«АВЪЯС» ГИСН ЮН ҮГВ?

23-07-2020, 12:10 | Таңһчин зәңгс » Тоолвр

Мана көгшн хальмгуд хуучан санхла, урдкан келәд бәәхлә, «кезәнә әмтн авъясан бат бәрдг бәәҗ» гиҗ оньдин келнә. Тер «авъяс» гисн ямаран үүсл-һарлта, ямаран учрта, ямаран утхта үгв гиҗ ухаһан туңһаҗ хәәхлә, олн соньн юмн һарч ирв.
Эн «авъяс» гидг үгиг би бичкнәсн авн ээҗәсн соңсч түрүн болҗ медләв, хөөннь сурһуль сурхдан чигн багшнрасн соңсч йовлав. Мана өдгә цагин хальмг келнд эн үгиг «обычай, традиция» гисн утх-чинрәр кергләд бәәцхәнә. Зуг, «обычай, традиция» гисн үгиг мана келнд бас талданар «йосн», «авг-бәрц», «заңшал», «заң-бәрц» гих мет дуудад йовна. Эн олн үгмүдин чинрин йилһл бәәдв, угай гихлә, онц нег шинҗлтин медә бичх кергтә. Танд соньн болхла, маднд бичәд медүлтн, бидн эрк биш терүүнә тускар бичәд өгхм. Ода, эндр мадн тер үгмүдин негнь – «авъяс» гисн үгин тускар сәәнәр медәд авый!
Мана хальмг келнә өөрхн элгн-садн болсн моңһл болн бурят келнд «авъяс» гидг үг бас чигн бәәнә. Зуг, теднәд эн үгиг «талант, дар, склонность, пристрастие» гидг утх-чинрәр керглнә. Юн учрар өөрхн төрлтә келмүд дотр эн сәәхн үг иим солю утх-чинртә болсмби гихлә, мини үзхәр, улан залата хальмгуд дөрвн зун җил өмн цуг моңһл келтнрәс ик хол һазрт одад, олн җил салу бәәһәд бәәҗ, зәрм үгмүдән икәр керглх арһ уга болад, мартад чигн оркв. Бас нег учрнь, мини сансар иим: 1924-ч җилд Улан йосна закврар мадн, хальмгуд, эврә тод үзг-бичгәсн хаһцвидн.
Эврә бичгәр бичәтә бәәсн кезәңк дурсхлмудан умшсн болхла, эн үг тенд үзҗ, үнн утх-чинринь билрл угаһар медх биләвидн. Зуг, кезәнә шиидәд болсн юмнас яһҗ зәәлхви? Мадн тер шиидвриг шиидсн угавидн, бәәсндән байн болад, эврә келән медәд йовҗ, урд һарһсн эндү-алдаг арһ-чидләрн чиклх йоставидн. Хальмг болад бәәхәр седхлә, ода деерән чик кевәр келән сергәх кергтәвидн. Терүнднь «авъяс» гисн үгин цуг юмиг хальмг келн-сойлдан хару болсн әмтнә оюн-ухана хуҗр хаңһаҗ медүлхин төлә уңгднь күрч малтад авч, ода үзүлҗ өгнәв.
«Авъяс» гисн үг йосндан мана келнә үг биш. Эн үгиг мадн Бурхна номд орх цагт Төв Азийин уйһр гидг әмтнәс авч керглдг болувидн. Тер цагт эн үгин утх-чинрнь «обычай, традиция» биш, «талант, дар, склонность, пристрастие» чигн биш бәәҗ, эн үг бурхна номла бат холвата. Ик кезәнәһәс нааран Энткгин мергн ухата шаҗна багшнр цуг әмтнә хүвлдгин онл (теория) һарһҗ. Тернь, күн үкәд чилдг биш, талдан әмтә юмнд хүвлҗ һарна гисн юмн. Тегәд, нег дәкҗ хурасн ик буйна күчәр күүнә бийд хүвләд, нег юмиг дасад авч, йилһән сән кевәр кеһәд бәәхлә, тер дасснь үкснә хөөн талдан төрлд чигн бас һарч ирнә.
Һурвн-дөрвн төрлд күүнә бий олҗ, урд дассан улм мергҗүләд авхла, тер дассн юмн альк болвчн төрлд тачал төрүлҗ бәәх. Иим урд төрләс үлдсн дасхлыг Энткгд «авъяша» гидг үгәр нерәддг бәәҗ. Бас деернь немәд келхд, ик удан цагт нег йосар кедг юмиг бас «авьяша» гиҗ нерәднә. Эн үг Бурхна шаҗна нер-томъян болад, Энткгин орнас һарч номла хамдан алтн делкәд делгрхлә, мана Согд орнд ирәд, цааранднь Уйһрд орҗ. Уйһрас мана өвкнр Бурхна номин нер-томъя авх цагт эн үгиг авч керглдг болв. Номин утх-чинрәр болхла, эн үг өдгә орс келнд «кармическая склонность», «кармический отпечаток из прошлой жизни» гиҗ орчулҗ болна.
Үлгүр авад келхлә, «Манҗушрин нер сәәтр өгүлх» гидг нертә Бурхна номин өөрд келнә орчуллһин 137 шүлгт мана богд-багш Зая-пандит иигәд бичнә: «Нисванис шидр бүкнәс нисванисиг / Авъясла селт оһат тевчсн». Өдгә цагин хальмг кел меддг күн эн үгин утх-чинринь әрә медх. Одаһин хальмг келнд орчулхла, эннь иим: «Седклин ширд бузриг болн седклин бүк бузриг авъясла хамдан цуһараһинь орксн». Орс келнә орчуллһнь иим: «Полностью отбросивший вторичные и грубые омрачения, вместе с отпечатками из прошлых жизней».
Эн үлгүрәр болхла, «авъяс» гидг үгин хуучн бурхна номин нер-томъяна утх-чинрнь тоб-тодрха һарч ирнә. Эннь мини зокасн эс гиҗ эврә дурарн һарһсн юмн биш, кезәнә Зая-пандитын тогтасн орчуллһн болна. Ода үүнәс аш татхла, «авъяс» гисн үг мана келнд юнгад «обычай, традиция» болтл хүврсмби гихлә, тәәлврнь ик сәәхн болад һарв. Энткгин келнә эн үгиг деер темдглсәр бас кезәнә «удан кеҗ дассн үүл» гидг утх-чинрәр керглдг бәәҗ. Мана өөрд-хальмгуд бурхна номд орсн хөөн дала болсн бурхна шаҗна заң-үүлиг эврә йоснд, заңшалд тохрулад авхлань, тернь «авъяс» гидг нертә болҗ!
Тер төләд хальмгудын сойлыг, йосн-йовдлыг, заң-үүлиг бурхна номин йоснас салһҗ болш угаһин сән темдг болдгнь – эн үг. Цуг хальмгудын «традицмудиг» авъяс гиҗ дуудҗ болшго, йир бурхна шаҗнла холвата йосиг иим нерәр дуудна. Бас эн үгәр «талантта» әмтиг «билгтә» биш, «авъяста» гиҗ дууддгнь – чик. Теднә «талантнь» эн насна юмн биш, ик эртәс, урд төрләс хурагдад ирсн юмн болна. Тиим учрар бурят-моңһл хойр эврә келндән эн үгиг «талант» гидг утх-чинрәр керглҗ бәәнә. «Билг» гиснь – оңдан чинртә юмн, түүнә тускар хөөннь эрк биш бичәд өгнәв.

Геннадий КОРНЕЕВ

Видео