Буйнта Гиләҗә ээҗ

25-12-2020, 15:37 | Общество, Таңһчин зәңгс

Удл уга цуг Хальмг Таңһчин тууҗд орсн бар сарин 28 өдр болхмн. Эн өдр угтҗ бидн мана ээҗ-аавнрин, эк-эцкнрин тодлвриг санлдан сергәнәвидн. Тер цага күн болһна тодлвриг мартҗ болшго гиҗ сангдна.

Мана Хар Булг хотна олн әмтнә санлд Корвга Бембән (Нүүдлән) Гиләҗә күүкд күүнә нерн тодлгдв. Нүүдлән Гиләҗә 1907-ч җилд Манцын Кецин Хашхнр әәмгт олн үртә угатя өрк-бүлд төрсмн. Бичкнәс авн хар көдлмш кеҗ эк-эцкдән, ахнр-дүүнртән нөкд болдг чаңһ-чиирг күн бәәсмн. Гиләҗ өсәд-босад һарнь һанзһд, көлнь дөрәд күрәд гиҗгтә күүкн болв. Дигтә тер кемләнь хоша бәәсн Богдахна әәмгә Корвга Бембән эк-эцкнь шулун-шудрмг, көдлмшч, олнла ээлтә күүкиг үнләд көвүндән келәд әрк зөөсмн.
Бембә Гиләҗә хойр өрк-бүлән өндәлһәд, өөрднрин йосар, орчлңгин заңгар шин тогтсн колхозд көдләд, үр-садан өскәд бәәсмн. Мини ээҗ Хоңһр эднә хүрмиг тодлад иигҗ келдг билә: “Гиләҗә теглг нурһта, бийдән зөв махта-шөлтә, ээлтә инәмсклсн хо-цаһан чирәтә өкәр күүкн билә. Хүрмнь шуугата сәәхн болла гиҗ келҗ йовсиг би тодлнав”. Тер өдрәс авн Гиләҗән хөв-кишг, әмд җирһлин хаалһ Богдахна әәмгә Ярт хотна, хөөннь Хар Булгин селәнә олн-әмтнлә хальмг зәңгдә мет бат залһлдата болв. Гиләҗә мордҗ ирәд, дөрәһән суһлсн һазриннь кишгтнь багтад, адрута җирһлин хаалһин сәәнинь-мууһинь чигн үзәд, өрк-бүлән хадһлад, авсн авальтаһан дегц ишкҗ йовсмн. Эн күүкд күн йир өр-өвч, цаһан седклтә авг-бәрцтә бәәсмн. Түрү-зүдүлә харһсн әмтнд, өнчн-өвүд чадсарн нөкд болад, сүв-селвгән өгдгиг Хар Булгин әмтн тодлна.
1941-ч җилд Төрскән харсгч Алдр дән эклхлә, Корвга Бембә түрүн өдрмүдт Улана цергт мордҗ 110-ч Хальмг мөртә Онц дивизин зергләнд зөрмгәр дәәлдҗ йовад, кецү баахн насндан әмнәсн хаһцсмн. Арднь үлдсн Гиләҗә һурвн күүкдән өскәд элгн-садн дундан Ярт хотндан үлдсмн. Йир күчр-күнд цаг бәәсинь бидн цуһар меднәвидн. Үрдиннь төлә чидлән нөөлго колхозд көдлҗ йовсмн. Зовлңган чееҗдән хадһлад, үр-садндан дөң-дамҗг болдг бәәсн цагла харалта1943-ч җилин бар сарин 28 Хальмгин тууҗд учрсмн.
