Øèäð Õàëüìã Òàœº÷èí ïðàâèòåëüñòâèí Àõëà÷ Èãîðü Çîòîâ "Áàçà Òîííåëü" ãèäã ïðåäïðèÿòüä îäàä, ýäí³ ¢¢ëäâðë³ òàíüëäš, ýíä ê´äëš³õ óëñëà õà𺚠ꢢíäâ. Ïðåäïðèÿòèí ºàðäà÷ Áåìáå Ìàêñèìîâ áîëí àõ òåõíîëîã Ñâåòëàíà Îðóñîâà ´äìã áîëºäã ïåêàðíü, ³ìò³õí êåãäëì¢ä êåäã "Òîïòûæêà" áîëí ìàõíà 碢ò³ õîò-õîë êåš-ºàðºäã öåõì¢ä ¢ç¢ëâ. Õ´ðí äîëàí šèëèí ýðãöä ¢¢ëäš³õ ïðåäïðèÿòü ýíäð ìàíà òàœº÷ä îëçòà-îðóòàºàð ê´äëš³í³, ê´ë äååð³í áàò êåâ³ð çîãñšàõ êîìïàíü áîëšàíà. Ýäí³ êåš-ºàðºäã ýäë-óóøèã ìàíà òàœº÷èí ³ìòí á³³òõ³, òàëäàí ðåãèîíìóäûí ³ìòí òààñš õóëäš àâíà.
Á.Ìàêñèìîâèí òåìäãëñ³ð, ýíäð õîòë áàëºñíä 7 áîëí ðàéîí áîëºíä (çóã ¡ñòèí ðàéîíä óãà) ýâð³ ëàâêñ á³³í³. Ñòàâðîïîëüñê êðàéèí Äèâíîå áîëí Ðîñòîâñê îáëàñòèí Ðåìîíòíîå ñåë³äèí ³ìòí³ ñóðâðàð òåíä áàñ ýäí³ ëàâêñ ñåêãäâ. Ñàðàòîâ áàëºñíà "Âåëåñ" áîëí ²³äðõí áàëºñíà "Ðóññêèé õîëîä" ãèäã êîìïàíüñ ìàíà õàëüìã á´´ðã õóëäš àâíà, ýäí ºàðàðí êåñí êåãäëì¢äèã òààñš ´´ä³í³ð ¢íëí³. Ìàíà ýäë-óóø òåð äàðóíü ëàâêñò ê¢ðããäí³, ýíäð àñõí áîëºñí ºóéðèí 碢ò³ õîò-õîë ìàœºäóð ´ð¢íäíü ðàéîäûí ëàâêñò õóëäš àâ÷ áîëõìí,- ãèš àðºëà÷ êåëâ.
"Áàçà "Òîííåëü" ãèäã ïðåäïðèÿòüä ´äã³ öàãà ñ³í îáîðóäîâàíü óãëš ò³âãäñí á³³í³, ýäë-óóøèã õàäºëäã áîëí ê´ëãí-ê¢÷íä à÷äã øèøëœ îðì á³³í³. Ýíä èòàëüÿíñê áîëí ò¢ðã îðí-íóòãóäò êåš ºàðºãäñí áåøò áîëºäã êåãäëì¢ä éèð ñ³í ÷èíðò³ áîëäãèã àðºëà÷ ê¢íäò³ ãèè÷ä ¢ç¢ëâ. Êîíäèòåðñê öåõä ꢢêä óëñ ºàðàðí ºóéð ýëäš, îëí ç¢ñí êåãäë êåäãèã áèäí áàñ ¢ç¢âèäí. Êåëõä, ýäí³ ëàâêñò ´äìã êèìä áîëäã ó÷ðàð "Ñèòíûé" áîëí "Ãîðîäñêîé" ãèäã ´äìãèã ³ìòí õóëäš àâõäàí äóðòà. ijê³ä ýäí òðèòèêàëå ãèäã ºóéð îëçëš ê¢¢í³ ýð¢ë-ìåíää òóñòà ´äìã áîëºíà. Ìàõíà 碢ò³ êåãäëì¢ä êåõë³ðí ýäí áàñ ñ³í ÷èíðò³ ìàõ îëçëíà.
Îëçòà-îðóòàºàð ¢¢ëäš³õ ïðåäïðèÿòü áîëàä, "Áàçà "Òîííåëü" òàœº÷èí áþäæåò³ñ ýëåêòðîê¢÷í³ ºàðóã äàœöàëºíà ñóáñèäü àâíà. Õàðºëòûí éîâóäò Á.Ìàêñèìîâ ïðåìüåð-ìèíèñòðò ïðåäïðèÿòèí ¢¢ëäâðèã ÿñðóëëºíà, ïðîèçâîäñòâèã äåëãð¢ëëºí³, øèí öåõ ñåêëºí³ òóñò á³³õ óõàí-òîîëâðàðí õóâàëöâ. Òèèã³ä, ìàõíà 碢ò³ õîò-õîë êåäã íåìð öåõ ñåêõ ñàíàí á³³í³, îäà ñêëàäò îëçëãäšàõ á³³ðíä ÿñâð êåõ³ð çóðàëšàíà. Èðõ šèëä ìàðò-àïðåëü ñàðìóäò ÿñâðèí ê´äëìø ýêë³ä, ê´äë³÷íðò ñ³í òààë òîãòàõìí. Øèí öåõ ñåêëºíä 5-10 ñàé àðñëœ êåðãëãäõìí. ijê³ä íåã öåõ ¢¢ëäâð³í ýêëõë³, 10-15 øèí ê´äëìø÷ îðì òîãòàãäõìí, ³ìòí ýâð³ííü ´ðê-á¢ë³í òåš³š ÷àäõìí. Êåëõä, îäà ïðåäïðèÿòüä 150 øàõó ê¢í ê´äëš³í³. Öóºàð ýäí ïðåäïðèÿòèí ñòîëîâä õàëóí õîò óóíà, ýäí³ ò´ë³ ¢äèí õîò 50 àðñëœ ê¢ðí³.
Ïðåäïðèÿòü ýêëš ¢¢ëä³ä 27 šèë áîëâ. ѳí àâúÿñò òîõðñàð, ýí ´äð ïðåäïðèÿòüä îëí šèëä³í áîëí ¢íí-÷èê ñåäêëò³º³ð ê´äëš³õ óëñèí à÷-òóñ òåìäãëš, ´´ä³í à÷ëâð á³ð¢ëš ´ããäí³. Êîëëåêòèâèí øèèäâð³ð ýí šèë ïðîèçâîäñòâèí çàâåäóþù Ëàðèñà Ìàêñèìîâàã Õàëüìã Òàœº÷èí ïðàâèòåëüñòâèí Ê¢íäëëºí³ ºàøãàð, áóõãàëòåð-îïåðàòîð Ëþáîâü Àíäðååâàã áîëí šîëà÷ Ãðèãîðèé Ïèäãðèêèíèã ïðàâèòåëüñòâèí Õàíëòàð à÷ëõèí ò´ë³ äîêóìåíòñèíü áåëäñìí. Òàœº÷èí ïðàâèòåëüñòâèí Àõëà÷ È.Çîòîâ ýí ê´äë³÷íðò à÷ëâðìóäûíü á³ð¢ëš ´ã³ä, ê¢ö³ìš äóðäâ. Òåìäãëõ³ñ, Ãðèãîðèé Íèêîëàåâè÷ íåã ´äð äàâàä, Ëàãàíü áàëºñíóð ýäë-óóø ê¢ðãí³, äèãò³ ýí õîë õààëºàñ õ³ðš èðâ.
- Òàäí ìàíà òàœº÷ä ê¢ö³ìšò³º³ð ¢¢ëäš³õ ïðåäïðèÿòü áîëšàíàò. Áèäí òàäíàð áàõìš êåš, öóã õàëõàðí ä´œ-òóñàí ê¢ðãõä³í áåëí á³³õ³í èòê¢ëš³í³â. Òàäí ´äìã áî뺚, ³ìòèã êèëâð áîëí ñ³í ÷èíðò³ ýäë-óóøàð òåòêš³í³ò. ¡¢ëäâðòí îëçòà-îðóòà áîëòõà, òàíà ïðåäïðèÿòü öåöã³ðš, äåëãðš éîâòõà!- ãèš Èãîðü Àëåêñàíäðîâè÷ õàðºëòûã òîâ÷ëš êåëâ.
Íàòàëüÿ ÄÀÂÀÅÂÀ
È.Ìóçðàåâàí öîêñí çóðãóä

Î.Ä.Ìóêàåâàí íåðò³ ¡ëä÷í ñåë³í³ êåëí-óëñèí ãèìíàçèí ñóðºóëü÷íðèí "Íàðíà òîëÿí" ãèäã ê´ãšìèí áîëí áèèºèí àíñàìáëü äîëàí šèë õîîðàí á¢ðä³ãä³ä, îëíä ýðäì³í ¢ç¢ëš, ³ìòèã áèëã³ðí áàéðëóëš éîâíà. ¥´ä³í ìåðãšëòò³ áàãø, ²ð³ñ³í îëíà ñóðºóëü-ýðäìèí ê¢íäò³ ê´äë³÷ Öåðí Áóõàåâ àíñàìáëèã ºàðäš, ꢢêä-ê´â¢äò õàëüìã äó äóóëäã, áè áèèëäã, äîìáð öîêäã äàñõíà. Ãèìíàçüä öóºàð äóó÷, áèè÷, òåã³ä ÷èãí ¢¢ä³ã÷ êîëëåêòèâä öóã êëàññìóäûí ñóðºóëü÷íð îðíà. Êåí íåãíü äóóëíà, êåí íåãíü áèèëí³, êåí íåãíü äîìáð öîêíà. Ñóðºóëü÷ áîëºí ñåäêëäíü òààñòà ýðäì ø¢¢š àâíà.
Äîëàí šèëèí ýðãöä àíñàìáëüä îðëöà÷íð òàñðõàí óãàºàð ðåïåòèö êåš, êîíöåðò ò³âš, îëí ç¢ñí ìàðºàñò áîëí ôåñòèâàëüìóäò îðëöš, öóöðëò ãèñèã ìåäõø. Òèèã³ä ¢¢ä³ã÷ êîëëåêòèâèí á³³äë-šèðºëíü äàâíà.
¡ëä÷í ñåë³íä, òåð ìåò Ïðèþòíà ðàéîíä ÷èãí, ÿìàðàí ÷èãí êåðã-¢¢ëäâð "Íàðíà òîëÿí" àíñàìáëü óãàºàð äàâäìí áèø. Áàñ òàœº÷èí îëí ç¢ñí êåðã-¢¢ëäâðì¢äò, ôåñòèâàëüìóäò, ìàðºàñò ýí ¢¢ä³ã÷ êîëëåêòèâ ê¢ö³ìšò³º³ð îðëöíà. Õàìãèí øóíìºà îðëöà÷íð Ìèëåíà Íàéìèíîâà, Àéñà Öåäååâà, Àíÿ Íèìååâà, Öåðåí Êàðìàøîâ, Ñàí÷èð Ñàíäæèåâ àõòà. Áàëüšð Áóõàåâà áîëí Äàðüÿ Áàäìà-Õàëãàåâà åœñã ñ³³õí äóóºàðí ³ìòí³ ñåäêë áàéñàíà. Õàëüìã Öóòõëœ õóðë ºóðâí šèë äàðàíäàí "Áóðõíà ºóðâí ýðäíüä ê´ãšìèí áåëã" ãèäã ò´ñâ á¢ð䳚 äàâóëíà. "Íàðíà òîëÿí" àíñàìáëèí äîìáð÷íð áàñ ýí êåðã-¢¢ëäâðò øóíš îðëöàä, "Õàëüìãèí 500 ê´ãšì÷" ãèäã õàìöó îðêåñòðèí õàíüä áèëã-ýðäì³í ¢ç¢ëñí áîëäã.
