Дилова хутхтын намтрас

22-01-2020, 09:33 | Таңһчин зәңгс » Бурхн-шаҗна төрәр

Ґдгі цага керг-тґриг медхин иргч ямаран болхинь тааљ медхин тґлі тууљиг медх кергтінь ил болљана. Бурхн-шаљна номин делгрлтиг, номин учр-утхинь сіінір медљ авхд «Моњєлын Дилова хутхт» гидг дегтриг умшад, кесг тоотыг кўцц сіінір медљ болхмн. Моњєлын тууљиг сіінір медљ авхин тґлі Дилова хутхтын тодлврмудта дегтр умшх кергті, гиљ номтнр тоолна.
Моњєлын ґґдін цолта ламин кўцц нернь иим. Дилова хутхт Башлугийн Джамсаранджан (1884-1985љ.љ.). Дилова хутхт Моњєлын хамгин ґґдін цолта ламин негнь біісмн. Шаљна ўўлдіч болсн деерін политическ болн йосна ўўлдіч болљ, нутгтан ик тоомсрта біісмн. Тґвдин буддизмд шўтдг улст эннь йир евілті нерн болљана. Дилова хутхтын урдк хўвлєнь чигн соньн тууљта біісмн. Энўні хўвлєні эклцнь Бурхн Багшин цагур авч ирні. Энўні нґкд болн сурєульч Мангала біісмн. Терўні хўвлєн Дилова бііљ. Дарунь тер лам Тґвдт хўвлєн болљ, Миларепа гидг нер зўўљ. Дарунь Миларепа Моњєлд Дамбадорљ гидг нертієір хўвлєн болсмн. Терўні хўвлєн Эрхэ-Богдо лам біісмн. Эн ламин хўвлєн болсн Дилова хутхтын тодлвриг умшљ бидн шаљна ґґдін цолта ламнр шиніс тґрљ ирлєні евілті йовдлла таньлдљ болхмн.
Тўрўн болљ Дилова хутхтын тодлврмудта дегтр 1928 љилд Советск Союзд барлљ єарсн бііљ. Социалистическ идеологийлі эс ирлцљісн тґлідін дегтриг олнд медўлсн уга. 1911 љиліс авн болсн йовдлмудыг, Моњєлд ўлмі уга біілєні тґлі кесн ишкдлмўдиг, хґґннь социалистическ революцин хаалєар йовсинь эвріннь тодлвртан Дилова хутхт ўзўлв. Тер цага біідлиг яєљ ўзсін, ямаран ухан-тоолврта біісін ўнн кевір эн бичснь соньн. Англь келір дегтр 1982 љилд барлгдсмн. Хґґннь Моњєлд чигн дегтр барлгдсн билі.
Бурхн болљ яєљ тґрсні болн лам болљ тґлљсні тускар эвріннь намтртан Дилова хутхт бичсмн. 1882 љиліс авн 1931 љил кўртл болсн йовдлмудын тускар эн тодрха кевір бичсиг умшхд соньн. Тиигід эмиграцд єарч йовсн 1931 љил кўртл болсн йовдлмудыг Дилова хутхт тодлљ бичсинь сурєульчнрнь барт белдсн болдг. Дамбиджанцан Дже-дамин туск бґлг мана умшачнриг соньмсулхнь маєд уга.
Намтринь ахрар тодлулхд иим. Энўні аавнь 86-та біісн цагт эцкнь тґрсн бііљ. Кґвўн болхла эцкнь 57-та наснд єарсн билі. Угатя хґґчин ґрк-бўлд кґвўн тґрсн љилд цугтад йир кўнд біісмн. Ўвлір ик зуд болад, дала малан імтн тер зудла геесн бііљ. Нилх тґрсн ишкі герт тиигхд кесгтін герл єарсинь імтн ўзсн болна. Кґгшн ґвгні бўлд тґрсн нилхиг дахљ, герл єарч тењгр евілін ґгчіх темдг гиљ імтн тоолсн бііљ.
Нарванчин гидг ик хурлас 300 дууна єазрт кґвўн тґрсн билі. Тер хурлд хойр хутхт бііснь темдгті. Хутхт гисн талданар келхлі, імд бурхн болљ тоолгддг ик номта ламнрин хўвлєн болдг. Нарванчин хутхт болн Дилова хутхт тер хурлд номин ціілєвр ґгч, шаљиг тархаљасн болдг. Угатя кґвўн тґрсн љил тер хойр хутхт бурхн болсн бііљ. Оюни гўн медрлті ламнрин хўвлєиг альд хііх болљ хурлын гелњгўд ўўмід біісмн.
