Олнд туслхла, онц нерн делгрх

29-09-2020, 09:11 | Таңһчин зәңгс » Бурхн-шаҗна төрәр

ХХ-ч зун җилд мана орн-нутгт ик үүмән болсмн – эннь хаана төр-йосн хольврад, бурхн-ном керго гиҗ, урдк цагин йосар бәәшговидн, шин йосан тогтахм гиҗ Коммуна партин гешүд зарлсмн. Хамгин түрүнд шин йоснас зовлң үзснь – шаҗна үүлдәчнр. 1930-ч җилмүдт хурлмуд хаагдад, буйсгдад, лам-хувргудын кесгнь алгдад, туугдад, түүрмд суулhгдад йовсмн. Зәрмснь хард хүврәд, сәкл-санвран оркад, гер-мал болад бәәсн мөн.
Хальмг Таңhчд Советин йосна цагт менд үлдсн гелңгүд дотр Атхан Цаhан онц орман эзлнә.
Атхан Цаhан 1900-ч җилд Хальмг Таңhчин Эрктнә нутгин, шарс-баhуд әңгин, Өвгш хотнд Утан Атхан өрк-бүлд дөрвдгч үрн болҗ заягдсмн. Долатаднь Цаhаниг эк-эцкнь, Шарс-Баhуда хурлд манҗ болhсмн. Хурлын тергүлгч – Бадм-багш, Цаhана сарул ухаhинь таасад, Нгаваң Чопел гидг номин нер өгсмн. Номин нериннь тускар, Атхан Цаhан бичүлҗ авсн ном-девтртән иигҗ бичсмн: «Эн «Баазр Дари номиг би Тогмед Һавҗас бичҗ салhҗ авлав. Номин нерм болхла, Нгваваң Чопел, олна меддг мини нерн – Атхан Цаhан». Цаhан эврә әәмг-отгиннь нань ямаран хурлд шаҗна сурhуль сурч йовсна зәңг-медән уга, болв зәрм улс Цаhаниг Ик Цоохра Санзрин Чөөрәд сурhуль сурч йовсиг келнә. 1936-ч җилд Атхан Цаhан хар гөрәр түүрмд суув. Энүнә тускар ууhн күүкнь, Авдотья Цагановна, келнә. 1943-ч җилин декабрь сарин 28-д Цаhан Хальмг Таңhчларн хамдан киитн хол Сиврт туугдсмн. Сиврт харhнад, даарад-дагҗад йовсмн. 1946-ч җилд гер авад, гер-мал болсмн. Атхан Цаhан комендантас нууhад, цугтаднь туслҗ йовла. Ода күртл хам-хоша бәәсн улс Цаhан-багшиг бүлән үгәр тодлна. Әәдрхнә мүҗгт, хуучн хальмг hазрт бәәх Балдра Владимир медәт Атхан Цаhаниг иигҗ дүрслҗәнә: «Атхан Цаhан әвр цаhан седклтә, өр-өвч, цугтаднь туслнав гиhәд бәәдг күн билә. Намаг ирхд бурхн-ном залад, ташр гертнь бәәсн гелңгүдин зург белглв. Тер ном ода чигн бәәнә. Эннь «Цаhан Аавин саңгин судр» болн «Хар келнә судр». Атхан Цаhана сәкүснд өрүн болhн мөргдүв», - гиҗ көгшә келнә.
1957-ч җилд Сиврәс хәрхләрн, Атхаевин өрк-бүл Улан-Хоолд бәәршлсмн. Энд чигн Цаhан аав бас өөр бәәсн улст ном умшад, өвчтә әмтнд туслҗ йовсмн.
1964-ч җилд Иҗлин көвәд, Келткәд (Цаhан Амнд ордг бичкн хотн) Әәдрхнәс Төгмд Һавҗ нүүҗ ирсмн. Төгмд-Һавҗ хүвсхлин өмн бурхн-шаҗна сурhаль сурад, гевш-hавҗин номин цол олсмн. Тегәд әмд-менд үлдсн нег цөөкн гелңгүд Цаhан Амнд хая-хая хурдг бәәсмн. Тедн дотр Атхан Цаhан бас Төгмд-Һавҗд нөкд болҗ йовсн мөн. Җил болhн хальмг гелңгүд Бурятьд одад, Иволгинск дацңд Мәәдрин эргцд орлцҗ йовсмн.Атхан Цаhан тендәс ном-судр, зурхан ном, шаҗна лит, саңгин идә авч ирдг бәәсмн.
Сиврәс ирчкснә хөөн Атхан Цаhан ном-судр босхдг бәәсмн. Эннь бас орта. Юңгад гихлә тод үзгиг 1924-ч җилд уурачксн болдг, зуг кесг улс (нурhлҗ гелңгүд), эн бичгиг 1990-ч җилмүд күртл олзлҗ йовсмн. Атхан Цаhан «Цаhан Аавин саңгин судр», «Хар келнә судр», «Му зүүднә хәрүлhш», «Сән hалвин миңhн бурхна зәрлг», «Богд Җивзн Дамба-хутгтын зәрлг» (Әәлдхлин зәрлг) тод үзгәр босхад, олн әмтнд түгәҗ йовснь, бас нег герч олҗ авгдв. Эннь нег өрк-бүлд кесг җил хадhлҗ йовсн ном дотр, Цаhан багшин бийнь салhҗ бичсн (автограф) бәәнә. Эннь деер заасн «Цаhан Аавин саңгин судр» - хамгин олар харhдг hар-бичг. Эн hар-бичгин төгскл үгд Атхан Цаhан иигҗ бичсмн: «Эн судрин өглhнә эзн баh цаатн әңгә Дорҗин Манҗд дурсхв би. Эн өдрәс хооран 10 хар нүл хаагдад, 10 цаhан буйн делгрәд, бурхна шаҗн нарн мет мандлх болтха! Йиртмҗин төр хад мет батрх болтха! Кен сүзг төрҗ бүтсн әмтн җирhәд, мөңк наслх болтха! Ончк Эрктн нутга, Маҗг Шарс Атхан Цаhан бичв. Хөн сарин 3-д». Эн бичсн төгсклин үгиг шинҗлхлә, түүрвәчнь шүлглҗ бичдгиг медҗ болна. Советин йосна цагт бурхн-шаҗнд шүтдг улсиг бурушаҗ йовсн кемд зүркнәннь булңд Цаhан багш, бурхн-ном хәрү делгрх гиҗ сана зүүҗ йовсмн. Өдгә цагт мана Хальмг Таңhчд кесг хурл-киид сергәсн бәәнә, бурхна-шаҗн чөләтә бәәнә. Хальмг болвас, өвк-деедсиннь шүтҗ йовсн шаҗиг судлад сурчана. Атхан Цаhана сансн санань күцҗ гиҗ келҗ болхмн. Атхан Цаhан багшин бичсн hар-бичг маднд, ода цагт бәәх улст, герәсн болҗ үлдв.

МЕЯН Бадм,
Хальмг Ик сурhулин номин көдләч,
Бурхн Багшин Алтн сүмин Бурхна шаҗна музейин эрклгч

Олнд туслхла, онц нерн делгрх

Видео