Òååãò ñóóëºñí óëàñí ìîäí ø¢ëã÷ä õ³³ðò³, ýœêð óðºìë áîëíà. Øàâøàä óðºñí óëàñíä òåòêìš, àñðìš áîëñí òååã³í çîêúÿë÷ òåœê³í óãà ìàãòš, õàíëòàí ´ðãí³.
Òåã³ä óëàñäèì ´ñê³ñí
Òåš³ëò³ ñ³³õí òååãì,
Ýœêð ýýëò³ ÷àìàºàí
Ýê³í ãèš ñ´ãäí³â!
Ê´ê ø¢¢ñò³ óëàñäì
Ê´êðõ äóòìàí ÿíçòà,
ßðºà, ´í÷í óãà
ßñðàä, ÿðàëäàä éîâíà.

Óëàñí ìîäí çîêúÿë÷èí ¢¢ä³ëòä ´â³ðö óðºìë áîëíà. Ýí ìîäíëà çàëºëäàòà áàñ íåã "Ýëñòèí óëàñíä" ãèäã ñîíüí ñ³³õí ïîýì çîêúÿë÷ ¢¢ä³ñìí. Ïîýìèí ºîë ä¢ð áèéíü ò¢¢ðâ³÷ áîëíà. ¡¢ä³âðò³í çîêúÿë÷ ýâð³ííü ºàøóòà, ò¢ð¢-ç¢ä¢, ìóóëÿí ýäë³ä çîâš éîâñí íåã öàãèí íàìòðèí á³³äë-³ìäðëèí òóñêàð êåëí³. 1937 šèëä Ñòàëèíà ýðê øèëëºí³ éèð äîãøí çàñãëà õàðºñí öàãàñ àâí ýâð³ííü ´ðê-á¢ë³ñ, ò´ðñêí ºàçðàñ ñàëàä, çóðºàí šèëä³í ò¢¢ðìä ñóóñí, àðâí ä´ðâí šèëä³í òóóâðò á³³ñí ºàøóòà òóóš áîëíà. Áîëâ ºîë ä¢ð, áèéíü ò¢¢ðâ³÷, êåä¢ çîâëœ, ò¢ð¢-ç¢ä¢ ¢çâ÷í, òåð¢ã³í äààºàä, òåñ³ä, òóóâðò õ´ð hap šèë³í äàâóëàä, ìåä³ò³, ìåäðëò³, çîâëœä áàòðñí ÷èèðã ñåäêëò³ áîëš èðí³. Çóã àâàëüíü ê¢ë³š ÷àäëãî, òàëäàí ꢢíä ìîðäš. Ê´â¢íü áîëõëà, áàºäàí ãåìò³ä ³ðëš. Òåã³ä çîêúÿë÷ áàº-䢢âð íàñàí ñàíš, Ýëñòèí óëàñíä ñ³³õí èíüãò³º³í èðš, ñ¢¢äðòíü ñåð¢öñí öàãàí òîäëàä, èèãš áè÷í³:
Óëàñí, Ýëñòèí óëàñí,
Óðºà êåâò³í á³³º³÷,
Óõàí, ¢íäñí÷í áàò,
Óòëüòà èíüã³í ê¢ë³º³÷.
Öóíöñí çóíè õàëóí
Öóóðäñí íàìðèí ñàëüêí,
Õ¢âñõñí êèèòí øóóðºí
Õ³³ð³ä, ê´ë䳺³ä äàâæ.