ªàíöõí ¡ëä÷í ñåë³íä³í, ðàéîíäàí, òàœº÷äàí áèø íàì ò´ðñêí ºàçðèííü ìåš³ ºàòö íåðíü ºàð÷, îëíà òààñëò îëíà. Êåëõä, 2016 šèëä "Íàðíà òîëÿí" àíñàìáëü Ñî÷è áàëºñíä áîëñí "×åðíîìîðñêèé Îëèìï" ãèäã VIII íàðò-äåëê³í ôåñòèâàëü-ìàðºàíä îðëöš, îëí ç¢ñí íîìèíàöä ê¢íäò³ 2-÷ áîëí 3-÷ îðìñ ýçëñìí. Òåð ìåò 2017 šèëä Ðîñòîâ-íà-Äîíó áàëºñíä áîëñí " ãîñòÿõ ó Òåðïñèõîðû" ãèäã íàðò-äåëê³í ìàðºàíä áèëã³ðí îí÷ðâ. 2018 šèëä "Ìàéêîï" áàëºñíä áîëñí "Çâåçäî÷êè Àäûãåè" ãèäã íàðò-äåëê³í ôåñòèâàëü-ìàðºàíà 1-÷ äåâñœãèí ëàóðåàò áîëâ.
Ýê-ýöêíð, ýýš-ààâíð äàœãèí àíñàìáëèí ðåïåòèöä, êîíöåðòì¢äòíü èð³ä, íè-íåãí, íèèò³ êîëëåêòèâèí á³³äë-šèðºë³ð ñîíüìñš, öóã êåðã-¢¢ëäâðì¢äòíü øóíš îðëöš, öóã õàëõàðíü í´êä áîëíà. Òåð ìåò áè÷êí àðòèñòíð ÿìð íåã ìàðºàíä îðëöõàð õîë õààëºä ºàðàä éîâõëà, ¡ëä÷í³ àðºëà÷íð áîëí ôåðìåðì¢ä öàºàí ñåäêë³ðí ä´œ-òóñàí ê¢ðãí³. Õàëüìã Òàœº÷èí Óëñèí Õóðàëûí (Ïàðëàìåíòèí) Àõëà÷èí äàðóê, ÊÏÐÔ-èí Õàëüìã ðåñïóáëèêàíñê ³œãèí Êîìèòåòèí íåãäã÷ ñåãë³òð Íèêîëàé Íóðîâ, "Ïåðâîìàéñêèé" ÑÏÊ-í àõëà÷ Àíàòîëèé Ïóòååâ àíñàìáëèí îðëöà÷íðò øèí á¢øì¢ä õóëäš ´ãâ. Òèèã³ä ýäí öóºàð ꢢêäèí áèëã-ýðäìèíü ´ð㚢ëëºíä íèë÷³í ê¢ðãš³í³.

Íåçàóðÿäíûé èññëåäîâàòåëü îéðàä-ìîíãîëüñêîé èñòîðèè, ïèñàòåëü Âèêòîð Ïààïó èçäàë íîâóþ ïîëíîöâåòíóþ êàðòó: "Ìîíãîëüñêèå õàíñòâà è êíÿæåñòâà Åâðàçèè". Àâòîðîì âçÿò âðåìåííîé îòðåçîê â ÷åòûðå ñòîëåòèÿ ïîñëå ðàñïàäà Ìîíãîëüñêîé èìïåðèè. Êàðòà ïîêàçûâàåò îãðîìíûå ïðîñòðàíñòâà: îò Àçîâñêîãî ìîðÿ íà çàïàäå äî Ëÿîäóíñêîãî çàëèâà Æåëòîãî ìîðÿ íà âîñòîêå.  ïðåäåëàõ ýòîé Âåëèêîé Ñòåïè ñóùåñòâîâàëè õàíñòâà è êíÿæåñòâà ìîíãîëüñêîãî ìèðà ÕV-ÕVIII âåêîâ. Îéðàä-êàëìûêè ñîçäàëè òðè õàíñòâà-îðäû. Ïåðâîå - Äåðâþäñêîå õàíñòâî èëè Äæóíãàðñêîå íà òåððèòîðèÿõ Ìîíãîëüñêîãî Àëòàÿ, Äæóíãàðèè è ÷àñòè Ñåìèðå÷üÿ. Âòîðîå - Òîðãóäñêîå õàíñòâî èëè Êàëìûöêîå, êîòîðîå ðàñïîëàãàëîñü ïî îáîèì áåðåãàì Âîëãè. Ïî êðûìñêîé ñòîðîíå îíî äîñòèãàëî ïðèòîêîâ Äîíà, à ïî íîãàéñêîé - äî ñðåäíåãî è íèæíåãî òå÷åíèÿ ßèêà (Óðàëà). Òðåòüå - Õîøóäñêîå õàíñòâî èëè Êóêóíîðñêîå. Îíî íàõîäèëîñü ó îçåðà ʸê íóð (Öèíõàé-êèò.) â ïðîâèíöèè Àìäî Âîñòî÷íîãî Òèáåòà.
- Âèêòîð Áîðèñîâè÷, ïî÷åìó âû íàçûâàåòå Äæóíãàðñêîå õàíñòâî Äåðâþäñêèì, âåäü âî âñåé ðóññêîÿçû÷íîé ëèòåðàòóðå ïðèíÿòî ïèñàòü - Äæóíãàðñêîå.
- Äà, â ðóññêîÿçû÷íîé ëèòåðàòóðå ñ ïîäà÷è ó÷åíûõ íåìîíãîëüñêîãî ïðîèñõîæäåíèÿ ïðèíÿòî íàçûâàòü åãî Äæóíãàðñêèì. Íî â ìîíãîëüñêîé ëåòîïèñè "Øàðà òóóäæè" çàïèñàíî: "Ïåðâûé ïðàâèòåëü Äåðâþä Îéðàä óëóñà ñ òèòóëîì Õàð-Õóë-òàéäæè".  òå âðåìåíà òàê íàçûâàåìîå Äæóíãàðñêîå õàíñòâî âî âñåì ìîíãîëüñêîì ìèðå èìåíîâàëîñü Äåðâþäñêèì. À ïî÷åìó? Äà ïîòîìó ÷òî çþíãàðû-÷îðîñû - ÷àñòü áîëüøîãî äåðâþäñêîãî ïëåìåíè, êîòîðîå íåçàäîëãî äî âîçíèêíîâåíèÿ îéðàäñêîãî ãîñóäàðñòâà ðàçäåëèëîñü íà ñîáñòâåííî äåðâþäîâ è ÷îðîñîâ. È âñå ïîòîìêè Õàð-Õóëà (õàíû è õóíòàéäæè) íàçûâàëèñü Ïðàâèòåëÿìè Äåðâþä Îéðàä óëóñà.
À ëåòîïèñü "Øàðà òóóäæè" (Æåëòàÿ èñòîðèÿ) ñîçäàë âî âòîðîé ïîëîâèíå ÕVII âåêà õàëõàñêèé íîéîí Öîãòó Àõàé. Â íåé ïðèâîäÿòñÿ ïîäðîáíûå ñâåäåíèÿ ïî ðîäîñëîâíûì õàíîâ, òàéäæåé è íîéîíîâ.
-  âàøåé êàðòå íàõîäèòñÿ èëëþñòðàöèÿ ãîðíîãî ïåéçàæà ñ íàäïèñüþ: "Âîñüìèðå÷üå, ïðàðîäèíà îéðàä-ìîíãîëîâ". Äëÿ ìíîãèõ íå ñîâñåì ïîíÿòíî, ãäå îíî íàõîäèëîñü.
- Íàøè ïðåäêè æèëè â âåðõîâüÿõ Åíèñåÿ, òàì, ãäå ñåé÷àñ íàõîäèòñÿ Ðåñïóáëèêà Òûâà (Òóâà). Âî âðåìåíà Ìîíãîëüñêîé èìïåðèè òóâèíöû íàçûâàëèñü óðÿíõàéöàìè, è èõ óëóñ âõîäèë â ñîñòàâ Ìîíãîëèè. Åíèñåé ìåñòíûì íàñåëåíèåì èìåíîâàëñÿ êàê Õåì, à ïðèòîêè åãî èìåëè íàçâàíèÿ: Êåì÷èê (Õåì÷èê), Êåìü, Óëóã Êåì, Áèé Êåì è ò.ä. Ó íàñ ðàñïðîñòðàíåíî æåíñêîå èìÿ - Êååìÿ, ÷òî îçíà÷àåò - ðîäèâøàÿñÿ íà áåðåãó Êåìà.
- Êàê âû íàõîäèòå òåìû, êîòîðûå áåðóò çà äóøó, çàñòàâëÿþò âñïîìèíàòü î ñâîåì ïðîøëîì?
- ß ñ íà÷àëà 90-õ ðàáîòàþ â ýòîì íàïðàâëåíèè. Ïåðâûì èçäàíèåì íà äàííóþ òåìó ñòàëà êíèãà "Ïîä æåëòûì ñòÿãîì ×èíãèñõàíà". Çàòåì ìíîãî ëåò òðóäèëñÿ íàä Àòëàñàìè "Ìîíãîëüñêèå íàðîäû". Ïèñàë ñòèõè, ñòàòüè â ãàçåòû è æóðíàëû, ñòàë çàíèìàòüñÿ ïðîçîé. Ìíîãî âðåìåíè òðåáîâàëà ðàáîòà ïî øàõìàòíîé òåìàòèêå. Âûøëè äâà èñòîðè÷åñêèõ ðîìàíà-õðîíèêè "Âåê îéðàäîâ" è "Ïîñëåäíÿÿ Îðäà". Ñåé÷àñ ðàáîòàþ íàä òðåòüåé êíèãîé ïîä íàçâàíèåì "Êî÷åâíèêè Âåëèêîé Ñòåïè". Îíà óæå ïî÷òè ãîòîâà, ñ åå âûõîäîì çàêîí÷èòñÿ ðàáîòà íàä òðèëîãèåé "Îò Åíèñåÿ äî Äîíà".
Äàííóþ êàðòó ÿ çàäóìàë íåñêîëüêî ëåò íàçàä. ×àñòî îáðàùàëèñü ëþáèòåëè èñòîðèè è ïðîñèëè ïîêàçàòü íà îäíîé êàðòå âñå îéðàäñêèå è ìîíãîëüñêèå ôåîäàëüíûå âëàäåíèÿ.
- Íåìàëîå ìåñòî â âàøåì òâîð÷åñòâå çàíèìàþò ïîäãîòîâêà è èçäàíèå ïëàêàòîâ, êîòîðûå âîñòðåáîâàíû â ó÷åáíûõ çàâåäåíèÿõ. Øêîëû ðåñïóáëèêè îõîòíî èñïîëüçóþò ýòè ïîñîáèÿ. Òåìû ðàçíîîáðàçíûå: ðîäîñëîâíûå õàíîâ è íîéîíîâ, ñêîòîâîäñòâî, ýòíè÷åñêèé ñîñòàâ, Êàëìûêèÿ ïåðåä ññûëêîé 1943 ãîäà, Äæóíãàðñêîå õàíñòâî, ñèñòåìà ðîäñòâà è äðóãèå. Íà ïðîòÿæåíèè ìíîãèõ ëåò âû ïîäíèìàåòå îãðîìíûé ïëàñò èñòîðèêî-êóëüòóðíîãî íàñëåäèÿ ïðîøëîãî, è ó âàñ ýòî çàìå÷àòåëüíî ïîëó÷àåòñÿ.
Íà êàðòå äàíû âñå èìåíà âëàäåòåëåé ìîíãîëüñêèõ òåððèòîðèé ñ óêàçàíèåì èõ òèòóëîâ, âïëîòü äî ÕVIII ñòîëåòèÿ. Ýòî íå òîëüêî ïðàâèòåëè îéðàäñêèõ òåððèòîðèé, íî è õàíû Õàëõè è Þæíîé Ìîíãîëèè. Ñêîëüêî æå áûëî õàíñòâ è êíÿæåñòâ?
- Õàëõà ñíà÷àëà ñîñòîÿëà èç òðåõ áîëüøèõ âëàäåíèé. Çàòåì êîëè÷åñòâî èõ óâåëè÷èëîñü. À â Þæíîé Ìîíãîëèè ïåðåä ìàíü÷æóðñêèì íàøåñòâèåì íàõîäèëîñü 49 êíÿæåñòâ. Íåêîòîðûå èç íèõ ñîñòîÿëè â ×àõàðñêîì è Òóìåäñêîì õàíñòâàõ. Ñåâåðíàÿ Ìîíãîëèÿ, íàñåëåííàÿ áóðÿäñêèìè ïëåìåíàìè, âõîäèëà âî âëàäåíèÿ õàëõàñêèõ Òóøåòó-õàíîâ.