Бар сарин чилгчәр Гиләҗә Яртас Элстүр өрк-бүлиннь кергәр ирсмн. Хальмгудын нүүлһх җирклң зәңг һарад бәәсн бийнь әмтн оньган өгч иткдго бәәсмн. Тедү дүңгә әмтнә седкл тер цагт аңхун, төр-төвкнүн бәәсмн. Гиләҗә ээҗин тодлврар тер өрүн мөрн тергәр Элстүр ирхлә, акад бәәдл үзгдв. Бүркәтә өндр машидт олн әмтиг баг-багарнь милиц суулһҗана. Базр орад хот-хоолан авхар йовсн Гиләҗәг эдн зогсаһад, машинд суулһад Дивн станцд күргәд, тендәс Сиврүр йовулв. Тиигәд эн күүкд күн һурвн үрнәсн хаһцад тууврин түрү-зүдүлә харһсмн. Гертнь арвта Боднца күүкнь, нәәмтә Нәәмн көвүн, һунта Тамара үрднь үлдсмн. Тедндән зовад, кесг дәкҗ һардачнрт зөвән медүлхәр седсн бийнь күн оньгтан авсн уга. Бурхндан зальврад, седклдән зовлңта хойр долан хонгин йовудт киитн вагонд түрмшгтә даңшата хаалһар йовад Красноярск крайин Саралинск районд хаҗуд йовсн әмтнлә буув. Түрүн өдрәс авн Гиләҗә күүкдән олҗ авхар зүтксмн. Нүүҗ ирсн әмтиг комендантын чаңһ некврәс иштә күнд хар көдлмшт йовулв. Гиләҗә бийән бәрәд, ишкдлән чаңһаһад көдлн бәәҗ күүкдән мел хәәһәд йовсмн. Баахн цагтан Хашхнра әәмгтән нег багшас эклц класст орс бичг-тамһ дасҗ авснь йир ик дөң болв. Өөрән бәәсн үзг әрә меддг көвүд-күүкдәс дөң авад күүкдән хәәҗәсн бичгән хальмгуд бәәсн һазрар бичәд бәәҗ үрдән Новосибирск областин Болотное балһсна өөр бәәрлсн нег селәнд олҗ авв. Күүкдән олҗ авад Гиләҗә тенкән уга байрта бәәсмн.
Тиигәд өрк-бүлтәһән Богдахна әәмгин әмтнлә хамдан хар көдлмш кеҗ йовсмн. Зуг цаг негәр йовдго, генткн Гиләҗә күндәр гемнв, кедү месллһ дааһад Болотна больницд кесг сардан бийән эмнүлсмн. Арднь 14-15-та Боднца күүкнь хойр дүүһән хәләһәд, колхозин көдлмш кеһәд, хату-мөтү җирһлд тахшсмн. Больницд кевтсн эк талан дүүнрән дахулад 7-8 дууна хол һазрас ирәд золһҗасмн. Олн бурхдын евәләр, күүкднь өнчршго хөвәр Гиләҗә эдгв. Эдгсн хөөн больницд төрлһнә нөкдәр көдлҗәсн нег өр-өвч седклтә орс күүкд күн энүг санитаркар көдлмшт авсмн. Түрүн өдрәс авн бичкдүдин төрлһиг нүдәрн үзҗ, эмчнрт нөкд болх даалһврта болв. Келхд, тиигәд Гиләҗә төрлһнә нөкдин кецү дааврта-неквртә көдлмшиг күцәдг болв. Бән-бәәҗ эмчнрәс, төрлһнә нөкднрин сүвчнрәс эн кергин авг-бәрц, медрл тодлҗ бийдән шингәҗ авв. Хөөннь хам-хоша бәәсн өрк-бүлд күүкд төрхлә Гиләҗә экнрт нөкд болад бәәсмн. Байрта эк-эцкнр хальмгин авъясар энүг эк болсн ээҗ гиҗ күндлдг болв.
Хөөннь хальмгудт хөвтә-кишгтә 1957-ч өлзәтә җил учрв. Гиләҗә күүкдтәһән Хар Булг селәндән бүүрлсмн. Тиигхд Боднца күүкнь эврән өрк-бүлтә болсмн. Нәәмнь көвүн Бүүрчин Хөөчин Шура күүкнлә ханьцад Хар Булг селәнд өрк-бүлән өндәлһв. Эн хүрм шин хотна түрүн хүрм болҗ төөнрҗ үлдсмн. Хар Булг селән җил ирвәс өсәд-өргҗәд йовв, олн әмтн ирҗ бүүрлҗәв. Мана өвкнр хуучн заңшалан бәрәд күүкдтә-шуухдта бат өрк-бүл тогтацхав. Элст балһснас Хар Булг хол биш бәәсн бийнь эмнүллһнә халхар му таалд бәәсмн. Шинәс тогтҗах Хальмг Таңһчд эмнүллһнә эрдмчнр ховр билә. Олн-әмтн хойр нарна болзгт көдлмштән йовдг билә. Көдлмштән цаһан төр болх йовдл бас учрҗ йовсмн. Тиим кемлә Гиләҗә ээҗин буйнта туста чадвр кергтә болв.
