Àêàäåìèê Ýðäíèåâèí öåöí òààâð
Áè íàéí òàâäã÷ šèëä óíèâåðñèòåò ÷è볺³ä, áàãøàð ýêë³ä ê´äëñí³ñí àâí áàñ ýí ãàçåò áè÷¢ëäã áîëóâ. Ãàçåòèí õàëõñò îëí ç¢ñí ñîíüí ñòàòüÿñ, î÷åðêñ áàðëãäíà. Îäàõí íàíä Ýëñò áàëºñíà 10-ã÷ òîéãòà äóíäûí øêîëûí ýñâèí áàãø Ìàíšàí Íèêîëàéèí Ñâåòëàíà šèðäã÷ šèëì¢äò áàðëãäñí ñòàòüÿ ¢ç¢ëâ. Àâòîðíü ìàíà àëäð à÷òà ýñâèí íîìò, àêàäåìèê Ýðäíèí Ìóó÷êàí Ï¢ðâ³ á³³š.
Îäà îð÷ëœä äàëà ýêñòðàñåíñì¢ä á³³í³. Ñòàòüÿ óìøñíà õ´´í ä³ê³ä íåã "ýêñòðàñåíñëà" òàíüëäñí áîëš íàíä ìåäãäâ. Þœãàä èèãš áè êåëš³õìá ãèõë³, íåðí³ñ èèì àøëâð êåš áîëõìí, ñòàòüÿ "2000-÷ šèëä ê¢¢í³ šèðºë ÿìàðàí áîëõìá?" ãèš ñòàòüÿ íåð³äãäí³. Ýí ñòàòüÿ õîë 1961 šèëèí òóóëà ñàðèí àðâí íåãíë³ áàðàñ ºàðñìí. Ýíä 2000-ã÷ šèëì¢äò ìàíà šèðºëä ÿìàðàí ñîíüí õ¢âðëòñ áîëõ ãèñí ýâð³ííü òààâðàðí ìàíà òàœº÷ä ê¢íäò³, à÷òà íîìò, áàãø, àêàäåìèê Ýðäíèí Ìóó÷êàí Ï¢ðâ³ ò³âí çóðºàí šèë õîîðàí óìøà÷íðëà õóâàëöñìí.
Ñòàòüÿ òàâí ³œãò³. Ò¢ð¢í ³œãíü "Ýëåêòðè÷åñòâèí áîëí ðàäèîí ê¢÷ îëçëëºí". Ýí ³œãä Ï¢ðâ³ Ìó÷êàåâè÷èí ³³ëäõëä (ïðåäñêàçàíèè) 2000-ã÷ šèëì¢äò ³ìòí ãåðò³ñí ñóœºóã óãàºàð ðàäèîºàð õîòë áàëºñíä ýñ ãèš ðàéîíä á³³äã êåíë³íü áîëâ ÷èãí ꢢíäš ÷àääã áîëõ ì´í ãèí³. Ãåð áîëºíä õîðàí ýðñë³ ³äë èê òåëåâèçîðìóä á³³õ. Ýäí èê áîë÷êàä, ä³ê³ä íèìãí áîëõ, îëí ç¢ñí ´œã³ð ¢ç¢ëõ. Ìàíà ³ìòí ãåðò³í êèíîòåàòðòà á³³õ. Ê¢í êèíîòåàòðò îäëãî ãåðò³í äóðòà êèíî õ³ë³š ÷àäõ. Òåð šèðäã÷ šèëì¢äò êèíîòåàòð áèø áè÷êí òåëåâèçîð ãèäã þìí ìàíà óëñò óãà áèë³. Ìàíà ñåë³íä ò¢ð¢í òåëåâèçîð äàëäã÷ šèëèí ýêëö³ð îðäåí³ð, ìåäàëüìóäàð à÷ëãäñí à÷òà õ´´÷íðèí ´ðê-á¢ë ò¢ð¢í áîëš õóëäš àâñìí. Ýäí³ ãåðò ìàäí áè÷êä¢ä, á´ä¢í óëñ àñõí áîëºí öóãëðäã áèë³âèäí. Ìàäíä òåëåâèçîð êåñã þì ¢ç¢ëš³õíü éèð àëœ, ñîíüí þìí áîëš ìåäãäë³.