Ýí¢í³ ¢¢ä³âðèã îðñ, ìë, óêðàèí, ïîëüñê, áóðÿò, êèðãèç áîëí íàíü ÷èãí êåëíä À.Àêâèëåâ, Ì.Ìèðîíîâ (Àíäðîíîâ), Ö.Äàìäèíñ¢ðýí, Ëî.×óëóóíáààòàð, Ì.Êðèâèöêèé, Á.Îçåðíûé, È.Ãðèãîðüåâ, Ê.Àëòàéñêèé, Ñ.Ñìèðíîâ, Â.Ïàëü÷èêîâ (Ýëèñòèíñêèé), À.Äóãèíåö, À.Ìóñàòîâ áîëí íàíü ÷èãí óëñ îð÷óëñìí.
Ø¢ëã÷èí "Öàºàíä", "Áåìáø³ Ýðäíü", "Ñààëü÷ ꢢêí", "Öàºàí õóðºí", "Ãåðíçë", "Õîéð ç¢ðêí", "Äîðæèí Î÷ðà Ñàíš" ãèäã äóä îëí óëñèí áîëâ, òåäíèã ³ìòí îäà ÷èãí äóðëš äóóëíà. Ýí¢í³ "Topha", "Õàðàäà", "Àñõíè äóí", "Ì´œê ºàë", "Çèìà", "Çäðàâñòâóé, Ìîñêâà", "Ñòîþ íà ãðàíèöå" ãèäã ø¢ëã¢äò íåðò³ êåãæì÷íð Ï.×îíêóøîâ, Ì.Ïþðâååâ, Í. Ëèõîáàáèíà, Î. Êîâàëåíêî,
Ô. Ëåïèõèí àéñ ¢¢ä³º³ä, ñ³³õí äóä ºàðºñìí.
Ýðíæ³í³ Êîíñòàíòèí³ õàëüìã óëñò, óòõ-çîêúÿëä ê¢ðãñí èê à÷-òóñèíü éîñí òåìäãëë³. 1959 šèëä Õàëüìã ÀÑÑÐ-èí Äååä Ñîâåòèí Ïðåçèäèóìèí Ê¢íäëëºí³ ºàøãàð, 1971 šèëä Çàïîðîæñê îáëàñòèí ñ¢¢ðèí îëí-³ìòí³ äåïóòàòíðèí Ê¢íäëëºí³ ºàøãàð, 1975 šèëä "Ê¢÷-ê´ëñí³ âåòåðàí" ãèäã ìåäàëÿð, 1981 šèëä ÊÏÑÑ-èí Õàëüìã îáêîìèí Ê¢íäëëºí³ ºàøãàð,1982 šèëèí ì´ðí ñàðèí 12-ò ñîâåòñê óòõ-çîêúÿëûã äåëãð¢ëëºí³ ò´ë³ä, 70 šèëèí îí÷òà ´´íë³íü áîëí 50 šèëèí ¢¢ä³ã÷ ¢¢ëäâðèíü òåìäãë³ä, "Óëñèí èíüãëëò" ãèäã îðäåí³ð à÷ëãäëà.
Ýí šèë áè÷³÷èí ò´ðš ºàðñíà 105 šèëèí ´´íä íåð³ä³ä, íîìòíð Ì.À. Ëèäæèåâ áîëí Ë.À. Ëèäæèåâà õàëüìã êåë³ð "Ýðíš³í³ Êîíñòàíòèí³ ¢¢ä³ëòèí ñåäâ áîëí ò´ðë 碢ëèí îíö" ãèñí íåðò³ ñîíüí äåãòð áàðàñ haphcìí. Ýí äåãòð íîìòíðò, áàãøíðò, ñóðºóëü÷íðò òóñòà áîëõíü ìàºä óãà.
Ýðíš³í³ Êîíñòàíòèí³ ìåðãí áèëãò³ ¢¢ä³âðì¢ä îëí óìøà÷íðò, íåã ¢ë¢ äîðàñ ´ñ÷ éîâõ ¢éíðò ñóðºìš ´ãëºíä ¢íëš áîëøãî ÷èíð 碢æ³í³. Ýí¢í³ ¢¢ä³ñí ¢¢ä³âðì¢äèã àâàä øèíæë³ä õ³ë³õë³, õóðö ¢ãíü, öåöí óõàíü øèœãðñíü òîäðõàºàð ìåäãäí³. ¡¢ä³âð áîëºíü êåë³ðí, ÿíçàðí, éèð ñ³³õí, ê¢¢í³ ÷ååšèã áàéðàð, ã¢í óõàí-òîîëâðàð 䢢ðãí³. ×ååšä³í õàäºëñí ýâð³ííü áèëãèí êåìš³ºèíü ìåä³ä, ò´ðñêí óëñèííü àâã-á³ðöèã õàäºëàä, ýí ç´´ðèã ê¢í áîëºíä ê¢ðãš ìåä¢ëõ óõà 碢º³ä, ýâð³ííü ¢¢ä³âðì¢äò³í áè÷š ¢ëä³ñìí. Çîêúÿë÷èí ³ìäðë - ´äã³ öàãèí ¢éíðò ñóðºìš áîëõíü ìàºä óãà. Ýí¢í³ çàÿíè áèëã, ¢¢ä³âðì¢äíü öóã ìàíà õàëüìã óëñèí èê
ç´´ð áîëš ì´œêðñìí.

Ìèíãèÿí ËÈÄÆÈÅÂ,
Õàëüìã èê ñóðºóëèí íîìò

Видео