- Ñïàñèáî âàì çà áåñåäó. Æåëàþ âàì äàëüíåéøèõ óñïåõîâ â âàøåé òâîð÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè.
Âàñèëèé ØÀÊÓÅÂ

 õîðîøåì ñîñòîÿíèè ñîõðàíèëèñü ñèáèðñêèå ôîòîãðàôèè, äîêóìåíòû â ñåìåéíîì àðõèâå ýëèñòèíêè È.À. Áàëèíîâîé. Îíà áåðåæ¸ò ñåìåéíûå ðåëèêâèè. Íåêîòîðûå èç ýòèõ ñíèìêîâ ìû ñåãîäíÿ ïóáëèêóåì â íàøåé ðóáðèêå "Ñèáèðñêèå ôîòîãðàôèè", ïîñâÿùåííîé 75-ëåòèþ ñêîðáíîé äàòû, äåïîðòàöèè êàëìûöêîãî íàðîäà. Èííà Àëåêñàíäðîâíà, âåòåðàí òðóäà ÐÊ, ìíîãî ëåò ïîñëå îêîí÷àíèÿ Ëåíèíãðàäñêîãî èíñòèòóòà ñîâåòñêîé òîðãîâëè ðàáîòàëà â “Êàëìïîòðåáñîþçå”. Åå äîáðîñîâåñòíûé òðóä óäîñòîåí ìíîãèõ íàãðàä. Ïîñëå ðàñïàäà ÑÑÑÐ, â 1993 ãîäó, îíà îòêðûëà ñâî¸ äåëî è ïî íàñòîÿùåå âðåìÿ ÿâëÿåòñÿ èíäèâèäóàëüíûì ïðåäïðèíèìàòåëåì. Èííà Àëåêñàíäðîâíà â ñåìüå - ìëàäøàÿ äî÷ü, íî îíà ìíîãî ñëûøàëà î æèçíè â Ñèáèðè îò ñâîèõ ðîäèòåëåé, áðàòà è ñåñò¸ð.  ýòèõ âîñïîìèíàíèÿõ è ñêîðáü, è ãîðå. Íî áûëî ìåñòî è âîñïîìèíàíèÿì î ïðîñòûõ ÷åëîâå÷åñêèõ ðàäîñòÿõ è ñ÷àñòëèâûõ ìîìåíòàõ. Ïåðåëèñòûâàÿ ñèáèðñêèå ôîòîãðàôèè, îíà ðàññêàçàëà, êóäà áûëè âûñëàíû åå ðîäèòåëè è ðîäíûå, êàê ïåðåæèëè òðàãåäèþ ñâîåãî íàðîäà.
"Ðîäèòåëè áûëè âûñëàíû èç ï. Ýñòî-Àëòàé ßøàëòèíñêîãî ðàéîíà Êàëìûöêîé ÀÑÑÐ â 1943 ãîäó. Ìàìà, Áàëèíîâà (Òåïêèíà) Íàòàëüÿ Äæàëîâíà (1927 ã.ð.), áûëà äåïîðòèðîâàíà âìåñòå ñ äåäóøêîé Áàñàíîì Òåïêèíûì, áàáóøêîé Êàíåé Ãàäëûêîâîé è ñåñòð¸íêîé Íþäëåé èç ã.Ñàëüñêà Ðîñòîâñêîé îáëàñòè â òîâàðíûõ âàãîíàõ. Ÿ ðîäèòåëè, Äæàë Òåïêèí (äæèãèòîâùèê) è ×àãäà Áàëõàíàêîâà, ñêîí÷àëèñü ðàíüøå. Èõ ñåìüÿ ïîïàëà â ã. Çàîç¸ðíûé Êðàñíîÿðñêîãî êðàÿ. Ìàìà ðàáîòàëà íà çàãîòîâêå ëåñà è áûëà òðàâìèðîâàíà, íà íåå óïàëî äåðåâî. Çàòåì îíà ðàáîòàëà íà ñëþäÿíîé ôàáðèêå. Ïîñëå Ñèáèðè ìàìà èç âñåé ñåìüè îñòàëàñü îäíà.
Íàø ïàïà, Áàëèíîâ Àëåêñàíäð Ýðäíååâè÷ (1926 ã.ð.), áûë âûñëàí ñî ñâîèìè ðîäèòåëÿìè: ñ îòöîì, Áàëèíîâûì Ýðäíå Áóþíòóêîâè÷åì, ìàìîé, Öåðåíîâîé Àíòîíèíîé Íèêîëàåâíîé, è 5-üþ áðàòüÿìè è ñåñòðàìè èç ã. Ñàëüñêà. Èõ ñåìüÿ òàêæå ïîïàëà â ã.Çàîç¸ðíûé Êðàñíîÿðñêîãî êðàÿ. Ïàïà ðàáîòàë íà ñïëàâå ëåñà, çàòåì - íà ñëþäÿíîé ôàáðèêå â êîòåëüíîé. Èç Ñèáèðè îòåö âåðíóëñÿ â 1959 ãîäó ñî ñâîåé ìàìîé, îñòàëüíûå ñêîí÷àëèñü îò áîëåçíåé. Ó ðîäèòåëåé îñòàëèñü è ãîðüêèå, è ò¸ïëûå âîñïîìèíàíèÿ î ãîäàõ, ïðîâåä¸ííûõ â Ñèáèðè. Ýòî æèçíü. Íàïðèìåð, ó áðàòà è ñåñò¸ð îñòàëèñü ñàìûå ëó÷øèå äåòñêèå âîñïîìèíàíèÿ, â òîì ÷èñëå î äðóçüÿõ-ñèáèðÿêàõ. Äî íåäàâíåãî âðåìåíè ïåðåïèñûâàëèñü ñ ñîñåäÿìè - Îâñÿííèêîâûìè, îñòàâøèìèñÿ â ã. Çàîç¸ðíûé".
Ïîëîñó ïîäãîòîâèë
Áàòà ÁÎÂÀÅÂ

Ãîðîä Çàîç¸ðíûé, ñåìüÿ Áàëèíîâûõ: ó äîìà - ïàïà (ïåðâûé ñëåâà, 2-é ðÿä); ðÿäîì - ìàìà ñ äî÷åðüþ Ëþäîé); áàáóøêà (âòîðàÿ ñëåâà, íèæíèé ðÿä) ñ âíóêàìè Îêòÿáðèíîé è Âèêòîðîì è ðîäñòâåííèêàìè. 1955 ã.


Ñóïðóãè Áàëèíîâû (2 ðÿä); Âèêòîð, Ëþäìèëà, áàáóøêà, Îêòÿáðèíà Áàëèíîâû. 1955 ã.


Áàáóøêà Ãàäëûêîâà Ê. ñ âíóêàìè: Îêòÿáðèíîé (1949 ã.ð.), Ëþäîé (1954 ã.ð.) è Âèêòîðîì (1951 ã.ð.) ó äîìà. ã. Çàîç¸ðíûé. 1955 ã.


Áàëèíîâà Í.Ä. ñ ïîäðóãàìè íà ñëþäÿíîé ôàáðèêå. ã. Çàîç¸ðíûé. 1955ã.


Îêòÿáðèíà, Ëþäà è Âèêòîð Áàëèíîâû. ã. Çàîç¸ðíûé, 1956 ã.

Õîë Ñèâðèí ºàçðò áààõí Ìóóòë áîëí Áîëâñí Õåé÷èåâèõí ´ðê-á¢ë³í ´íä³ëºõ øèèäâð àâõëàðí šèðí òàâí šèë äàâàä, ýäí ýí ´äðèã îëí à÷íð-çååíð áîëí šè÷íð äóíäàí òîñõ ãèš íàì ñàíñí óãà áîëõ. Äèãò³ ýíäð, íîÿáðü ñàðèí 15-ä, ýäí õàíüöàä šèðí òàâí šèë áîëâ. Òàâí ¢ð³í ´ñê³ä, öóãòàäíü ñóðºóëü ´ã³ä, áóóðë ¢ñò³ ààâ ýýš õîéð 10 à÷-çååºèííü áîëí 4 šè÷èííü êèøãò áàãòš éîâíà.
Õàëüìã óëñ öààšëà õàðºàä, Ñèâð¢ð òóóãäõëà, ýäí³ ´ðê-á¢ëì¢ä Àëòàéñê êðàéèí Ðóáöîâñê ðàéîíä á³³ñìí. Áîëâñí "ßñíîå ñîëíöå" ãèäã êîëõîçä, Ìóóòë áîëõëà "Àëòàéñåëüìàø" çàâîäûí ä´œöë ýäë-àõóä ê´äëš éîâñìí. Òóãòíà ³³ìãèí êààêíàõíà ³œãèí ñàãñãóä àðâíà Ìóóòë Õåé÷èåâ Ñèâðò ýêò³º³í, 䢢ò³º³í áîëí õîéð ä¢ ê¢¢êò³º³í òóññìí, ä´ðâí àõíü ä³³í³ ºàëä àຠöóñàí àñõš, íåìøíðë³ íîîëäš éîâõ öàã áèë³. ¥ëñ÷³õ 䢢íð³í ¢êë³ñ õàðñ÷ àâõàð íàñíè äèãò ê¢ð³ä óãà Ìóóòë áóóäÿ õàäºëäã ñêëàäò í¢ê ìàëòàä, õàâòõäàí áóóäÿ àâ÷ èðäã á³³ñìí. Òåð¢ã³ðíü ààêíü õàø ÷àíäã áèë³. Çóã ç³ðìä³í ìàíà÷íð ê´â¢ã á³ðš àâàä, šå-ãèòëíü öîêäã á³³ñèã Ìóóòë Ýðåíäæåíîâè÷ ýíäð ´äð ê¢ðòë ìàðòõø. Ýêíü ãåðò³ñí àâ÷ ºàðñí ºóðâí øèðäã õóëäàä, õîéð ìèøã ºóéð õóëäš àâñí á³³š. Òåð¢ã³ðí ýêíü áóäà ÷àíàä, ꢢêä³í ´ëí ¢êë³ñ ³ìä-ìåíä ºàðºâ. Ýäíë³ õàìäàí á³³ñí 17 ´ðê-á¢ë ´ëñ³ä, ãåìí³ä, ê¢¢í³ ºàçðò ì´œêèíä ¢ëäâ. ªóíäë ò´ðõä, ýêíü Ñèâðèí ê¢÷ð çîâëœãèã äààš ÷àäñí óãà, òåã³ä ýäí öåðã³ñ áóóš èðñí àõèííü õ³ë³âðò ´ñâ.
