Төрскн дуулвр дууһан хадһлн...

Алтн залата Бумбин нутгт
Буурлдан бийд домбр җиңнҗ.
Нуувчин санлд нанд медгддг
Айс теегин аһу дүүргв.

Тер шарвтр һарин хурһд
Чивхс, цалм олзлсн мет.
Һашун әркәр дөрвн үзгт
Цацл цацҗ герләр сарултулҗ.

Эмәлд дәкәд йовх күн
Хаалһиг утцншң утар төөмдмн.
Төрскн дуулвр дууһан хадһлн
Давсн цагин заль бөкәлгон

Урһмлын хамтхасиг уңгнь хаталгон
Дәкнәс седкләрн үүмҗ җаңһрчин
Цуг бөлгүдән дуулсн дунь.
Олн җилмүдт һазр деер
Оддын герләр солңтрҗ герлтнә.

Орчулснь Хатуһа Николай
1994-ч җил

Одахн Элстд давсн Ірісін дорд ўзг шинљлічнрин чуулєнд орлцачнрин тоод Иркутск балєснас ирсн тууљин номин доктор Сергей Кузнецов ирлі. Моњєлын, Китдин, Японя тууљар, нег ўлў эн орн-нутгин дііні цагар номт соньмсљана. Тер тоотын тускар Сергей Ильич маднд келљ ґгв.

