110-÷ äèâèçèí ä³³÷ Áîîâà Çóëàåâ

15-08-2017, 12:19 | Таңһчин зәңгс » Эдн Төрскән харсла

Øèäð ìàíà ãàçåòä "321-ÿ Ñèáèðñêàÿ" ãèäã ôèëüìèí òóñêàð, òåð ôèëüìä 110-÷ îíö ì´ðí Õàëüìã äèâèçèí òóñêàð êåëãäõ ãèñí ìàòåðèàë áàðëãäëà. Òåð¢í³ õ´´í ðåäàêöä ðàäèîæóðíàëèñò Ìàðèÿ Çóëàåâà èð³ä, ýöêèííü òóñêàð êåëš ´ãâ. 70 ºàð šèë õîîðàí èþëü-àâãóñò ñàðìóäûí ê¢÷ò³ õàëóí öàãëà Òåœãèí ê´â³ä áîëñí ä³³ëä³íä 110-÷ äèâèçèí õàíüä ýöêíü ä³³ëäš éîâñèã êåë³ä, òåð¢í³ òîäëâðàñíü õóâàëöâ.
Áîîâà Êåêååâè÷ Çóëàåâ Ê´ò÷íð³ ðàéîíà Òóãòí ïîñåëêä 1922 šèëèí äåêàáðèí 5-ä ºàðñìí.
Ò´ðñê³í õàðñã÷ Àëäð ä³í ýêëõä 18-ò³ áààõí
ê´â¢í áèë³. Äèãò³ 1941 šèëèí ñ¢ë ñàðìóäò
ì´ðí öåðãèí 110-÷ Õàëüìã äèâèçü á¢ðäš³ñí êåì áèë³. Ìàíà ýöêèã òàëäàí ê´â¢äë³ õàìäíü Ñàðïàí ðàéîíà Ñàäîâîå ñåë³íä öóãëóëàä, öåðã³ ñóðºóëü äàñõñìí. Äèâèçèí 273-÷ ïîëêèí íåãäã÷ ýñêàäðîíà òîâ÷ áîëš öåðãëñìí. Ñàäîâê äååð òàâøóëäã áèë³, ¢ëä³ð ÷àøêàð ÷àâ÷ëääã, áóóºàð ò´â õàäã äàññíà òóñêàð ýöê òîäëš êåëäìí.
Òåð áåëäâðèí êåìë³ òàâøšàñí öàãòàí äóóëš éîâñí äóóºàí ýöêíü äóóëš ´ãñèã Ìàðèÿ Áîâàåâíà òîäëíà. "ij³÷èí äóí" ãèäã äóí òèèãõä îëí äóíä òåìäãò³ á³³ñìí:

Ìàíóðñí ê´ê òååãèã
Ìàíäëñí íàðí õàëóëíà.
Ì´œãí èøò³ ¢ëä
Ìàíà ºàðò ãèëâêí³.
Ýýš áîëñí òååãì
Ýðâœãèí ¢íð³ð êàœêíà
¥œãò³ óëàí òóãìóäíü
¥ìí áèéäíü äåëñ³ä îäíà.
Èøêìíè÷, èøêìíè÷ çååðäì
Èíöõ³š èíüãë³ðí ìåíäëè÷.
Èðõ, áîëõ ä³³ãä,
Èíüã, ÷àìòàºàí îðõâ,
- ã躳ä äóóëàä, öåðã÷íð áåëäâðèí êåìë³ òàâøäã á³³ñí³ òóñêàð Áîîâà Êåêååâè÷ ꢢêí-
ê´â¢íä³í êåëš ´ãäã á³³ñìí.