Íåã ä³êš áààšíü Áîîâà Çóëàåâ Ìóóòëä òàëòàõíà ³³ìãèí ÷èèä³õí àðâíà Íàðìàí Àøêàí ꢢêí Áîëâñíà òóñêàð êåë³ä, ñ³³õí çàœòà, ³ìòíë³ ýýëò³ ꢢêíä ³ðê îðóëûé ãèš ñóðâ. Òåã³ä ꢢêí³ ýëãí-ñàäíü ç´â ´ãñí³ äàðó ýäí òåð öàãàð ìó áèø õ¢ðì ê庳ä õàíüöñìí. Ñèâðèí ºàçðò ýäí³ ´ðê-á¢ëä Íèêîëàé áîëí Çîÿ ò´ðš ºàðâ. Õàëüìã óëñèí íåðèã öåâðë³ä, ò´ðñêí ºàçðóðí õ³ðõ ç´â ´ãõë³, Õåé÷èåâèõí ò¢ð¢ë³ä Âîëãîãðàäñê îáëàñòèí "Ãîðíàÿ ïîëÿíà" ñîâõîçä ᢢðëñìí. Òåðíü ó÷ðòà, õààëºäàí Áîëâñí Íàðìàåâíà ãåìò³ä, ýí¢íä ýìíëºí êåðãò³ áîëâ, òåã³ä ýäí ýíä õîéð šèëä³í á³³ñìí. Òåíä Ñåðãåé ê´â¢íü ò´ðñìí. 1959 šèëä Ïðèîçåðí ðàéîíà Öàºàí Íóð ñåë³í³ 3-÷ òîéãòà ôåðì¢ð í¢¢š èðâ. Ýíä Ïåòð áîëí Ñàøà ê´â¢äíü ò´ðš ºàðâ. Äèãò³ ýäíèã íààðàí í¢¢š èðñí öàãò "Ïðèîçåðíûé" ñîâõîçä çóðºàí øèí òðàêòîð éè뺚 ´ãñí á³³š. Ì.Õåé÷èåâ ýäë-àõóí àõ èíæåíåð Ñ.Àíäæóøåâèí ñåëâã³ð òðàêòîðèñòíðèí êóðñò îðàä, ºóðâí ñàðèí ýðãöä ñóðàä, øèøëœ öààñ àâñìí. Ìóóòë Ýðåíäæåíîâè÷ òðàêòîðèñòàð ê´äëš, îëí šèëä³í í¢¢ðë³÷íðèí òîîä éîâñìí. Ê´äëìøò³í ºàâøóí, äààâðòà, äààëºâðèã çóðàºàñíü äàâóëš ê¢ö³š ¢íí-÷èê ñåäêëò³º³ð ê´äëš éîâñí Ì.Õåé÷èåâ "Ê¢÷-ê´ëñí³ òóóðìšèí ò´ë³", "Ñîöèàëèñòè÷åñê ä´ðëä³í³ äèèë³÷" ãèäã ìåäàëüìóäàð áîëí íàíü ÷èãí à÷ëâðìóäàð òåìäãëãäš éîâñìí. Áîëâñí Íàðìàåâíà áîëõëà ñåëüñîâåòèí áîëí ñåë³í³ êëóáèí á³³ð àõóëäã áèë³. Òåð öàãò ýäí ãåðò³í ìàë á³ðäã á³³ñìí, òåã³ä ê´â¢äíü õàøà-õààöàí öåâðë³ä, ìàë õ³ð¢ë³ä, áè÷êí³ñí àâí ýê-ýöêä³í ä´œ áîëäã äàññìí. Ñóðºóëÿí ÷èãí ýäí ñ³³í³ð ñóð÷, øêîëûí á³³äë-šèðºëä øóíìºàºàð îðëöš, ýê-ýöê³í áàéðëóëäã áèë³.
Ïåòð ê´â¢íü òîäëñàð, Öàºàí Íóð ñåë³íä ðàäèî á³³ñìí, òåã³ä òåð¢ã³ð äîëàí õîíãèí ýêëö³ð ´ð¢íäíü êåí³ ê¢¢êä ñóðºóëÿí ñ³³í³ð ñóðäãèí, êåí äóòàä, ãåðèí äààëºâðàí ýñ áåëäñí³, êåí ÿìàðàí ê¢ö³ìš á³ðñí³ òóñêàð 糜ãëäã á³³š. Òåã³ä ñóðºóëÿí ìóóºàð ñóðäã ñóðºóëü÷íðèí òîîä îðõëà, ýê-ýöêíü ºóíäõ ãèš ýäí ñàíàä, ê¢ö³ìš³ðí áàéðëóëõàð ç¢òêäã áèë³. dzðìä³í ìó òåìäã àâõëàðí ýäí éèð çîâäã áèë³. Ýöêíü ýäíä ºàð ê¢ðäãî áîëâ ÷èãí ýäí ø¢ð¢í õ³ë³ö³ñíü ³³äã á³³ñìí. Îäà áèéñíü ýê-ýöêíð áîëí ààâ-ýýšíð áîëñí áèéíü ýäí òåð öàãèã òîäëš, ýê-ýöêèí ñóðºìšèã ¢íëí³.
- Ìàíà ýê-ýöê êåðëäš, íåã-íåãíä³í ø¢ð¢ò³ ¢ã êåëš, òàëäàí óëñèí òóñêàð ò´ð êåš, õàðà ñóóš öàãàí ¢ð³äãèã áèäí íåã ÷èãí ä³êš ¢çñí óãàâèäí. Ìàäíèã áè÷êí³ñ àâí ê´äëìø êåäãèã äàñõš, ÿìð ÷èãí äààëºâðèã ê¢öäíü ê¢ö³º³ä, äààâðòà áîëõèã ýâð³ ¢ëã¢ð³ðí çààñìí. Öóãíü äèãò³-òàãòà, öåâð-öåð áîëõ ç´âò³ã ìàäíä ýöê áàñ äàñõâ. Ýöêìäí ÷àœº íåêâðò³ ê¢í. Ê´â¢ä áàò öîãö-ìàõìóäòà, ÷èê õ³ë³öò³, êåëñí ¢ãä³í ýçí áîëäã, ê´äëìø÷ áîëõ ç´âò³ ãèš ìàäíèã ñóðºäã á³³ñìí. Ýöêèí ñóðºìš ìàäíä šèðºëèí õààëºä òóñòà áîëâ, - ãèš Ïåòð ê´â¢íü êåëí³.
Õåé÷èåâèõí³ ´ðê-á¢ëä õàëüìã àâúÿñàð ꢢêä ê¢í ãåðèí ÷èìã áîëš, ꢢêä³í àñðàä, öóºàð öàäõëœ, öåâð õóâöòà á³³õ ç´âò³ á³³ñìí. Áîëâñí Íàðìàåâíà äàëà ¢ã óãà, š´´ëí çàœòà, ãåðèí ýçíä³í èòêëò³ ¢ð-èíüã áîëàä, ꢢêä³í àðäíü îðš àñðñìí. Ýäí³ ãåðò èê êåç³í³ñ àâúÿñò òîõðñàð 12 ÷àñèí àëäíä ¢äèí õàëóí õîò áåëí á³³äìí. Îðš èðñí áåð³÷¢äò³í ÷èãí õàäì ýêíü ñ¢â-ñåëâã³í ´ã÷, ´ðê-á¢ë áàò áîëí íèèò³ áîëõèí íóóâ÷èíü çààš ´ãäã á³³ñìí. Ê´â¢ä³ñíü Ïåòð ò¢ð¢ë³ä ãåð àâñìí, òåã³ä îðš èðñí áåð³í ýäí ꢢêíë³ðí ³äë òîîëš, ñóðºóëü ñóð÷ éîâñí öàãòíü Êåðìí à÷ ꢢê³í õ³ë³š, áààõí ´ðê-á¢ëä èê ä´œ-òóñàí ê¢ðãñìí. ªó÷í šèë øàõó õîîðàí ýäí³ ´ðê-á¢ëä îðš èðñí Ëèäèÿ áåðíü õàäì ýê-ýöêèí òóñêàð á¢ë³í³ð êåëš, ýäí³ à÷èíü õ³ð¢ëš, ç¢ðêíè õàíëòàí ´ðãš ýäí³ñ ¢ëã¢ð àâäãàí êåëâ.
Ëèäèÿ Äàâäèíîâíàí êåëñ³ð, õàäì ýêíü îíüäèí ãåðèí ýçí³ êåëñ³ð á³³äìí, ´ìí³ñíü õ³ð¢öš ¢ã êåëäãî, éîñòà õàëüìã áåð áîëàä, òåð¢í³ õàšóäíü éîâäìí. Áåð "ºàð ãèõë³ - ºàðäã, îð ãèõë³ - îðäã" ãèš õàëüìã óëñ èê êåç³í³ êåëñíü õàðà ¢ãì¢ä áèø áîëšàõèã ýí Áîëâñí Íàðìàåâíàí ¢ëã¢ð³ð ìåä³ä, ´ðê-á¢ëä çàëó ê¢í ºîëëã÷ áîëõëà ´ðê-á¢ë íèèò³, êèøãò³ áîëäãèã òîäëš àââ. Õàäì ýê ýöê õîéðíü šèðí òàâí šèëä³í êåí íåãí³ííü ñåäêë ìåäš, áàéð-çîâëœãàí ³äë õóâàëöš, íåã-íåãíä³í èöëò³ ò¢øã áîëš éîâõíü ê´â¢ä-áåð³÷¢äòíü ¢ëã¢ð-¢çìš áîëšàíà. Äîðàñ ´ñ÷ éîâõ îëí à÷íð-çååíðíü ÷èãí ààâ-ýýš³ñí áàñ ¢ëã¢ð àâ÷, ñåäêëäíü òóññí èíüã³í îëš íàñí-šèðºëä³í õàìäàí šèðºõ ê¢ñëò³. Ýíäð ýäí³ ´ðê-á¢ëä õîéð à÷ áåð, õîéð à÷-çå ê¢ðãí á³³í³, ýäí ýí íèèò³ ´ðê-á¢ëèí ãåø¢ä áîëñíäàí áàõòíà.
- Õåé÷èåâèõí³ áåð³÷¢äèí íåðí äååð³ñ õàäì ýê ýöê õîéðòàí èê õàíëò ´ðãš, èèì îí÷òà ´´íä ê¢ðñíë³íü ³ð¢í ñåäêë³ñí é´ð³š³í³â. Èèì óëñ ´äã³ öàãò õîâð ãèš êåëõ êåðãò³. Îðš èðñí áåð³÷¢äò³í ýäí ºàðëäñí ýê-ýöê ìåò áîëàä, šèðºëèííü äàìøëòàðí õóâàëöš, ñ¢â-ñåëâã³ðí ÿìð íåã ò´ð õàºëõä ä´œ áîëš, à÷íð-çååíðò³í í¢äí-àìí áîëš éîâíà. Ìàíà ààâ ýýš õîéð ìàäíä õàâðèí íàðí áîëš îëí à÷íð-çååíðèííü áîëí šè÷íðèííü êèøãò áàãòš éîâòõà. Àëüõí äååð³í ìàõ ÷àíâ ÷èãí ýäí³ à÷-òóñ áèäí õ³ð¢ëš ÷àäøãîâèäí,- ãèš Ëèäèÿ áåðíü êåëí³.
1988 šèë³ñ àâí ìåä³òíð Ýëñò áàëºñíä á³³í³, äàññàðí õàðà ñóóš ÷àääãî áîëàä, ýäí ýâð³ ãåðèí ºàçà ñàä-ºàðóä ò³ðš éîâñìí. Ìóóòë Ýðåíäæåíîâè÷ áîëí Áîëâñí Íàðìàåâíà ýíäð îð ºàíöõí Çîÿ ꢢêí³ííü êèëìšò³ õ³ë³âðò á³³í³. Çîÿ Ìóòëÿåâíà ýðäì³ðí ýì÷, òåã³ä ýê-ýöê³í àðäíü îðš õ³ë³š³í³. Ê´â¢ä-áåð³÷¢äíü ýê-ýöêä³í äàðó-äàðóíü çî뺚 èðš, ìåíäèíü ìåäí³. Íàñí èð³ä,îëí ç¢ñí øàðõ çîâàäã áîëâ, í¢äí³ õàðàíü ìóóðâ, öîãö-ìàõìóäíü øàðêëíà, áîëâ ê´â¢ä-áåð³÷¢äíü, à÷íð-çååíðíü áîëí šè÷íðíü ãåðòíü öóãëðõëà, ìåä³òíð šèâð óðºñí ìåò áàéðëíà. ѳí àâúÿñò òîõðñàð, àâãóñò ñàðèí 15-ä ýäí ýê-ýöêèííü ãåðò öóºàð öóãëðš, Ìóóòë Ýðåíäæåíîâè÷èí ºàðñí ´äð òåìäãëí³. Òåð öàãò ààâ ýýš õîéðíü à÷íð-çååíðèííü šèðºë³ð ñîíüìñš, ýäí³ ê¢ö³ìšä, šè÷íðíü ýð¢ë-ìåíä ´ñ÷³õä áàéðëíà. ªàíöõí ꢢêíä³í áîëí ä´ðâí ê´â¢íä³í ñóðºóëü ñóðºâ, òåäíü ýðäì³ðí ê´äëš éîâíà, ýäí ýê-ýöêèííü íåð ´´ä³í á³ðš, ´ëç³ò³ ñ³í ¢ðä áîëš ´ñâ. Íèêîëàé Âîëãîãðàäñê îáëàñòüä Ñåðàôèìîâñê áàëºñíà òîñõëòûí òåõíèêóìä, Çîÿ Ñåâåðî-Îñåòèíñê ìåäèöèíñê èíñòèòóòä, Ñåðãåé Ñàðïóëü áàëºñíä ñåë³í³ ýäë-àõóí èíñòèòóòä, Ïåòð ÊÃÓ-ä áîëí Àëåêñàíäð ÑÃÀ-ä ñóðàä, îëí äóíä òîîìñðòà óëñ áîëâ. Êåëõä, ºàíöõí ê¢ðãíü Èâàí Ñàíäæè-Ãàðÿåâ Õàëüìã Òàœº÷èí ñîéëûí à÷òà ê´äë³÷, íåðò³ æóðíàëèñò á³³ñìí, "Õàëüìã ¢íí" ãàçåòä îëí šèëä³í ê´äëš éîâëà. À÷íð-çååíð äóíä ýì÷íð, þðèñòíð áîëí áàãøíð éîâõíü áàñ ìåä³òíðò áàõìš áîëíà.