Көдлмшин халхар бидн кесг улсла харһҗ таньлднавидн. Зәрмснь түрүн харһлтас авн оньг авлҗ, авг-бәрцәрн, кеҗәх кергәрн, бәәдл-җирһләрн бахмҗ үүдәнә, теднәс үлгүр авх санан орна. Лагань балһснд бәәдг медәт Авдотья Цагановна Очирова отг-әәмгтән тоомсрта болн күндтә күн болна, энүг ик-бичкн уга цуһар меднә. Сурһуль-эрдмин халхд олн җилдән көдлҗ, дорас өсч йовх баһ үйд төрскн кел дасхҗ йовсн багш ачта амрлһнд һарсн бийнь района бәәдл-җирһлд шунмһаһар орлцна. Авдотья Цагановна Лаганя района Олна палатын ахлач, күүкд улсин ниицәнә гешүн болна. Дәкәд ачта багш Хальмг Таңһчин Толһачин медлд хальмг кел делгрүллһнә ниицәнә гешүн болҗ үүлдҗ йовна.
Авдотья Цагановна Новосибирск мүҗин Сузунск районд төрҗ һарсмн. Тенд күүкн сурһульд орад, 3 класс төгсәв. 1957-ч җилд Атхаевихнә өрк-бүл төрскн һазрурн нүүҗ ирв. Сиврт сурһҗ йовсн түрүн багшан Мария Петровна Осиповаг эн санад, терүнәс үлгүр авч бас багш болхар шиидсмн. 1962-ч җилд эн Элстин педучилищд орад, багшин эрдмтә болв. Баахн багш Комсомольский селәнә 2-ч тойгта сурһульд күч-көлснә хаалһан эклв. Хөөннь эн Лагань балһснур тал нүүһәд, тенд интернатд хальмг келнә багшар һурвн җилдән көдлв. 1973-ч җиләс авн ачта амрлһнд һартлан дөч шаху җилдән Лагань балһсна 3-ч тойгта сурһульд багшлв. Очра Авдотья бичкдүдт хальмг кел дасхсн деерән төрскнч сурһмҗ өглһнә кергт ик тәвцән орулсмн гиҗ келх кергтә. Эн Сергей Манджиевич авальтаһан сурһульд музей секлһнә седвәр татсмн. Терүнд Лаганя һазрас Төрскән харсгч Алдр дәәнд залу-зөрмгән һарһсн болн района делгрлтд күч-көлсәрн тәвцән орулсн улсин туск байн материал цуглулгдсмн.
Элстд педучилищд сурчасн цагтан Атхан Авдотья Очра Сергейла таньлдв. Сурһулян төгсәснә дару Сергей Манджиевич Улан Хол селәнә сурһульд багшар экләд көдлв, Авдотья тиигәрән 4-ч курст сурчаһад дамшлт хоршалһнд йовулгдв. 1968-ч җилд эдн өрк-бүлән өндәлһв. Һучн долан җилдән эдн хамдан бәәв, Җаңһр көвүндән чик сурһмҗ өгч, сән үр өскв. Һундл төрхд, авальнь 2005-ч җилд сәәһән хәәв. Ода Авдотья Цагановна һанцарн бәәнә, көвүнь болн ачнрнь дару-дарунь гиичлҗ ирнә.
– Сурһуль-эрдмин халхд би дөчн тавн җилдән көдләд, амрлһнд һарв. Эн җилмүдин эргцд сурһсн сурһульчнрм төрскн келән дасв, өвкнриннь авъяс-заңшал медҗ авв. Эндр өдр чигн эдн мини менд медхәр ирнә, эврәннь бәәдл-җирһлиннь тускар бичнә, зәңгәрн хувалцна. Хамдан көдлҗ йовсн үүрмүдм бас мартхш, ачим хәрүлҗ, сән өдрмүдлә йөрәхәр адһна. Олна кергт тәвцән орулҗ, района бәәдл-җирһлд орлцҗахим нег һазра улс үнлҗәхнь нанд омг өгнә. Көвүм болн ачнрм килмҗән тусхаҗ цань уга эңкр болдгнь нанд бас урмдта болна, – гиҗ Авдотья Цагановна келнә.
Арвн җил хооран Авдотья Цагановна ачта амрлһнд һарв. Болв дассарн эн олна нүүрт йовҗ, хальмг кел делгрүллһнә кергиг күцәв, района Олна палатыг һардв, суңһврин кемд шунмһа үүлдвр күцәв. Очра Авдотья «Хальмгар келтн» гидг кружок бүрдәһәд, района бүрдәцсин көдләчнрлә төрскн кел, авъяс, тууҗ даслһна кичәлмүд давулдг болв. Эн кружок 2019-ч җил күртл күцәмҗтәһәр үүлдв, пандемий эклснәс авн эн давулгддган уурв. Темдглхәс, Лаганя бүрдәцсин көдләчнр дунд хальмг келнә кичәл давулсн деерән Авдотья Цагановна района әмтн дунд «Көк теңгсин айс», сурһульчнр дунд келмрчнрин марһас давуллһна седвәр татв. Лаганя района «Приморские известия» газетд Очра Авдотья белдсн хальмг кел даслһна халх барлна, тернь умшачнр дунд ик тааслт олв. Хальмг улсин авъяс-заңшалмудын тускар цәәлһҗ, үлгүрмүд, йөрәлмүд барлҗ, эн төрскн келән дасхар зүткҗәх улст дөң болна.
Авдотья Цагановнан эцкнь Атхан Цаһан нертә гелң бәәсмн, эн кесг улст тусан күргсмн. 2002-ч җилд Цаһан Утаевичд нерәдҗ Улан Хол селәнд санлын самбр секгдв, Элстд Бурхн Багшин Алтн Сүмин өөр энүнд нерәдсн суврһн бәәнә. Отг-әәмгтән күндтә гелңгин санл мөңкрүллһнә кергиг күүкнь күцәҗ, эцкднь нерәдсн суврһнд мөргҗ, ачнран дахулҗ хурлд одна. Бийнь медәт өрүн болһн эркән эргүлҗ, цуг әмтн эрүл-менд, гем-зовлң уга бәәтхә гиҗ ном умшна.
Олна нүүрт бәәҗ, өдгә цага некврлә ирлцҗ үүлдхәр шундг төләдән Авдотья Цагановна һар утцнд олн зүсн эв-арһс олзлдгиг дасв. Эн социальн сүлҗәнд эврә халх тогтаһад, баһ цагин тодлврмуд барлна, зургударн хувалцна, районд болн таңһчд учрсн йодлмудын тускар ухан-тоолвран бичнә. Дәкәд медәт чик авг-бәрцәр соньмсҗ, эрүл-менднь бат, цогц-махмуднь чаң-чиирг болхин төлә шишлң зарядк кенә. Эн өрүн эрт 5 часла босад, цогц-махмудан тинилһнә, киитн ус бий деерән асхна. Асхн болһн болхла эн скандинавск мод олзлҗ йовһар йовна. Кеер һарад теегин цевр аһар киилхдән медәт дурта. Урднь Сергей Манджиевич әмд бәәсн цагт эдн һарудт олн зүсн темс урһадг билә. Ода Авдотья Цагановна герин һаза олн зүсн цецгүд урһаҗ, тедниг асрна, тегәд хаврин эклцәс авн намрин түрүн киитн күртл теднь цецгәрҗ нүд авлна. Сул цагтан медәт үүл бәрҗ, хатхмр хатхна, юм уйна. Дәкәд ода эн зургудын архив диглҗ, җирһлднь учрсн харһлтсин, йовдлмудын туск тодлврмуд сергәҗ, хөөтк үйнртән терүг хадһлхар бәәнә. Инстаграмд эврәннь халхдан медәт өдр болһн гилтә соньн зәңг болн хуучн зургуд барлна. Нег һазра улс, сурһульчнрнь терүг үзчкәд, баһ цаган бас тодлҗ, багштан халун менд илгәнә.
Тиим седвәртә, олна нүүрт йовдг, төрскнч седклтә медәт Лагань балһснд бәәнә. Авдотья Цагановна эврәннь авг-бәрцәрн, хәләцәрн олнд үлгүр болна. Удл уга эн 75 җилин өөнән темдглхмн, энүнә сурһульчнрнь болн таньл-үзл улс ач-тусинь хәрүлҗ йөрәлән нерәдхнь лавта.