ij³í³ ³³ìøãò³ öàãò íåìøèí öåðã Ñòàëèíãðàäóð ä³âðš éîâñí êåìë³ Õàëüìã òååãèí áóëœ áîëºíàñ áó äààõàðí áàº÷óä äèâèçèí õàíüä îðš, öåðã³ áåëäâð àâñí áîëäã. Õàëüìã ä³³÷íð ÿìàðàí äó äóóëš òàâøäã á³³ñèã ýöêì êåëš ´ãë³. Ýöêèí äóóëš ´ãñí³ñ ºóðâí áàäãèíü òîäëš àâëàâ.
Ìèíè ýöê Õàëüìã 110-÷ îíö ì´ðí öåðãèí äèâèçèí 1-÷ ýñêàäðîíà õàíüä öåðãëš éîâñìí. Ñòðåëîê-òîâ÷ áîëš ä³³ëä³íä îðñìí. Òåœ ºîëûí ê´â³ä áîëñí ä³³ëä³íä äèâèçèí ä³³÷íð ÿºš îðëöñíà òóñêàð ýöêì òîäëâðàðí õóâàëöš êåëš ´ãë³. Òåœ ºîëûã ºàòëàä, îðí-íóòãèí ´ìí ¢çãèã, Àð Êàâêàçèã ýçëš àâõàð íåìø-ôàøèñòíðèí öåðã ê¢÷ò³ ä³âðëò êåñìí. ¡ä³ óãà ä³âðš éîâñí õîðòíä õàðø áîëõàð, òåäíèã ñ´ðãš çîãñàõàð áàò øèâ³ áîëš 110-÷ äèâèçèí öåðã÷íð ³ì³í ³ðâëëãî çîãññìí.
1942 šèëèí èþëü ñàðä àðâ ºàð õîíãèí òóðøàðò äîãøí ä³³ëä³í áîëñèã ìàíà ýöê òîäëš,
¢¢ðì¢ä³í ñàíš çîâäã áèë³. Õîðòíà ñóìí ì´íäð êåâò³ àñõðàä á³³ñèã, èë òååãò òàíêñèí ´ìí³ñ ºàðòàí áóóòà, ç³ðìñíü ãðàíàò àòõñí, êåñãíü íàì ºàð õîîñí öåðã÷íð òàíêñëà ñ´ðãëäñèã ñàíõëàðí òåð çîâäã áèë³. Òèèãõä Òåœ ºîë ³ìòí³ñí õàºöñí, öåðã÷íðèí, ñóìíëà õà𺚠¢êñí
ì´ðäèí öóñíä óëàš îäñèíü ìàðòëãî á³³õèíü áèäí ìåääã áèë³âèäí. Áóðÿòñê ðåæèññåð öîêš àâ÷àõ ôèëüìä Õàëüìã äèâèçèí òóñê êàäðìóä îðõ ãèñí 糜ã ñîœñàä, ýöêèí òåð òîäëâð øèí³ñ í¢äíäì ¢çãäñí áîëâ.
Ñåðæàíò Äåëã³ Ýðäíü áààòð éîâäë ºàðºàä, ³ìí³ñí õàºöñíà òóñêàð äèâèçèí ïîëèòðóê îêîïä èðš êåëš ´ãñí³ òóñêàð ýöêì òîäëš êåëäã áèë³. Øêîëä ñóð÷àõ öàãòàí òèèãš êåëñèíü áè òîäëíàâ. Äàìøëòòà öåðã³ ¢¢ëä³÷ Âàñèëèé Õîìóòíèêîâèí ºàðäâðò äèâèçèí õàíüä öåðãëš éîâñí öàãèí òóñêàð ýöê êåëš ´ãäã á³³ñíü ìàðòãäõø. Ìàäí áè÷êí áîëàä, îäà êåñãíü ìàðòãäš. ijê³ä áîëõëà ýöê ìàäíèã õàðìíàä, ê¢÷ð-ê¢íä ä³³ëä³í³ òóñêàð õàÿ êåëäã, ç³ðì ºàøóòà òîîòûã íóóäã á³³ñí áîëšàíà.
Öóã õàëüìãóäûã õàð ã´ð³ð ìó íåð ´ã³ä, Ñèâð¢ð òóóâðò éîâóëõä, õîðòíëà ³ì³í ³ðâëëãî ä³³ëäš éîâñí õàëüìã ä³³÷íðèã ôðîíòàñ áóóëºàä, Øèðîêëàãóð éîâóëñíà òóñêàð ýöê áàñ êåëäã áèë³.
Õ´´ííü ýöê Ïîëîâèíêà ñòàíöàñ ×åëÿáèíñê îáëàñòèí Êîðêèí ãèäã áàëºñíä òóñàä, êîììóíàëüí ýäë-àõóä ê´äëš éîâñí á³³š. 1946 šèëä Àëòàéñê êðàéèí Ðóáöîâñê ðàéîíä ýâð³ ýëãí-ñàäàí îëš àâ÷. Òèèã³ä ×àéê ãèäã ñåë³íä ´ðê-á¢ë³ðí á³³š, ìàëä ê´äëš éîâñìí.