Ýíäð Õåé÷èåâèõí³ ´ðê-á¢ëä îí÷òà áîëí áàéðòà ´äð áîëšàíà. Ýœêð ààâ-ýýšíü ´ðê-á¢ë³í ´íä³ëºñí³ 65 šèë ê¢öâ. ¥´ðõí ýëãí-ñàäíü, ꢢêäíü áîëí à÷íð-çååíðíü ààâ ýýš õîéðàí ýí ´´íë³ é´ð³š, õàíëòûí ¢ã³í íåð³äõìí. Áèäí ÷èãí ìàíà ãàçåòèí îëí óìøà÷íðèí íåðí äååð³ñ Ìóóòë Ýðåíäæåíîâè÷èã áîëí Áîëâñí Íàðìàåâíàã ³ð¢í ñåäêë³ñí é´ð³š, óò íàñ íàñëš, à÷íð-çååíðèííü áîëí šè÷íðèííü êèøã ¢çš, àìóëœ-ìåíä éîâõèã äóðäšàíàâèäí.
Íàòàëüÿ ÄÀÂÀÅÂÀ

Óâàæàåìûå ÷èòàòåëè, ñåãîäíÿ ìû õîòèì ïîâåäàòü îá îäíîì èç ìàëîèçâåñòíûõ ôàêòîâ â èñòîðèè Âåëèêîé Îòå÷åñòâåííîé âîéíû. Îá ýòîì ïî÷åìó-òî íàì íå ðàññêàçûâàëè â øêîëå. Äà, ïî-ìîåìó, è ñåé÷àñ íå óïîìèíàåòñÿ â øêîëüíûõ ó÷åáíèêàõ. Ìû õîòèì ðàññêàçàòü î òîì, êàê áðàòñêèé íàì ìîíãîëüñêèé íàðîä âí¸ñ ñâîé âêëàä â ïîáåäó íàä ôàøèçìîì, ñòàâøåé ïîñëåäíåé âåëèêîé âîéíîé êàâàëåðèè. Ó íàñ î÷åíü ëþáÿò èçó÷àòü, íàñêîëüêî è êàê ïîâëèÿë íà ïîáåäó è õîä áîåâûõ äåéñòâèé àìåðèêàíñêèé "ëåíä-ëèç". Íî ïðè ýòîì íèêòî ïðàêòè÷åñêè íå ïîìíèò åãî ìîíãîëüñêèé êîííûé àíàëîã. "Ëåíä-ëèç" èç Ìîíãîëèè îêàçàë â Âåëèêóþ Îòå÷åñòâåííóþ ñóùåñòâåííóþ ïîìîùü âîþþùåìó ÑÑÑÐ.
Ñåãîäíÿ, ãîâîðÿ î âîéíå, î ëîøàäÿõ âñïîìèíàþò ðåäêî, îäíàêî èìåííî îíè ñòàëè ãëàâíîé òÿãëîâîé ñèëîé Êðàñíîé Àðìèè, áåç íèõ áûëè íåâîçìîæíû ïåðåäèñëîêàöèè àðìèé. Ëîøàäü â áóêâàëüíîì ñìûñëå ñëîâà âûòÿíóëà íà ñåáå òó âîéíó.  ñâÿçè ñ ïåðåâîîðóæåíèåì àðìèè ê íà÷àëó âîéíû ÷èñëåííîñòü ëîøàäåé â ÐÊÊÀ çíà÷èòåëüíî ñîêðàòèëàñü è ñîñòàâëÿëà 526,4 òûñÿ÷è, â Âåðìàõòå ê ìîìåíòó âòîðæåíèÿ â ÑÑÑÐ èñïîëüçîâàëîñü áîëåå îäíîãî ìèëëèîíà ëîøàäåé. Íî ìóäðûé Ñåìåí Ìèõàéëîâè÷ Áóäåííûé, îäèí èç îñíîâàòåëåé Ïåðâîé êîííîé, áûë âïîëíå ïðàâ, êîãäà ãîâîðèë â 1930-å, ÷òî ëîøàäü íà âîéíå ñåáÿ åùå ïîêàæåò. È, äåéñòâèòåëüíî, äàæå â âåê ñòàëüíîé òåõíèêè êàâàëåðèÿ óñïåøíî ñðàæàëàñü íà ôðîíòàõ. Âñïîìíèì ïîäâèãè íàøèõ ãåðîè÷åñêèõ çåìëÿêîâ-êàâàëåðèñòîâ 110-é Îòäåëüíîé êàâàëåðèéñêîé äèâèçèè èëè âîèíîâ èç êàâãðóïïû Ëüâà Äîâàòîðà è ìíîãèõ äðóãèõ. Îíè îøåëîìëÿëè âñåõ ñâîèìè ôàíòàñòè÷åñêèìè ðåéäàìè â òûë, ãðîìÿ òåõíèêó è æèâóþ ñèëó âðàãà.
 îòëè÷èå îò àâòîìîáèëåé ëîøàäè, êàê òÿãëîâàÿ ñèëà, èìåëè òîãäà öåëûé ðÿä ïðåèìóùåñòâ: ëó÷øå ïåðåäâèãàëèñü ïî áåçäîðîæüþ è óñëîâíûì äîðîãàì, íå çàâèñåëè îò ïîñòàâîê òîïëèâà (à ýòî î÷åíü áîëüøàÿ ïðîáëåìà â âîåííûõ óñëîâèÿõ), äîëãîå âðåìÿ îáõîäèëèñü ïîäíîæíûì êîðìîì, äà è ñàìè èíîãäà ìîãëè áûòü êàêèì-òî ïðîïèòàíèåì. È óæå ê 1 ñåíòÿáðÿ 1941 ãîäà Êðàñíàÿ Àðìèÿ èìåëà 1 ìëí 324 òûñÿ÷è ëîøàäåé.
Çà ïåðâûé ãîä âîéíû ÑÑÑÐ ïîòåðÿë ïî÷òè ïîëîâèíó ñâîåãî ïîãîëîâüÿ ëîøàäåé: èç 17,5 ìëí íà êîíòðîëèðóåìîé òåððèòîðèè îñòàëîñü âñåãî 9 ìëí ãîëîâ, âêëþ÷àÿ ìîëîäíÿê. Íî ÷òî åùå õóæå, â âîåííûõ óñëîâèÿõ ýêñòðåííî íàðàñòèòü ïîãîëîâüå ðàáî÷èõ ëîøàäåé êóäà òðóäíåå, ÷åì óâåëè÷èòü ïðîèçâîäñòâî àâòîìîáèëåé.
È âîò ñ íà÷àëîì Âåëèêîé Îòå÷åñòâåííîé âîéíû ó ÑÑÑÐ îêàçàëñÿ åäèíñòâåííûé ñòîðîííèé èñòî÷íèê ëîøàäåé - Ìîíãîëèÿ. Çà ÷åòûðå ãîäà âîéíû Ñîâåòñêîìó Ñîþçó èõ áûëî ïîñòàâëåíî áîëåå 500 òûñÿ÷. Åùå 32 òûñÿ÷è ìîíãîëüñêèõ ëîøàäåé, ò.å. íà 6 êàâàëåðèéñêèõ äèâèçèé âîåííîãî âðåìåíè, ïåðåäàëè ÑÑÑÐ â êà÷åñòâå ïîäàðêà ìîíãîëüñêèå àðàòû.
Íå çðÿ ãîâîðèòñÿ: "Äîðîãà ëîæêà ê îáåäó".  1941-1945 ãîäàõ ÑÑÑÐ íèãäå íè çà êàêèå äåíüãè íå ñìîã áû äîñòàòü ïîëìèëëèîíà ëîøàäåé, êðîìå Ìîíãîëèè. Ëîøàäè ïîñòàâëÿëèñü ïëàíîâî, ïî óñëîâíîé öåíå, â îñíîâíîì âçàèìîçà÷åòîì çà ìîíãîëüñêèå äîëãè ÑÑÑÐ. Òàêèì îáðàçîì, îêóïèëèñü âñå ïîëèòè÷åñêèå, âîåííûå è ýêîíîìè÷åñêèå âëîæåíèÿ áîëüøåâèêîâ â Ìîíãîëèþ. À ìîíãîëû îáåñïå÷èëè íàì ëîøàäèíûé "ëåíä-ëèç" - êðàéíå ñâîåâðåìåííûé è áåçàëüòåðíàòèâíûé, çàêðûâ äûðó â äàííîì âèäå âîåííîé "òåõíèêè". Ôàêòè÷åñêè â 1943-1945 ãîäàõ êàæäàÿ ïÿòàÿ ëîøàäü íà ôðîíòå áûëà "ìîíãîëêîé", îñâîáîäèòåëüíèöåé Åâðîïû.
Ïðè ýòîì ìîíãîëüñêèå ëîøàäè, íåïðèõîòëèâûå è âûíîñëèâûå, áûëè íåçàìåíèìû íà ôðîíòàõ âîéíû è êóäà ëó÷øå ïðèñïîñîáëåíû äëÿ ýêñòðåìàëüíûõ óñëîâèé, ÷åì èõ ñåëåêöèîíèðîâàííûå åâðîïåéñêèå ñîáðàòüÿ.
Íå çðÿ ãåíåðàë Èññà Ïëèåâ, ïðîâîåâàâøèé â êîííî-ìåõàíèçèðîâàííûõ ãðóïïàõ ñ 1941-ãî ïî 1945 ãîä, îò Ñìîëåíñêà, ÷åðåç Ñòàëèíãðàä äî Áóäàïåøòà è Ìàíü÷æóðèè, ïèñàë ïîçäíåå: "…íåïðèõîòëèâàÿ ìîíãîëüñêàÿ ëîøàäêà ðÿäîì ñ ñîâåòñêèì òàíêîì äîøëà äî Áåðëèíà".
Íî ìîíãîëüñêèé "ëåíä-ëèç" íå îãðàíè÷èâàëñÿ òîëüêî âûíîñëèâûìè ëîøàäüìè. Áîëüøóþ ðîëü â ñíàáæåíèè Êðàñíîé Àðìèè è ãðàæäàíñêîãî íàñåëåíèÿ â ãîäû âîéíû èãðàëà ïîñòàâêà èç ÑØÀ ìÿñíûõ êîíñåðâîâ - 665 òûñÿ÷ òîíí. Íî Ìîíãîëèÿ çà òå æå ãîäû ïîñòàâèëà â ÑÑÑÐ ïî÷òè 500 òûñÿ÷ òîíí ìÿñà.
Èç ìîíãîëüñêèõ ñòåïåé âñþ âîéíó â íàøó ñòðàíó øåë åùå îäèí ñòðàòåãè÷åñêèé òîâàð âîéíû - øåðñòü. À ýòî, ïðåæäå âñåãî, ñîëäàòñêèå øèíåëè, áåç êîòîðûõ íåâîçìîæíî âûæèòü â îêîïàõ Âîñòî÷íîé Åâðîïû äàæå ëåòîì. Èç ÑØÀ ê íàì òîãäà ïîñòóïèëî 54 òûñÿ÷è òîíí øåðñòè, èç Ìîíãîëèè - 64 òûñÿ÷è òîíí. Êàæäàÿ ïÿòàÿ ñîâåòñêàÿ øèíåëü â 1942-1945 ãîäàõ áûëà "ìîíãîëüñêîé".