ДАВАН Наталья

Одним из главных событий октября в Калмыцком государственном университете им. Б.Б. Городовикова стала юбилейная дата: столетие со дня рождения академика Российской академии образования, доктора педагогических наук, заслуженного деятеля Российской Федерации, почетного гражданина Республики Калмыкия, кавалера орденов Великой Отечественной войны I и II степеней Эрдниева Пюрвя Мучкаевича.

Напомним, с 5 по 8 октября, в Москве работала XXIII Всероссийская агропромышленная выставка «Золотая осень-2021», приуроченная ко Дню работников сельского хозяйства. В мероприятии приняли участие более 100 экспонентов из регионов России, которые показали свою продукцию и разработки в различных тематических зонах.

Фракция партии будет контролировать их реализацию, такое поручение дал Президент РФ Владимир Путин на встрече с депутатами Государственной Думы VIII созыва, которая прошла 12 октября. Он напомнил, что партия шла на выборы с народной программой, которая была сформирована на основе предложений граждан из всех регионов страны.
«Эти инициативы должны быть в полном объеме отражены в законопроекте о бюджете. Фракции, конечно же, нужно взять под свой контроль реализацию этих проектов, чтобы они были доведены до конкретного результата в обозначенные сроки», — добавил он.

15 октября – Международный день сельских женщин. Впервые эта дата праздновалась в 2008-м году, хотя идея создания праздника возникла в 1995-м году во время женской конференции, проходившей в Пекине, официально же он был утвержден спустя 12 лет. Цель праздника: обратить внимание на тружениц села и оценить их вклад в развитие пищевой индустрии и промышленности.

Сегодня в Элисте высится Собор иконы Казанской Божьей Матери. Свое название он получил в 1997-м году во время визита в Элисту Святейшего патриарха Московского и всея Руси Алексия II. Именно он дал имя новому храму, который был сооружен на месте разрушенной в 1939-м году Крестовоздвиженской церкви. В годы атеизма храм не действовал, а использовался сначала как склад, а затем и вовсе был разобран.

Әмд күн һаза бәәдг биш, «хар герт хан, бор герт богд» – гисәр сән-му болв чигн, герт бәәх йоста. Ода болхла, мана хальмгуд шин герт орхларн, үзсн-соңссарн талдан келн-улсин авъяс дураһад миисиг түрүләд орулдг эс гиҗ хурлас авч ирсн цаһан тутрһ энд-тенд герин шуһуһар цацад авчкад, седкл таварн суудг. Хуучн йосан алдхла, күн ю эс кенә? Ода шин герт орх йосна тускар мана умшачнрт бичәд өгий!

Крупнейший научно-исследовательский центр филологической науки России – Институт мировой литературы (ИМЛИРАН), основанный по инициативе А. М. Горького и носящий его имя, регулярно организовывает и проводит научную конференцию «Национальные картины мира в литературах и фольклоре народов Российской Федерации». В 2021-м году научный форум литературоведов и фольклористов прошел в Москве 7–8 октября.