Îëí ç¢ñí ´œãò³ òåëåâèçîð áîëõëà, íàéäã÷ šèëèí ÷èëã÷³ð ³ìòí³ ãåðì¢äò îðñìí. Íàéäã÷ šèëä ìèíè àõ òèèì òåëåâèçîð õóëäš àâëà. Òåðíü èê ê¢íä áèë³. Îäà áîëõëà, ýíäðê òåëåâèçîðìóä ýðñèí 䢜㳠áîë÷êàä éèð íèìãí áîëí ãèèãí. Òåð õîë šèðäã÷ šèëì¢äò Ï¢ðâ³ Ìó÷êàåâè÷ ´äã³ öàãèí òåëåâèçîðìóä èèãš ¢çš éîâëà.
Êîìïüþòåð øêîëìóäàð, îôèñìóäàð ýêë³ä 2000-ã÷ šèëì¢äèí ýêëö³ð îðâ. Êîìïüþòåð ãèš êåëëãî, ê¢í áîëºíä áè÷êí äåãòðèí 䢜㳠àïïàðàò á³³õ ãèš Ï¢ðâ³ Ìó÷êàåâè÷ šèðäã÷ šèëì¢äò ýâð³ííü ñòàòüÿäàí áè÷ñìí. ¡ëã¢ðíü, òà òååãò ºàðàä, ´ðê-á¢ë³ðí àìð÷àíàò, äåãòðèí ÷èœã³ áè÷êí àïïàðàòûã àâàä, áàëºñíà íåã çàõä á³³õ ¢¢ðèííü íîìåð äàð÷êàä, òà ꢢíäš ÷àäõò. Äàðóíü íîºàí õ³âðº äååðíü ¢¢ðèííü ÷èð³ ¢çõò. Êåëñí ¢ãèíü ñîœññí äååð³í, òåð¢í³ ÷èð³ã, èí³š³õ ýñ ãèš øîãëšàõ á³³äëèíü òà ¢çõò. Ýíä Ï¢ðâ³ Ìó÷êàåâè÷ íîóòáóê, ä³ê³ä ñêàéï ãèäã þìíà òóñêàð êåëš³í³. Èèì þìí ìàíà šèðºëä îäàõí îðâ. Šèðäã÷ šèëì¢äò ê¢¢í³ óõàí-ñàíàíä òèèì þìí ò´ð¢ö óãà áèë³.
Öààðàíäíü èèì ¢ëã¢ð ´ããäš³í³: íåã ê¢í êååð àœºó÷ëš éîâàä ãåð-á¢ëò³º³í ꢢíäõ³ð ñåäõë³ðí, áèéë³ðí àâ÷ éîâñí áè÷êí àïïàðàòàðí òåäíë³ðí õàìàºàñ áîëâ ÷èãí ꢢíäš ÷àäõ. Ýí¢íä àêàäåìèê ìîáèëüí òåëåôîíà òóñêàð êåëš³í³. Šèðäã÷-äàëäã÷ šèëì¢äò ñîòîâûé áèø ñóœºóãòà òåëåôîíìóä çóã ñåë³í³ êîíòîðò, øêîëä, ñåëüñîâåòä á³³ñìí. ²ìòí³ ãåðì¢äò òèèì þìí óãà áèë³. Íàéäã÷ šèëèí ÷èëã÷³ð ãåð áîëºíä òåëåôî îðóëñí áèë³. Òàëäàí ðàéîíóð ýñ ãèš áàëºñíóð šèœí¢ëõ³ð ñåäõë³, ïîøòä îäõ ç´âò³ áèë³ (òåíä³ñ šèœí¢ëäã áèë³), “ïåðåãîâîðíûé” ïóíêò ãèš íåð³ääã áèë³. Îäà áîëõëà ãåðò³í ñóóšàºàä, ²ð³ñ³º³ð áèø, òàëûí ºàçðìóäàð šèœí¢ëš áîëšàíà. ßïîíü, Ôðàíö îðí-íóòãóäò á³³ñí óëñëà ñêàéïàð Õàëüìã Òàœº÷àñ ꢢíäš áîëšàíà.