Åùå Ìîíãîëèÿ áûëà âàæíåéøèì èñòî÷íèêîì êîæåâåííîãî ñûðüÿ è ïóøíèíû. Ïîñòàâêè ìåõîâûõ ïîëóøóáêîâ, øàïîê, ðóêàâèö è âàëåíîê íà÷àëèñü óæå ïåðâîé âîåííîé îñåíüþ. Ê 7 íîÿáðÿ 1941 ãîäà ìîíãîëüñêèì çèìíèì îáìóíäèðîâàíèåì áûëè ïîëíîñòüþ îñíàùåíû íåñêîëüêî ñîâåòñêèõ ïåõîòíûõ äèâèçèé èç ðåçåðâà, ãîòîâÿùèõñÿ ê êîíòðíàñòóïëåíèþ ïîä Ìîñêâîé.
Ìîíãîëèÿ áûëà ïåðâîé ñòðàíîé, êîòîðàÿ âûçâàëàñü ïîìî÷ü Ñîâåòñêîìó Ñîþçó â áîðüáå ñ ãèòëåðîâñêîé Ãåðìàíèåé. Ìîíãîëüñêèå äîáðîâîëüöû âîåâàëè â ñîñòàâå Êðàñíîé Àðìèè: â êàâàëåðèéñêèõ è ñàïåðíûõ ÷àñòÿõ, à òàêæå ìîíãîëû, êàê õîðîøèå îõîòíèêè, áûëè ñíàéïåðàìè. Óæå ïîñëå îêîí÷àíèÿ Âåëèêîé Îòå÷åñòâåííîé âîéíû, â àâãóñòå 1945 ãîäà, êàæäûé äåñÿòûé ìîíãîë ïðèíÿë ó÷àñòèå â ñîâåòñêî-ÿïîíñêîé âîéíå.
Ïîäãîòîâèë â ïå÷àòü
Áàòà ÁÎÂÀÅÂ

Ñîâñåì íåäàâíî âðîäå áûëî ïåðâîå ñåíòÿáðÿ, à òåïåðü óæå íà÷àëàñü âòîðàÿ ÷åòâåðòü, à òàì, ãëÿäèøü, è Íîâûé ãîä íå çà ãîðàìè. Äåòè óñïåëè îòäîõíóòü íà îñåííèõ êàíèêóëàõ è êàæäûé ðàç ñ íåòåðïåíèåì æäóò òîò äåíü, êîãäà îíè âîéäóò â êëàññ, âñòðåòÿòñÿ ñ ëþáèìûìè ó÷èòåëÿìè, ÷òîáû ïîëó÷àòü îò íèõ íîâûå çíàíèÿ. Îäèí èç òàêèõ äîáðûõ íàñòàâíèêîâ - Èãîðü Àíàòîëüåâè÷ Òàðàñîâ. Îí ðàáîòàåò â ÑÎØ ¹4 ãîðîäà Ëàãàíè, ïðåïîäàåò èíôîðìàòèêó è àíãëèéñêèé ÿçûê. À ïî÷åìó òàêèå ðàçíûå óðîêè, ñïðîñèòå âû. Ïîòîìó ÷òî Èãîðü Àíàòîëüåâè÷, êàê íàñòîÿùèé ó÷èòåëü, èíòåðåñóåòñÿ âñåì, ÷òîáû îòâå÷àòü íà êàâåðçíûå âîïðîñû ñâîèõ âîñïèòàííèêîâ. È ìû òîæå íå ñìîãëè íå ïîëþáîïûòñòâîâàòü íà ýòó òåìó.

Ò¢ðã óëñ Õàëüìã Òàœº÷ä èð³ä á³³ðøëñí öàãàñ ºó÷í šèë áîëš éîâíà. Ýäí Ãîðîäîâèêîâñê áîëí ßøàëòàí ðàéîäò íóðºëš á³³í³. Õàëüìã ºàçðò èšëä³ä, ꢢêä³í ´ñê³ä, ò´ðñêí êåë³í, ñîéëàí áîëí àâúÿñàí õàäºëš, ýäí òàëäàí êåëí-óëñëà íè-íåãí á³³í³. Îëí šèëä³í Ãîðîäîâèêîâñê ðàéîíà Âèíîãðàäíîå ñåë³íä á³³äã ò¢ðã óëñ "Àõûñêà" ãèäã îëíà íèèö³ á¢ð䳚, èðëöœã¢ íåðò³ ôîëüêëîðí êîëëåêòèâ òîãòàñìí. Ýí íèèö³ã îäà Àëèìæàí Ìóðàäîâ ºàðäšàíà. Ýí¢í³ êåëñ³ð, îäà ðàéîíä õîéð ì蜺í øàõó ò¢ðã á³³í³.
Áèéíü Àëèìæàí Æàáèðîâè÷ õàëüìã ºàçðóð õ´ðí éèñí šèë õîîðàí í¢¢š èðñìí. Ýíä Õàíèôà Òàìàëîâíà àâàëüòàºàí òàâí ¢ð³í áîñõàä, ê¢ êåâ, îäà 16 à÷-çååò³, 3 šè÷ò³ ààâ-ýýš õîéð áîëíà. Ýäí "Ïðîëåòàðñêàÿ ïîáåäà" ÑÏÊ-ä îëí šèëä³í ê´äëš éîâñìí, ãåðèí ýçí òðàêòîðèñò, àâàëüíü áîëõëà ñààëü÷ áèë³, ýäë-àõóí ºàðóäò áàñ ê´äëñìí. Îäà ýäí à÷òà àìðëºíä á³³í³.
"Àõûñêà" ãèñí öàºàí óóë ãèš îð÷óëãäíà. Ýäí³ ´âêíðíü á³³ñí ºàçð - Ãðóçü îðí-íóòãèí Ìåñõåòèÿ ãèäã îðì áîëíà. Òåíä šèëèí ä´ðâí öàãò óóëûí îðà öàñíä á¢ðêãäñí á³³í³, èê õîëàñ öàºàí îðà ¢çãäí³. Òåã³ä ò´ðñêí ºàçð-óñàí ñàíš, ´âêíðèííü ñàíë òåâ÷š ýäí îëíà íèèö³º³í èèãš íåð³äñí áîëšàíà. Îëíà îðãàíèçàö ò¢ðã êåëí-óëñèí êåë õàäºëëºíà, ñîéë äåëãð¢ëëºí³ õàëõàð ¢¢ëäš, ´âêíðèííü àâúÿñ-çàœøàë áè÷êä¢äò ìåä¢ëõ ê¢ñë ´ìí³í ò³âí³. Êåëõä, äîðàñ ´ñ÷ éîâõ áè÷êä¢ä ò´ðñêí êåë³í ñ³³í³ð ìåäí³, þœãàä ãèõë³ ýäí ãåðò³í çóã ò¢ðã êåë îëçëíà. Ìåä³òíð áè÷êä¢äò êåëí-óëñèí àâã-á³ðö çààš, ò´ðñêí ºàçð-óñíàííü òóóšèí òóñêàð êåëš ´ãí³. ¥ðê-á¢ë áîëºí ò¢ðã óëñèí àâúÿñàð á³³š, áè÷êí³ñíü àâí ñóðºìš ´ãí³. Íàé ê¢ðñí Ìóõàììàä Ìóçàôàðîâ, éèðò³ ×è÷àã Ðàñóëîâà áîëí éèðí çóðºàòà Øàðàôàääèí Äàâðèøåâ äîðàñ ´ñ÷ éîâõ áè÷êä¢äò ò¢ðã óëñèí àâúÿñ çààš, àìí ¢ãèí ç´´ð äàñõíà, êåñã äîìã, òóóš êåëš ´ãí³.
Óðàçà-áàéðàì áîëí Êóðáàí-áàéðàì ýäí³ ºîëëã÷ áàéðèí ´äðì¢ä áîëíà. Ýí áàéðèí ´äðì¢äò ýäí óðäàñíü áåëäâð êåš, àõ ¢éèí óëñèã ê¢íäëš òîîíà, áຠòåòêâðò³ áîëí îëí ¢ðò³ óëñò äåì ê¢ðãí³, îëíà í³ð á¢ðä³í³. Ýí í³³ðò öóºàð îðëöš, äó-áèèº³í ºà𺚠õàìäàí ñåðãìšò³º³ð àìðíà. Öàºàí Ñàð, Çóë, Ìàñëåíèöà áàéðèí ´äðì¢äèã ýäí áàñ õàìäàí òåìäãëäãíü ñ³í àâúÿñò òîõðâ. Ñåë³íä áîëí ðàéîíä áîëäã êåðã-¢¢ëäâðì¢äò ýäí õàëüìã, îðñ áîëí òàëäàí êåëí-óëñëà çåðãëš ò¢ðã óëñèí ñîéëëà áîëí àâúÿñìóäëà òàíüëäóëíà. Ò¢ðã óëñ õ¢ðì ÿºš äàâóëäã àâúÿñèã ýäí ¢ç¢ëš, äó-áè äàõóëš ´â³ðö ñ³³õí ïðîãðàìì ¢ç¢ëí³. Èê í³ð áîëõëà, À.Ìóðàäîâ ºàë äååð èê õ³³ñíä ïëîâ ÷àííà. Íààðàí í¢¢š èðõèííü ´ìí ýäí³ ´ðê-á¢ë Óçáåêèñòàíä á³³ñìí, òåíä óçáåê êåëí-óëñèí ´´ð á³³º³ä, ïëîâ ÿºš ÷àíäãèã äàñ÷ àââ. Ò¢ðã êåëí-óëñ áàñ ïëîâ ÷àííà. Áîëâ À.Ìóðàäîâèí êåëñ³ð, ò¢ðã óëñ ïëîâèã øàð ëóó✠óãàºàð öàºàí òîñíä áîëºíà, óçáåêñê ïëîâèã ÷àíñí öàãò øàð ëóóâœãèã áîëí 쳜ãðñèã îëàð îëçëíà. ijê³ä ýí óçáåê êåëí-óëñèí äóðòà ëàãìàí, ìàíòû, øóðïà, õèíêàë áîëºõäàí éèð äóðòà. Ýííü ñ³³õí áè÷êíäê öàãèã òîäëóëäã êåâò³ ãèš ñàíãäíà.
- Ñåë³íä äîëàí õîíã áîëºí ÿìð íåã í³ð, õ¢ðì, ´´íèí áàéð áîëíà. ªó÷í šèëä³í áè ³ìòí³ í³³ðò õîò ÷àíš, òåð¢ã³ðí ´ðê-á¢ë³í òåš³í³â. Íàíä îëí ç¢ñí êåìš³ò³ õ³³ñí á³³í³. 80 êèèë êåìš³ò³ õ³³ñíä ïëîâ ÷àíõëàðí ìàõèã, òóòðºèã áîëí øàð ëóóâœãèã àðâí òàâàä êèèë áîëí 4 ëèòð òîñ îëçëíàâ. Ýííü 200 ê¢ òîîõä ê¢ðòí³. ªàëä ºàöóðèí, øàð ´ðãèí áîëí íàíü ÷èãí òàëäàí çåð-çåìøèí ìîääûí á¢÷ðì¢ä îëçëíàâ, òåäí³ñ ºàðñí óòàí áîëºñí õîòä áàñ àìò ´ãí³. ijê³ä àéâàã êåð÷³ä íåìõë³ áàñ àìòíü ´â³ðö áîëíà,- ãèš Àëèìæàí Æàáèðîâè÷ êåëí³.
"Ìàíà ä³ä³ (“ààâ” ò¢ðã êåë³ð) õàìãèí ñ³í çàì÷",- ãèš à÷íð-çååíðíü ààâàí áóóëüõëà, ýí áàéðëàä èèì àã÷ì ýí¢í³ šèðºëèã óòäóëíà ãèš òîîëíà.
Êóðáàí-áàéðàì, Óðàçà-áàéðàì ãèäã êåëí-óëñèí áàéðèí ´äðì¢ä áîëõëà ýí õîò ÷àíàä, óãà-ÿäó, áຠòåòêâðò³ óëñèã òîîíà. Âèíîãðàäíîå ñåë³íä ì´ðã¢ëèí Ãåð á³³í³, òåíä äîëàí õîíã áîëºí áàñœ ´äðë³ ìóëëà íîì óìøíà. Àëèìæàí Æàáèðîâè÷ áóðõíä ø¢òäã, ñ¢çã÷ ê¢í, ´âêíðèííü àâúÿñàð á³³í³, äîëàí õîíã áîëºí ì´ðã¢ëä îðëöíà. Ýí ìóñóëüìàí óëñèí ò´ë³ ³ð¢í ãèš òîîëãääã Ìåêêà áàëºñíä îäàä, òåíä õàäæ ãèäã êåðã ê¢ö³º³ä èðâ. ²ð¢í ºàçðò õ´ðí íåãí ´äðò³í á³³º³ä, îëí áóðõíäàí çàëüâðàä, áèé³í öåâðë³ä, ³äñ àâñíäàí ýí áèé³í õ´âò³ ꢢíä òîîëíà.