Дилова хутхтын шин хўвлє олхин тґлі дґњ болтха гиљ імд бурхдас, тер цагт біісн хўвлєн ламнрас сўв-селвг сурсмн. Іілдхічин дґњ бас керглгдсмн. Хурлд эрк эргўлљ, талдан чигн арєар белг бірсн билі. Дилова гегін бурхн болсн љил тґрсн цуг кґвўд тоод авгдљ, тедниг шинљлљ, хіівр цаарандан кегдсмн. Альд хііхинь йилєсні дару тер кемлі тґрсн 40 кґвўн ямаран цагла, ямаран нег темдглі харєљ тґрснь йилєгдсн билі. Нарванчин хурлын гелњгўд єурвн љилдін тер тоод орсн кґвўдиг шињљлсн билі. Хііврин болн шинљллтин ашар тер тонь баєрад йовсмн. Аштнь кен імд бурхн болхинь тер цага йосар Манжурин император єаран тівљ батлх біісмн.
Єунтадан кґвўн гериннь ґґрк хаша деер мґр унсн кевті сууєад авчкад, Дзабхан-Цаган- Тогой гидг єазр орљанав гиєід нааддгинь эк-эцкнь тодлсмн. Кґвўні келід біідг єазрин тускар тедн тґрўц меддго билі.Тиим єазр ўнндін біісиг Дилова хутхт хґґннь медв.
Дікід болхла тедн біісн єазрас тедўкнд Гончик гидг кўн бііљ. Тер кўн урдк Дилова хутхтын хґґт эцк біісмн. Хґґчин кґвўн шин хўвлєн болх біідлті гисн зіњг тарсиг тер бас соњссн бііљ. «Мини гертіс мана тал кўн аашна», - гиљ кґвўн Гончик ирљіхин тускар эврікстін зіњглснь ґвірц болв. Гончик эдні ишкі герт ґґрнь дахсн улстаєан орљ ирід, ширі эргљ суусинь кґвўн тодлна. Ґґрдљ ирсн кґвўг ґвдг деерін суулєад, Гончик ґврісн цаєан мґњгн бичкн аає єарєљ авхлань, кґвўн «Энчн мини аає!» гиљ хіікрв. Гончик хадг татад, ном умшад, кґвўнд тер ааєиг белглсинь тодлна. Љирєлиннь туршарт тер ааєиг хадєлв. Тавтаєасн авн хурлд ном дасад, оюни хаалєар эн йовсмн.
Моњєлас єарч йовхларн Дилова хутхт Тайваньд, Китдт, Тґвдт, Энткгт біісмн. Хґґннь США-д бўўрлв. Энд эн гўн номта болн ґґдін цолта лам шаљна номиг делгрўллєір, кўўні єазрт туссн моњєл келтнриг дґњнлєір ик килмљ єарєљ йовсмн. Нью-Джерси штатын Фритвуд -Эйкрс гидг біірнд бііршлсмн. Тенд бає биш хальмгуд бичкн хурлын ґґр ни-негн ґрк-бўлір біісмн. Дилова хутхтыг цугтан кўндлдг билі. Оюни ик багш болсн деерін ґр-ґвч седклті кўн біісндін ик тоомсрта йовла. Альд йоввчн Моњєл нутгиннь тґлі, моњєлмудын тґлі седклірн зовљ, чадсарн дґњ болљ йовсмн.
Маднд эн дегтр юуєарн ґґрхн болљана? Хальмгин шаљн лам Тэло Тулку ринпоче эн оюни багшин, імд бурхна ґдгі цага хўвлєн болљана. Соньн эн дегтрин орс єарцднь эклц ўгинь Ірісід, Моњєлд, СНГ-н орн-нутгудт Дала ламин гегіні кўндті элч, Хальмгин шаљн лам Тэло Тулку ринпоче бичсмн. «Намаг Дилова хутхтын хўвлєн гиљ тоолад батлхд, СССР тарх гиљ кен чигн тааљ медсн уга болх. Ірісід буддизм шиніс делгрлт авх гиљ кўн ухалљасн болхий? Ґґдін цолта ламин хўвлєн болгч кўн Хальмгт кергті болљ, энд шар шаљиг шиніс делгрўлхд ирљ церглхиг кен медлі?» - иим олн сурвр бийдін тівдг біісніннь тускар шаљн лам бичљіні.
Товчлад келхлі, «Сохраним Тибет» гидг оюни сойлын Сањ эн дегтриг орс келір барлљ єарєсмн. Шаљна ўўлдічин тодлврта эн дегтр А. Амур-Санана нерті Келн-улсин библиотект бііні.

ХҐҐЧИН Галина

Видео