ߺš óóë ºàçðò òîííåëü 2000-ã÷ šèëì¢ä êåõèíü "Ðàäèîºàð ÷îëó õàìõëš áîëõèé?" ãèäã õîéðäã÷ ³œãä íîìò ö³³ëºš ´ã÷³í³. Óóëìóä ºàòö ò´ìð õààëº êåõèí ò´ë³ óóë äîðàºóð í¢ê ìàëòäã. 60-ã÷ šèëì¢äò ýí ê´äëìø èê ê¢íä, ¢íò³ áîëí óäàíàð ê¢öäã áèë³. 2000-ã÷ šèëä òèèì òîííåëèã ðàäèîºàð ìàëòäã ìàøèä êåãäõ; òèèì ìàøèí óóëóð ´´ðäš èð³ä, ðàäèîê¢÷èã çàëàä ´ì³ð³í ò³âõë³, óóëûí ÷îëóí ꢢ÷ãä³ä, ¢¢ð³ä, íàì š´´ëä³ä õ³³ëãäõ ì´í. Òîííåëèã èèãš ìàëòõëà øóëóí, êèìä áîëõ.
Ä´ðâäã÷ ³œãä "Ê¢¢í³ êåëñí ¢ãèã ¢çã¢ä³ð áè÷äã ìàøè êåš áîëõèé?" Ýí ³œãä³í íîìò ê¢¢í³ êåëñí ¢ãèã öààñí äååð øóä ¢çã¢ä³ð áè÷³ä éîâäã ìàøè êåš áîëõèé ãèäã ò´ð õàºëšàíà. Ò´ðèã ê¢ö³õä áàñ ðàäèîäîêüÿ ä´œ áîëõ ì´í ãèí³. ¡ëã¢ðíü: ´äã³ öàãò Íüþ-Éîðê áàëºñíä ÎÎÍ-à õóðãò öóã îðí-íóòãóäàñ èðñí ýë÷íð õîîðíäàí ꢢíäöõ³í³. Áîëâ òåäí³ñ êåñãíü íààäê îðí-íóòãóäèííü êåë ìåäõø. ¡ëã¢ðíü, Ñîâåòñê Ñîþçèí äåëåãàòíð îðñàºàð êåëõë³, ôðàíöóç, àíãëè÷àí óëñ òåð¢ã ìåäõø. Òåã³ä òåð õóðãò êåñã êåëíä îð÷óëõèí ò´ë³ êåñã çóí îð÷óëà÷íð ê´äëõ ç´âò³ áîëíà.
Ðàäèîê¢÷í³ íèë÷³ð øèøëœ ìàøèä êåñí³ õ´´í òåäí ê¢¢í³ êåëñí ¢ãèíü õàâëš àâàä, øóä öààñí äååð áè÷³ä ºàðºàä á³³š ÷àäõìí. Áîëâ, òåðíü ÷èãí áàº, òàëäàí ìàøèäèí íèë÷³ð íààäê êåñã êåëíä äàðóíü îð÷óëš áîëõìí. Èèì ìàøèä Ï¢ðâ³ Ìó÷êàåâè÷ 2000-ã÷ šèëì¢äò êåãäõ ãèí³. Îäà òèèì þìí á³³í³. Òàëûí êåë³ð êåëñèã, äàðóíü ìàøèä îð÷óëàä, öààñíä áàðëàä ºàðºíà.