Õàëüìã Òàœº÷ ò¢ðã óëñò ò´ðñêí áîëâ. Çóã òåð áèéíü ò´ðñêí ºàçð ñàíãäàä, ´ñ³ä-áîññí ºàçðàí ä³ê³ä íåã ¢çõ ³ð¢í ñàíàí ìåä³òíðèí ÷ååšèí êèë³ñí áîëíà. Ààâ-ýýšíðèííü ñàíñí ñàíàºèíü ê¢ö³º³ä, îëíà îðãàíèçàöèí ñåäâ³ð³ð ºóðâí šèë õîîðàí 23 ìåä³ò Ãðóçü îðí-íóòã îðš, Ìåñõåòèÿ ºàçðòàí ê¢ð³ä, ´âêíðèííü ¢ê³ðò ì´ðã³ä èðâ. Òåäí³ òîîä éèð ê¢ð÷ éîâõ Àçèçà Àñëàíîâà áàñ ò´ðñêí ºàçðòàí îäñíü ýýšä èê îìã ¢¢ä³â. Íèäí ä³ê³ä ä´ðâí ê¢í, òåäí³ òîîä Àëèìæàí Ìóðàäîâ, áàñ Ìåñõåòü îäâ. Ýí¢í³ êåëñ³ð, ýê-ýöêèí ãåðíü îäà ÷èãí á³³í³.
Îäàõí Ýëñòä îëí óëñèí íèèöëòèí ¥äðò íåð³äãäñí áàéðèí êåðã-¢¢ëäâðò Ãîðîäîâèêîâñê ðàéîíà Âèíîãðàäíîå ñåë³íä á³³äã ò¢ðã êåëí-óëñèí "Àõûñêà" ôîëüêëîðí êîëëåêòèâ îðëöñí áèë³. Ýäí ò¢ðã êåëí-óëñèí àâúÿñìóäëà òàíüëäóëš, áàéðò îðëöà÷íðèã ñåíð õîò-õîîëàð òîîš, äó-áè躳ðí îëíà ç¢ðê àâëâ. Ýí êîëëåêòèâèã ñåë³í³ ñîéëûí ãåðèí äèðåêòîð Òàòüÿíà Ìàñëåé ºàðäíà. Òàòüÿíà Âèêòîðîâíàí êåëñ³ð, îäà àðâí ꢢêí-ê´â¢í êîëëåêòèâä îðíà, ýäí ò¢ðã óëñèí áè áèèëí³, ýäí³ àâúÿñ ¢ç¢ëí³. Ò¢ðã óëñèí îëíà îðãàíèçàö ýäíä êåëí-óëñèí õóâö-õóíð óéš ´ãâ, ÿìð íåã øèí áè äàñš àâõä ñ¢â-ñåëâã³ðí ä´œ áîëíà, ñåë³íä á³³äã ìåä³òíð àâúÿñ-çàœøàëûí òóñêàð áè÷êä¢äò çààš ´ãí³.
Öàñíä á¢ðêãäñí óóëòà ºàçðò ´ñ³ä-áîññí óëñ õàëüìã ó ´ðãí òååãò îëíà õîðìàä áàãòš íè-íåãí á³³í³. Õàëüìã ºàçðèã ýäí áàñ ýâð³ííü ò´ðñêí ºàçðò òîîëíà, þœãàä ãèõë³ ýíä ýäí³ ¢ðäíü ´ñ³ä-áîñàä øêîëä îðâ, îëí ¢¢ðì¢äò³ áîëâ. dzðìñíü ýíä òàëûí êåëí - óëñëà õàíüöàä, ´ðê-á¢ëì¢ä³í òîãòàâ, áè÷êä¢ä øêîëä õàëüìã áîëí îðñ êåë äàñíà, äó-áè ìåäí³. Ò¢ðã óëñèí ñîéëûã, àâúÿñèã áîëí ò´ðñêí êåëèã ýäí ³ð¢í³ð õàäºëš éîâíà.
Íàòàëüÿ ÄÀÂÀÅÂÀ
ÇÓÐÃÓÄÒ: Àëèìæàí Ìóðàäîâ èê õ³³ñíä ïëîâ ÷àíšàíà;
ò´ðñêí Ìåñõåòèÿ ºàçðò;
"Àõûñêà" ôîëüêëîðí êîëëåêòèâ Ò.Ìàñëåé ºàðäà÷òàºàí

Ñåãîäíÿ 15 íîÿáðÿ - Äåíü êàëìûöêîé ïå÷àòè.101 ãîä íàçàä âûøåë ïåðâûé íîìåð ãàçåòû " ¥´ðäèí 糜ã", â ïðîøëîì ãîäó ìû îòìå÷àëè 100-ëåòíèé þáèëåé íàøåé íàöèîíàëüíîé ãàçåòû. À íûí÷å äëÿ íàñ ýòî îáû÷íûå áóäíè, ðÿäîâîé ðàáî÷èé äåíü.

Ñ 1 îêòÿáðÿ 2018 ãîäà â Êàëìûêèè âïåðâûå ïðèñòóïèë ê ðàáîòå ðåãèîíàëüíûé îïåðàòîð ïî îáðàùåíèþ ñ òâåðäûìè êîììóíàëüíûìè îòõîäàìè (ÒÊÎ). Ñ ýëèñòèíñêèì "Ñïåöàâòîõîçÿéñòâîì", ïîëó÷èâøèì ýòîò ñòàòóñ â ðåçóëüòàòå êîíêóðñíîãî îòáîðà, ïðàâèòåëüñòâî Êàëìûêèè çàêëþ÷èëî äîëãîñðî÷íîå ñîãëàøåíèå.
"Ïîÿâëåíèå â ðåñïóáëèêå, êàê è â äðóãèõ ðåãèîíàõ, ðåãîïåðàòîðà ïî îáðàùåíèþ ñ ÒÊÎ - ýòî íîâîå ïîíèìàíèå, íîâûé óðîâåíü îêàçàíèÿ óñëóã â ýòîé ñôåðå, - îòìåòèë â èíòåðâüþ "Õàëüìã ¢íí" çàìåñòèòåëü ìèíèñòðà ïðèðîäíûõ ðåñóðñîâ è îõðàíû îêðóæàþùåé ñðåäû ÐÊ Ìèõàèë Ñòðîãàíîâ. - Íàäååìñÿ, ÷òî "ÑïåöÀÒÕ" â ïîëíîé ìåðå ïðèñòóïèò ê ðåàëèçàöèè ñâîèõ ïðàâ è íàèëó÷øèì îáðàçîì ñïðàâèòñÿ ñ ïîñòàâëåííîé çàäà÷åé. Âñå íîðìàòèâíûå àêòû äëÿ íà÷àëà ðàáîòû ðåãèîíàëüíîãî îïåðàòîðà ïðèíÿòû".
Ñîáûòèå äëÿ ñèñòåìû ÆÊÕ, äåéñòâèòåëüíî, íåîðäèíàðíîå, ïîñêîëüêó äî íåäàâíåãî âðåìåíè â ðåñïóáëèêå íå áûëî íè îäíîãî ïîëèãîíà, êîòîðûé áû ñîîòâåòñòâîâàë òðåáîâàíèÿì ýêñïëóàòàöèè è áûë âêëþ÷åí â Ãîñóäàðñòâåííûé ðååñòð îáúåêòîâ ðàçìåùåíèÿ îòõîäîâ (ÃÐÎÐÎ). Âñå ìåñòà ñêëàäèðîâàíèÿ ìóñîðà áûëè ïî ñóòè íåñàíêöèîíèðîâàííûìè è íåçàêîííûìè.
Ñèòóàöèÿ êîðåííûì îáðàçîì ñòàëà ìåíÿòüñÿ, áëàãîäàðÿ ïîñëåäîâàòåëüíîé ýêîëîãè÷åñêîé ïîëèòèêå ãîñóäàðñòâà, îðèåíòèðîì äëÿ êîòîðîé ñòàëè ìàéñêèå óêàçû Ïðåçèäåíòà Ðîññèè Âëàäèìèðà Ïóòèíà.
Ìóñîð - òîëüêî ñâîé
Îçíàêîìèâøèñü ñ ðàáîòîé åäèíñòâåííîãî â ÐÊ ýëèñòèíñêîãî ìóñîðîñîðòèðîâî÷íîãî çàâîäà, â îòêðûòèè êîòîðîãî ïðèíèìàëè ó÷àñòèå ïåðâûå ëèöà ðóêîâîäñòâà ðåñïóáëèêè, ñ õîäîì ñòðîèòåëüñòâà íîâîãî ïîëèãîíà äëÿ çàõîðîíåíèÿ ÒÊÎ, ìû âîî÷èþ óáåäèëèñü: áëàãèå ïåðåìåíû íàëèöî!
Íåêîãäà íåîáúÿòíàÿ è çëîâîííàÿ ýëèñòèíñêàÿ ñâàëêà, íà êîòîðîé ñåãîäíÿ èçî äíÿ â äåíü ïðîèçâîäèòñÿ ñîðòèðîâêà ìóñîðà, çàìåòíî óìåíüøèëàñü â îáúåìàõ. Ðÿäîì ïîäãîòîâëåí ê ïðèåìó îòõîäîâ îãðîìíûé êîòëîâàí, äíèùå è áîðòà êîòîðîãî, êàê ðàññêàçàë ãåíäèðåêòîð "Ñïåöàâòîõîçÿéñòâà" Äåíèñ Öóãëèíîâ, áóäóò ïîäâåðãíóòû äâîéíîé ãèäðîèçîëÿöèè.
Óïîìÿíóòûé ìóñîðîñîðòèðîâî÷íûé çàâîä, âîïðåêè âñÿêîãî ðîäà äîìûñëàì, ðàáîòàåò â îáû÷íîì ðåæèìå. Ïîä ñâîäàìè àíãàðà, ãäå óñòàíîâëåíà êîíâåéåðíàÿ ëåíòà, âåäåòñÿ ïðåññîâàíèå êàðòîíà, ïëàñòèêà, ïîëèýòèëåíîâûõ ïàêåòîâ, îòäåëüíî ñêëàäèðîâàíà ñòåêëîòàðà. Âòîðè÷íîå ñûðüå îòïðàâëÿåòñÿ íà óòèëèçàöèþ â ñîñåäíèå ðåãèîíû.
Ñëóõè î òîì, ÷òî â Ýëèñòó ïðèâîçÿò îòõîäû èç Àñòðàõàíè, êîòîðûå ñæèãàþòñÿ è îòðàâëÿþò àòìîñôåðó, òàêæå îêàçàëèñü áåñïî÷âåííûìè. Âîçíèêëè îíè, âîçìîæíî, ïîòîìó, ÷òî îäèí èç ïðèîáðåòåííûõ "ÑïåöÀÒÕ" ìóñîðîâîçîâ èìååò àñòðàõàíñêèå íîìåðà. Ê òîìó æå, ïîÿñíèë Äåíèñ Öóãëèíîâ, äî íåäàâíåãî âðåìåíè îäíà èç àñòðàõàíñêèõ ôèðì îáñëóæèâàëà ÍÏÑ-2 â ïîñåëêå Êåâþäû Èêè-Áóðóëüñêîãî ðàéîíà. Îòõîäû, ïî äîãîâîðó, äîñòàâëÿëèñü íà ýëèñòèíñêèé ïîëèãîí. Íî íèêîãäà íè îäèí êîíòåéíåð ìóñîðà íå çàâîçèëñÿ â Êàëìûêèþ ñî ñòîðîíû.