Õàëüìãóä Ñèâð³ñ ò´ðñêí ºàçðóðí õ³ðš èðõä, Òóãòí ïîñåëêä á³³ðøñìí. Òèèãõä ìàíà ýê-ýöê
ä´ðâí ¢ðò³ á³³ñìí. ijê³ä ¢ðí ºàðàä, òèèã³ä í³³ìí ¢ð³í ´ñêš áîñõòëàí ìàíà ýöê ìàëä ê´äëâ. Ñóðºóëü-ýðäì äàñš àâõä ýöêèí íèë÷ éèð èê áèë³.
Ýöêì Áîîâà Êåêååâè÷ ñåë³íä³í òîîìñðòà ê¢í áèë³. Êààêíàõí ³œãèí øîœòàõíà àðâíèã àõëš ê¢íäò³ óëñèí òîîä éîâëà. Çóã íåã ´-ºóíäëíü - Ò´ðñê³í õàðñã÷ Àëäð ä³³í³ îðëöà÷ ãèš òîîëãääãî áèë³. ߺàä òèèãñìá ãèõë³, Õàëüìã 110-÷ îíö öåðã³ äèâèçèí òóñêàð òåð ä³³í³ öàãàñ àâí ìó íåð ´ã³ä, º³³ëš éîâñìí. ijê³ä õàëüìã öåðã÷íðèã öåðã³ñ áóóëºàä, òóóâðò ê¢íä õàð
ê´äëìøò éîâóëñí áîëäã. Òåð ¢¢ì³ò³ öàãò ýöêèíì äîêóìåíòñèã ñóìêòàºèíü õóëõà àâ÷. Òèèãõä õàëüìãóä ꢢíä òîîëãääãî öàã á³³ñí, òåã³ä ä³³íä îðñí èòêë öààñí óãà ¢ëäñìí. Òåð èòêë öààñàí øèí³ñ êåëã¢ëš àâõàð ýöêì 80-÷ šèëì¢äò ê´´ëä³ä, öåðã³ êîìèññàðèàòä, õàðñëòûí ìèíèñòåðñòâä, àðõèâñò áè÷ã áè÷³ä, õ³ð¢ºèíü ê¢ë³º³ä, òàëäàí êåñã á³³ðíä áè÷ñí áèéíü êåðã ê¢öñí óãà.
1990 šèëä ýöêì ãåìèí 碢ë³ð 67-òàäàí ñ³³º³í õ³³â. Áè ñàííàâ, ìèíè ýöê òèèì ñ¢ðê³ ä³³íä îðàä, ôàøèñòíðàñ ³ì³í ³ðâëëãî Ò´ðñê³í õàðññí áèéíü ä³³÷èí ê¢íäëëºí óãà, à÷ëâð ÷èãí óãà, ºóíäëòàºàð ñ³³íè îðíä ò´ðñèíü ìàðòš áîëøãî. ij³í³ ºàëâä ³ì³í ³ðâëëãî öóñàí àñõš îðëöñí ê¢¢í³ ç¢ðêí ÿºš øàðêëäã á³³ñí ãèš îäà íàñí èðñí öàãòàí áè ñàííàâ. Òåð ´âäê¢ð³í ìàäíä ìåä¢ëëãî, ³ìä-ìåíä ¢ëäñíä³í, ò´ðñêí ºàçðòàí èðš, ¢ðä³í ´ñêš, ³ìòí³ šèðºëä îðëöš éîâñíäàí áèé³í õ´âò³ä òîîëš, ìàäíèã ò´âêí¢ëäã áèë³.
Õàëüìã îíö 110-÷ äèâèçèí öåðã÷íðèí íåðäèã áè÷ñí äåãòðò áè ýöêèííü íåðèã îðóëëàâ. Ýâð³ííü ¢ðäò³í, à÷íð-çååíðò³í ààâèí òóñêàð êåëš ´ãí³â. ¥ñš éîâõ ¢éíð Äèèëâðèí éîâóäò êåä¢ ºàøóòà éîâäë ó÷ðñèíü ìåäõ ç´âò³. ¥âêíðèí ä³³÷ ñàíëûíü äàœãèí óõàíä á³ðš, õ´´òê ¢éíðò³í ìåä¢ëš éîâòõà, ãèñí ñåäêëò³º³ð áè êåëš³í³â.
Àëäð Äèèëâðèí ´äðë³ "Áåññìåðòíûé ïîëê" ãèäã êåðã-¢¢ëäâðò îðëöš, ýöêèííü çóðãèã ´ðãš, òåð çåðãë³íä éîâäâ. ijí ò´ãñ³ä, 70 ºàð šèë äàâñí áèéíü ´ðê-á¢ë áîëºíä ä³³íä îðëöñí ´âêíð³í, íåã ¢ë¢ òåð äîãøí ºàëâèí ê´ëä 糜ã-ç³ óãà ãååäðñí óëñàí òîäëš çóë ´ðãí³. Íåã ÷èãí ñàëäñ ìàðòãäõ ç´â óãà.

ÁÎÎÂÀÍ Ìàðèÿ
Çóðãò : Õàëüìã îíö 110-÷ ì´ðí öåðã³ äèâèçèí ä³³÷ Áîîâà Êåêååâè÷ Çóëàåâ

Видео