Сивр тал түрүн нүүдлин тускар

14-10-2020, 15:58 | Таңһчин зәңгс » Сойл

XVII-ч зун җилмүдин эклцәр Өөрд-хальмгуд Төв Азин һазрас нүүҗ ирәд Иҗл мөрнә көвәд, Көк теңгсин ар үзгт онц бий даасн нутган бәәһүлсмн. Болв тер цагас 50 шаху җил өмн Орсин Цаһан хан Иван Грозный Өөрд-хальмгудын тускар 1556-ч җилд Алтн Ордын нойдас медж авсмн.
Торһуд, Дөрвд ах тәәҗнриг дахад ирсн өөрд-хальмгуд кезәнк Алтн Ордын орн-нутгас үлдсн нойдын церглә дә босхҗ йовсмн. Хамгин түрүн ик дән 1560-ч җилд болсмн. Тер дәәнд өөрд-хальмгуд «Баһ Сарай» (Сарайчик) гидг нертә Маңһд Ордна хотл балһсиг эзлсмн. Шин ирсн торһуд, дөрвд тәәҗнр эн цагт ямаран күчр күчтә бәәсмн! Тедн зәрмдән тус-тустан, зәрмдән күч-чидлән негдүләд маңһд, хасг, теңгин хазгуд, Шеркш (Ар-Кавказ) уулыхн болн нань чигн улсла дәәлдҗ йовсна тускар олн тууҗин бәрмт цаасд медүлҗәнә.
1574-ч җилд IV-ч Иван хаана зәрлгәр Әрәсән Яков, Григорий хойр кувцнр хотн улс (узбеки), хазна маңһд, өөрд-хальмгудла алвн уга хулдачин бооцан кехиг зөвшәрсн билә. Эн хойр кувц Әрәсән тууҗд түрүн болҗ хальмгудын тускар эврә бәрмт цааснд медүлсн билә. 1578-ч җилд өөрд-хальмгуд дунд шар шаҗн делгрәд эклҗәх цаг үй бәәсмн. Тер цагт өөрд-хальмгудын тәәҗнр Төвдин Зу (Лхаса балһсн) тал баралхҗ одад, Дала-ламин гегәнәс цол зергин герч авдг санҗ. 1591-ч җилд «Кучум» гидг сиврин маңһдын хаана церг Ишим һолын көвәһәс өөрд-хальмгудын мал тууһад хулха кесмн. Мөрән алдсн өөрд-хальмгуд Кучумин цергиг дәәләд, адуһан хәрү көөһәд авсмн. Болв эн керг яһҗ төгсснә тускар тууҗин бәрмт цаасн үлдсн уга.
1615-ч җилд Дөрвдин Дала тәәҗ, Зүнһарин Хар-Хул, Чикр, Торһудын Хө-Өрлг, Хошудын Көндлң Увш, Төвдин Лхас (Зу) балһснд шар шаҗна сурһуль сурхар, буйн-йөрәлән авхулхар баралхҗ йовдг санҗ. XVII-ч зун җилмүдин эклцәр өөрд-хальмгудын кесгнь Зүнһар һазрас Иҗл мөрн тал нүүҗ һарсмн. Хальмгуд Иҗл мөрнә барун көвәд бәәсн маңһдыг дәәлҗ, тедниг Терек, Ховң, Хармур (Крым) тал көөв. Маңһдыг көөсн цагла теңгин хазгуд хальмгудт туслсмн. Учрнь ямаран гихлә, маңһдыг нутгаснь көөхиг Цаһан хаанахн теңгин хазгудт бас даалһсн бәәҗ. 1655-ч җилд Әрәсән хан хальмгудт ханлтын алвн бичг бәрүлсмн. Тер хаана бичгиг хальмгуд күләҗ авч. Нүүдлч хальмгуд эн цагас авн Зә-Ижл мөрнәс авн Тең һол күртл, Ар Кавказин Терек һолас авн Шарту (Саратов) балһсн күртл у-өргн һазр нутгиг эзләд бәәҗ.

КАРМАНА Арвн

Видео