"Ñ 1 îêòÿáðÿ ìû ïðèñòóïèëè ê ñâîèì îáÿçàííîñòÿì ðåãîïåðàòîðà íà òåððèòîðèè ãîðîäà, à ñ 1 íîÿáðÿ ïîåõàëè â ðàéîíû, ãäå ìóñîð ñêëàäèðóåòñÿ íà ïÿòè ìåæìóíèöèïàëüíûõ ïëîùàäêàõ, ðàñïîëîæåííûõ â Ëàãàíè, Öàãàí Àìàíå, ßøêóëå, Ìàëûõ Äåðáåòàõ è ßøàëòå, - ðàññêàçàë ãåíäèðåêòîð "Ñïåöàâòîõîçÿéñòâà". - Ïî ìåðå íàêîïëåíèÿ îòõîäîâ îíè áóäóò ïåðåâîçèòüñÿ íà ñîðòèðîâêó è çàõîðîíåíèå â Ýëèñòó". Ïî ñëîâàì Äåíèñà Öóãëèíîâà, îáúåì îòõîäîâ èç âñåõ ðàéîíîâ ðåñïóáëèêè ñîñòàâèò âñåãî 20% îò îáùåãîðîäñêîãî.
Íà áàëàíñå "Ñïåöàâòîõîçÿéñòâà", ïîìèìî ìóñîðîñîðòèðîâî÷íîãî çàâîäà è ïîëèãîíà, âêëþ÷åííîãî â ÃÐÎÐÎ, ÷èñëèòñÿ ïîðÿäêà 40 åäèíèö ñïåöòåõíèêè, âêëþ÷àÿ âûñîêîòåõíè÷íûå 16-òè è 10-òè êóáîâûå ìóñîðîâîçû. Åñòü ñâîÿ áàçà ïî îáñëóæèâàíèþ àâòîìîáèëåé ñ ñîîòâåòñòâóþùèì øòàòîì. Âñåãî íà ïðåäïðèÿòèè òðóäÿòñÿ ñâûøå 100 ÷åëîâåê.
Áëàãîäàðÿ ïîÿâëåíèþ ðåãîïåðàòîðà ïî îáðàùåíèþ ñ ÒÊÎ, ñèòóàöèÿ ñ óáîðêîé ìóñîðà â Ýëèñòå çàìåòíî óëó÷øèëàñü. Î÷èùàþòñÿ êîíòåéíåðíûå ïëîùàäêè, êîòîðûå ðàíüøå çàãðîìîæäàëè ñòàðàÿ ìåáåëü, îêîííûå ðàìû è ïðî÷èå ïðåäìåòû. Ñáîð êðóïíîãàáàðèòíûõ îòõîäîâ ïðîâîäèòñÿ òåïåðü äâà ðàçà â íåäåëþ. Ïîÿâèëèñü êîíòåéíåðû äëÿ ïëàñòèêà, íà ïðåäïðèÿòèÿõ è â ó÷ðåæäåíèÿõ ñîáèðàþòñÿ îòñëóæèâøèå ñâîå ýíåðãîñáåðåãàþùèå ëàìïî÷êè, áàòàðåéêè, àêêóìóëÿòîðû è øèíû. Îïàñíûå îòõîäû îòïðàâëÿþò íà óòèëèçàöèþ â Àñòðàõàíü.
Ïðèíîñèò ñâîè ðåçóëüòàòû è óñèëèâøèéñÿ ýêîëîãè÷åñêèé êîíòðîëü. "Íà ñåãîäíÿ Êàëìûêèÿ - îäèí èç ÷èñòåéøèõ ðåãèîíîâ Ðîññèè è ÞÔÎ ïî ïîêàçàòåëÿì àòìîñôåðíîãî âîçäóõà", - ñîîáùèë çàìåñòèòåëü ìèíèñòðà ïðèðîäíûõ ðåñóðñîâ è îõðàíû îêðóæàþùåé ñðåäû ÐÊ Ìèõàèë Ñòðîãàíîâ. Îñîáåííî ýòî îùóùàåòñÿ (áåç âñÿêîãî ôàêòîëîãè÷åñêîãî äîêàçàòåëüñòâà) â íûíåøíèå îñåííèå äíè. Ñâåæåñòü òàêàÿ, ÷òî íå íàäûøèøüñÿ!
Áàëêè ïðåâðàùàþò â ñâàëêè
 ðåñïóáëèêå, êàê îòìåòèë íàø ñîáåñåäíèê, íåò îïàñíûõ è âðåäíûõ ïðîèçâîäñòâ. Ïî åãî ñëîâàì, èìåþùèåñÿ "íåôòåïðîãîí, ãàçîïðîâîäû - ïî îáúåìó íåáîëüøèå, âûáðîñû â àòìîñôåðó îò íèõ íåçíà÷èòåëüíûå è êîíòðîëèðóåìûå". Îäíàêî î ïîëíîì èñêëþ÷åíèè ïðîáëåì ýêîëîãèè ðå÷ü ïîêà íå èäåò.
Íà ñåãîäíÿøíèé äåíü íà òåððèòîðèè ðåãèîíà âûÿâëåíû è âçÿòû íà ó÷åò ñâûøå 100 íåñàíêöèîíèðîâàííûõ ñâàëîê, ïî íåñêîëüêó â êàæäîì ðàéîíå. Ïðè ýòîì ó ìóíèöèïàëüíûõ âëàñòåé ðóêè íå äîõîäÿò íå òîëüêî äî èõ ëèêâèäàöèè, íî äàæå äî ðàçðàáîòêè ñîîòâåòñòâóþùèõ ïðîåêòîâ.
Åñòü íàäåæäà, ñîîáùèë Ìèõàèë Ñòðîãàíîâ, ÷òî òðè ñàìûå êðóïíûå ñâàëêè - îäíà â Ëàãàíè è äâå â Ýëèñòå, ïîïàäóò â Ýêîëîãè÷åñêèé íàöïðîåêò, ôèíàíñèðóåìûé èç ôåäåðàëüíîãî áþäæåòà. "Çàÿâêè íà ëèêâèäàöèþ ãîðîäñêèõ ìóñîðíûõ ïîëèãîíîâ ïðèíÿòû, íî èõ òðåáóåòñÿ ïîäêðåïèòü ïðîåêòíîé äîêóìåíòàöèåé, êàêîâîé, ê ñîæàëåíèþ, íåò íè ó îäíîãî, íè ó äðóãîãî ãîðîäà", - ïîÿñíèë çàììèíèñòðà.
×òî êàñàåòñÿ áîëåå ìåëêèõ ñâàëîê, òî ïî íèì, ïî ñëîâàì íàøåãî ñîáåñåäíèêà, âåäåòñÿ ðàáîòà â ðàìêàõ ðåñïóáëèêàíñêîé ãîñïðîãðàììû "Îõðàíà îêðóæàþùåé ñðåäû". Ñ ó÷åòîì ìàéñêîãî ñóïåðóêàçà Âëàäèìèðà Ïóòèíà îíà áóäåò, ñêîðåå âñåãî, ïðîäëåíà åùå íà ÷åòûðå ãîäà. Ìóíèöèïàëèòåòàì, îïÿòü - òàêè, íåîáõîäèìî áóäåò ïðåäóñìîòðåòü â áþäæåòàõ ñîôèíàíñèðîâàíèå ðàñõîäîâ íà ðåêóëüòèâàöèþ ìåñò íåñàíêöèîíèðîâàííîãî ñêëàäèðîâàíèÿ îòõîäîâ.
"Áè÷ íà ñåãîäíÿ - ýòî ÷àñòíûé ñåêòîð,- ïîäåëèëñÿ ãåíäèðåêòîð "Ñïåöàâòîõîçÿéñòâà" Äåíèñ Öóãëèíîâ. - Âëàäåëüöû îñîáíÿêîâ òàéêîì âûáðàñûâàþò ñâîé ìóñîð íà êîíòåéíåðíûõ ïëîùàäêàõ ìíîãîýòàæåê. Óñòðàèâàþò ñâàëêè â ëåñîïîëîñàõ, ïî áàëêàì. À íà ïðåäëîæåíèå çàêëþ÷èòü äîãîâîð îòâå÷àþò: "Ó íàñ íåò ìóñîðà". Ïî ïðàâèëàì ìû äîëæíû ëèêâèäèðîâàòü íåñàíêöèîíèðîâàííûå ñâàëêè è ïðåäúÿâëÿòü ñ÷åò ñîáñòâåííèêàì çåìëè.  èòîãå âèíîâíûå - â ñòîðîíå, çà íèõ ðàñïëà÷èâàþòñÿ ìóíèöèïàëüíûå âëàñòè".
Ìåñÿö íàçàä ñòîëèöà Êàëìûêèè è áëèçëåæàùèå íàñåëåííûå ïóíêòû ïîäâåðãëèñü ñèëüíîìó çàäûìëåíèþ. Íåîáû÷íûé äëÿ íàøèõ ìåñò ñëó÷àé çàñòàâèë çàãîâîðèòü î íåâåñòü îòêóäà âçÿâøåìñÿ ñìîãå ÑÌÈ, ïîäíÿë íà íîãè êîíòðîëèðóþùèå âåäîìñòâà.  ðåãèîíàëüíîì îòäåëåíèè ÎÍÔ ïî ýòîé òåìàòèêå áûë ïðîâåäåí "êðóãëûé ñòîë".
Èñòî÷íèê âûáðîñà, êàê âûÿñíèëîñü, íàõîäèëñÿ âíå òåððèòîðèè ÐÊ. Çàòî ïîä ðàçäà÷ó ïîïàë ìåñòíûé ìÿñîêîìáèíàò, ñæèãàþùèé â 6,5 êì îò âîñòî÷íîé îêðàèíû ãîðîäà øêóðû è òðóïû ïàâøèõ æèâîòíûõ. Îáåñïîêîåííîñòü â ñâÿçè ñ òàêèì ñîñåäñòâîì âûðàæàëè æèòåëè 8-ãî, 2-ãî ìèêðîðàéîíîâ Ýëèñòû.
"Àðåíäàòîðó ýòîò ó÷àñòîê âûäåëèëî Öåëèííîå ÐÌÎ,- ïðîêîììåíòèðîâàë íà÷àëüíèê îòäåëà ãîñóäàðñòâåííîãî âåòíàäçîðà Óïðàâëåíèÿ âåòåðèíàðèè ÐÊ Ñàíàë Î÷èð-Ãàðÿåâ. - Çåìëÿ íàõîäèòñÿ â âåäåíèè Âîçíåñåíîâñêîãî ÑÌÎ. Ïî ðåçóëüòàòàì ïðîâåðêè ïðåäïðèíèìàòåëü áûë îøòðàôîâàí çà íàðóøåíèå ïîðÿäêà óòèëèçàöèè áèîîòõîäîâ. Îáùåñòâåííîñòü, êàê ìíå èçâåñòíî, íàñòàèâàåò íà ïåðåíîñå áèîòåðìè÷åñêîé ÿìû ïîäàëüøå îò ãîðîäà".
Ïîáûâàâ íà ìåñòå, ìû óâèäåëè ñêëàäèðîâàííûå íà ïðèãîðêå ïîä îòêðûòûì íåáîì íåäîãîðåâøèå êîñòè æèâîòíûõ, îùóòèëè ñòðàøíîå çëîâîíèå.  ÿìå áèîîòõîäû òàêæå íå áûëè ïðèñûïàíû. Ïðåäñòàâøàÿ êàðòèíà íàïîìèíàëà ôèëüìû óæàñîâ. Òàê ëè âñå ýòî äîëæíî áûòü - ñóäèòü ñïåöèàëèñòàì. Ñïðàâåäëèâîñòè ðàäè îòìåòèì, ÷òî îáúåì îòõîäîâ - îòíîñèòåëüíî íåáîëüøîé, ìåòðàõ â òðåõñòàõ îò òðàíøåè íè÷åãî î å¸ ñîäåðæèìîì íå íàïîìèíàåò. Âåòíàäçîð äåðæèò ñèòóàöèþ íà êîíòðîëå.
Ïî ïîäñ÷åòàì ñïåöèàëèñòîâ ðåãèîíàëüíîé ñëóæáû ïî òàðèôàì, îïëàòà çà óñëóãè óòèëèçàöèè ÒÊÎ ñ íà÷àëîì ðàáîòû ðåãîïåðàòîðà âîçðîñëà â ñðåäíåì íà 25%.  Ýëèñòå â ìåñÿö îíà ñîñòàâëÿåò òåïåðü ÷óòü áîëüøå 60 ðóáëåé íà ÷åëîâåêà, äëÿ æèòåëåé ñåëüñêîé ìåñòíîñòè - îêîëî 80-òè.
Íàäåæäà ÊÓÌÅÍÎÂÀ