БЕЛГ БӘРХ ЙОСН

21-09-2020, 16:26 | Таңһчин зәңгс » Бурхн-шаҗна төрәр

Алтн делкә деер бәәсн цуг әмтн эврә хөөткән үзх, медх, таах седкл ик бәәнә. Аль цагт серглң-сонр йовх, аль цагт таварн суух, кергтә керг-үүлән кезә эклх – эн теднә цуг сурврт хәрү өгдгнь – белг бәрлһн. Ода мана хальмгуд яһҗ белг бәрдг бәәсинь медүләд өгий!
«Кезәнә бәәҗ, һахан толһан нег белгч бәәҗ…» гидг үгәр кезәңк «Һахан толһан белгч» гидг нертә хальмг тууль эклнә. Эн туулин аһулһар хәләхлә, мана хальмгуд олн зүүләр белг бәрәд, әмтнә сән-мууг медәд, геедрсн малан чигн олад авдг бәәҗ. «Белг» гиснь үүнд «подарок» биш, оңданар бичгдәд, оңданар келгддг үг мөн. Хальмгудын хуучн үзг-бичгәр эн үгиг «белге» гиҗ бичнә. Эннь «признак, знак, примета» гисн үг болна. Тегәд, «белг бәрх» гисиг йосарнь орчулхла, «ухватывать признаки грядущих событий» эс гиҗ «гадать» гидг утх-чинртә үг. Кезәнә хальмгудт хойр зүүл «белг бәрлһн» бәәҗ. Негнь – эрт цагин мана бөөһин шүтлһтә холвата белг бәрлһн, бас негнь болхла, бурхна номла Төвд орнас делгрҗ ирсн мөн. Ода болхла, эн хойриг йилһәд товчлҗ тәәлий.
Бөөһин шүтлһтә холвата белг бәрдгнь хальмгудт ода чигн бәәсәр ик соньн юмн. Түүнд хамгин меддгнь «хөөнә далар белг бәрх». Эн йосна тускар иим нег домгт келгднә. «Ик кезәнә мана заяч цуг әмтнә хөв-җирһлиг дегтрт бичәд, әмтнд медүлхәр седхләнь, салькн көдлн үләһәд, бичсн дегтринь теегәр тараһад хайв. Кеер идшлҗәсн хөн юм үзлго, одак дегтрин халхсиг идәд авч. Идсн цаасна үзг-бичг хөөнә дал деер һарч ирҗ». Тер цагас авн эврә болх юм үзхәр седхлә, мана өвкнр хөөнә далар хәләдг бәәҗ. Бас намрин цагт алсн хөөнә далар үвлин хату җөөлниг, дөрвн зүсн мал яһҗ үвлзхиг чигн хәләдг бәәҗ.
Бас нег ясар хөөткән хәләдгнь – «шаһан белг» гидг нертә белг бәрлһн. Цуг манахн меднә, эрт цагт бичкдүд шаһаһар нааддг бәәҗ. Олна меддг хөөнә шаһа юмн нәәмн өнцгтә болад, әмтнә керг-үүлнь бүтх угаһинь нәәмн өнцгәрн үзүлх сән арһ мөн. Шаһаһар белг бәрх күн ик-бичкн дөрвн шаһа олад авч, сәәнәр цеврләд, ик хөөнә шаһаг «темәнә белг», түүнәс баһиг – «мөрнә белг», түүнәс үлү баһиг – «үкрин белг», хамгин бичкниг «хөөнә белг» гиҗ нерәдәд, һарарн хутхҗагч ааһд хайна. Шаһасин тарсн бәәдләр белгч күүнә кергиг медҗ тәәләд келнә. Шаһаһар керг бүтх угаһинь медәд, һарх нилхин киисинь чигн медәд, аль һазрт геедрсн малан олх зүүлиг һарһҗ болна.
Нег соньн болх белг бәрлһн – «шорар белг бәрх». «Шор» гиснь – белгчин нег тө, дөрвн хурһн ут шовһр гилгр нег модн болна. Кеер теегт иим мод олҗ авдг. Тер модыг эртәснь хураҗ авчкад белг бәрдг биш. Күн кергәр ирхлә, кергтнь зөрүләд нег мод хәәһәд олх кергтә. Күүнә керг хәләхд белгч нүдән аняд, секх сәкүснәс зөвшәрл авад, тоңһрг утхар тер модыг һурвн-дөрвн таласнь зорҗ керчәд, хөөннь һурвадар тоолад, үлдсн керчлсәр ашг һарһҗ, ирсн күүнә сурврт хәрү өгнә. Шор белгәр мал олх, күн ирх, керг бүтх угаһинь мана өвкнр медәд авдг бәәҗ. Ода санад бәәхнь, иим арһ юмн уга бәәхд керглдг бәәсн мөн.
Бурхна номин белг бәрлһн бөөһин шүлһин белг бәрлһнәс баһ-саһ талдан болҗ бәәнә. Түүнд хамгин делгрсн арһнь – эркәр белг бәрх. Эркн гидгәр тәрнь умшҗ тоолх биш, белг чигн бәрдгиг санулад авий. Эркәр белг бәрхәр седсн күн онц нег тәрнь дуңшур умшҗ, белдвр кеҗ авх йоста. Тиигхд бәрсн белг үнн болад һарх мөн. Тәрнь умшад авсна хөөн белг (знак) үзүлх бурхнас үнн белг сурҗ нүдән аняд, һар туссар эркнә товчсиг хуваҗ, һурвадар тоолад авч, үлдсәрнь хәрү өгнә. Түүнд бас керг бүтх угаһинь, кезә хаалһд һарх, кезә кергән эклх, ямаран мөр унад һархла сән болх – гиҗ цуг юм һарһҗ болна. Эркәр белг бәрдгиг кен чигн кеҗ чадҗана.
Мана шаҗна йоснд бас шооһар (кубики) белг бәрдг арһ бәәнә. Эн арһиг Окн Теңгр бурхн өршәңгү седкләрн хамг әмтнд зааҗ өгсн мөн. Окн Теңгрин шүтән-көргиг (образ) хәлән бәәхлә, шо уут хойриг шарһл мөрндән һанзһлҗ йовснь тодрха үзгднә. Шооһар белг бәрхд сән белдвр кергтә. Удан цагт номан умшҗ бурхдт мөргәд, учрлын (комбинация) тәәлврин дегтр авч сәәнәр умшад, эс медгдсиг номин багшнрас сурад шооһар белг бәрх кергтә. Иим белг хара күн икәр бәрдг биш, гелң эс гиҗ санврта күн бәрдг юмн. Бәрхд, шоог нәәрәд, тарсн бәәдлинь хәләҗ, бас туссн нүдинь чигн тоолад, номин дегтриг секҗ, учрл хәләҗ, хәрүг һарһҗ келнә. Эн бәрлһнә арһ күнд-кецү болна. Түүнд хәрү һарһх бурх залад сурх кергтә юмн.

Сетән Дорҗ

Видео