Давсн зун җилин 60-80-ч җилмүдт хальмг өрк-бүлмүд олн үртә бәәсмн. Мини тодлврар һанцхн мана уульцнин гер болһн зурһад-нәәмәд үртә билә. Нилх төрлһнә кемд Гиләҗә ээҗиг дуудад нөкд авчасмн. Ямаран җаңһрта, күчр-күнд цаһан төр болвчн эк болҗах ээҗ эвлүнәр, нәәһинь олҗ күцәдг билә гиҗ олн экнр тодлҗ, тевчҗ санлдан хадһлҗ йовсмн. Цаһан төрин хөөн төрлһнә нөкднр ирхләрн Гиләҗә ээҗин чадвринь өөдән үнлдг бәәҗ. Тиигҗ чидлән, медрлән нөөлго Гиләҗә ээҗ олн-әмтнд тусан күргҗ йовснь лавта. Сүл әмсхл күртлән сүв-селвгән өгч цаһан седклән күргсн тоомсрта медәт болҗ Хар Булгин тууҗд үлдсмн. 1981-ч җилин намрар күндтә тоомсрта ээҗ сәәһән хәәв.
Мана хотна кесг бичкдүдин эк болсн ээҗин нериг хадһлҗ йовх күүкд-көвүд ода бийснь ээҗнр-аавнр, эк-эцкнр болҗ өвкнриннь неринь дуудулҗ йовна. Иим алтн һарта ээҗин нилчәр сәәхн нарта-орчлңгин һазрт төрсн үрд Хар Булгт олн. Эднә әмдин җирһлин эк татсн хәәртә Гиләҗә ээҗин неринь мартҗ болшго. Эн медәт олнд нөкд болсн деерән, бийнь эврәннь кесг ачнр-зеенрән, җич-җиликнрән таалҗ өкәрлҗ өсксн күн. Эдн ода бийснь өрк-бүлтә улс, Хар Булг селәнд ачнр-зеенрнь бәәнә. Әрәсән, Хальмг Таңһчин аһуд бәәршлҗ, олн-зүсн эрдмәр үүлдҗ йовна. Зе күүкнь Бууван Очра Эльза (Немкеева) эрүл-менд харлһна халхар мана ФАП-д кесг җилдән көдлсн тоомсрта фельдшер мөн. Наһц ээҗиннь үүлдврәр һардвр кеҗ олн әмтнд тусан күргсн эрдмч. Күүкнь Бууван Бембән Боднца арвн үр һарһсн күндтә эк бәәсмн. Эврәннь аваль Очр Долдуновичтә ни-негн көдлмшч өрк-бүл босхсмн. Көвүнь Корвга Бембән Нәәмн авальтаһан долан үр өсксмн. Нәәмн Бембеевич һартан өөтә, көдлмшч, цаһан саната күн маши залачар көдлҗ йовла. Отхн күүкнь Тамара Бембеевна Корвикова Хар Булгин дундын школд кесг җил багшлҗ йовла. Мана школын тоомсрта, күндтә багш бәәсмн. Һундл төрхд, өдгә цагт Гиләҗә ээҗин күүкднь уга, болв эднә нериг дорас өсҗ йовх үйнр дуудулҗана. Гиләҗә ээҗин кеҗ-күцәснь Хар Булгин бәәрн әмтнә зүркнд ончрҗ үлдв.

СОГТУН Арашин Светлана,
Хар Булгин селәнә бәәрн күн

Буйнта Гиләҗә ээҗ

Видео