"Áåíçèí óãàºàð íèñäã ìàøè êåš áîëõèé?"ãèš òàâäã÷ ³œãíü íåð³äãäí³. ¥äã³ öàãò àºàºàð íèñäã, ýñ ãèš ºàçð äååã¢ð 㢢äã ÿìàðàí ÷èãí ìàøèä áåíçè, êåðîñè øàòàš, òåð¢í³ñ ºàðñí ê¢÷í³ íèë÷³ð ê´äëí³. Õààëºàð 㢢äã ìàøèä ÷èãí áåíçèí óãàºàð éîâäã áîëõ. 2000-ã÷ šèëä èèì ñîíüí õààëºñ òîñõãäõ: øîññåéí õààëºèí äîðàºóð êàáåëü äàðàòà áîëõ ì´í. Ìàøèí ýñ 㢢õë³ òåð êàáåëü ê´äëäãî ì´í; êåìð éîâõëà, êàáåë³ð òîê 㢢äã, òåð òîêàñ õààëº äååã¢ð ê¢¢í³ í¢äíä ¢çãääãî ðàäèîäîëüãàí òàðäã, òåð ðàäèîäîëüãàíà ê¢÷èã ìàøèí³ ìîòîð õàâëš àâàä, òåð ê¢÷³ð ê´äëõ. Òèèì ìàøèä áåíçèí³ ¢íð óãà, ìîòîðíü ãèèãí, òèèì ìàøèí àöàã èê³ð ç´´š ÷àäõìí.
Êîñìîñàð íèñõ óëñò òåíä íèñš éîâõ ÷îëóäàñ ãåòëõäíü áàñ ðàäèî êåðãò³ ãèš "Îääûí ꢢíäëº ñîœñëºí" ãèäã çóðºàäã÷ ³œãä³í àêàäåìèê êåëí³. Êåìð êîñìè÷åñê êåðì ìåòåîðëà õàðºõëà çåòêðò³ þìí áîëõ. Òèèãõë³, êåñã äóóíàñ ´ìí ýðò³ñíü òåð ìåòåîðèí ÷îëóíä ðàäèî ç´ð¢öëš ò³âõë³, ýí òåð¢ã ¢¢ë³ä, òîîñ êå÷êõ.
Èèã³ä Ï¢ðâ³ Ìó÷êàåâè÷ õîë ì蜺í éèñí çóí šèðí íåãäã÷ šèë ´äã³ öàãèí šèðºëèí òóñêàð áè÷ñìí. Ìîáèëüí òåëåôîºàð ²ð³ñ³í óëñ 2000-ã÷ šèë³ñ àâí öóãòàí äó ºàðäã áîëâ. 25 šèë õîîðàí ìîáèëüí òåëåôî áàéí óëñ áèèä³í õóëäš àâäã áèë³. Îäà áîëõëà 252 ñàé ê¢í ìîáèëüí òåëåôîòà. Ñêàéï ãèäã þìèã 2003 šèëä Ýñòîíÿ ê´â¢ä Àõòè Õåéíëà, Ïðèèò Êàñåñàëó áîëí ßí Òàëëèí òîãòàñìí. Òåð šèëèí íàìð öàãëà êåñã ìèœºí ³ìòí Ñêàéï ãèäã þìàð íåã-íåãíë³ðí ꢢíääã áîëâ.
Ýñâèí íîìèí àêàäåìèê Ýðäíèí Ìóó÷êàí Ï¢ðâ³ ºàíöõí ýê-ýöêèí áèø, öóã Õàëüìã Òàœº÷èí íåð äóóäóëñìí. Íîìòûí òàœº÷èííü äåëãðëòä ê¢ðãñí íèë÷èíü, êåñí ò³âöèíü ´ñš-áîñš éîâõ áàº÷óäò èê ¢ëã¢ð áîëšàíà. Ï¢ðâ³ Ìó÷êàåâè÷ áàº÷óäò ºàíöõí ýâð³ííü íîìèí ê´äëìø³ð áèø, ò´ðñêí÷ ñåäêë³ðí, ò´ðñêí êåëíä³í äóðòà áîëäãàðí áàº÷óäò ¢ëã¢ð áîëšàíà. Îäà áààõí óëñ õàëüìã êåë³í ìåäõø, äàñõàð ñåäõø. Ï¢ðâ³ Ìó÷êàåâè÷ ãàçåòä áè÷ñí ñòàòüÿñàí õàëüìã êåë³ð áè÷äã áèë³.
ÖÅÂò Äààâèí Í¢¢äë³,
Â.Áåìáåòîâèí íåðò³
Ýëñò áàëºñíà
10-ã÷ òîéãòà øêîëûí
õàëüìã êåëí³ áàãø