АЮ БААТР

23-01-2021, 14:28 | Таңһчин зәңгс » Сойл


Өөрд улс олн баатрльг туульта болн дуулврта. Хамгин нертәнь – “Җаңһр”. “Җаңһриг” Хальмг Таңһчин ик-бичкн улс сәәнәр меднә. Зуг өөрд улсин оңдан баатрльг туулиг мана умшачнр сәәнәр медхш. Мана ах-дү Моңһл улсин, Китдин Шинҗәнә өөрд дунд «Хан Харңһу», «Бум Эрднь», «Дәәни Күрл» болн нань чигн туульс кезән-кезәнәс нааран амн үгәр келгдәд бәәҗ өдгә цаг күртл ирсмн. Иим нертә туульс Хальмг Таңһчд барас һарад уга билә. 80-ч җиләс авн 1992-ч җил күртл Шиңҗәңгин ард кевллин хорад барлад һардг «Хан Теңгр» цуврл бичгин «Хан Харңһу» гидг дегтрин нег бөлгиг тод бичгәс өдгә хальмг бичгт буулһад таднд тусхаҗанавидн.

Эрт урд цагт,
Аю баатр, Уул баатр,
Теерм баатр гиҗ
Ах-дү һурвн баатр бәәсн гинә.
Эн һурвн баатр
Уулын хорма дахад
Өдр болһн аңһучлдг санҗ.
Тиигәд нег өдр
Аңһучлад һарч ирхләнь
Гериннь һаза нег күмн ирҗ,
Махнаснь сурдг җигн.
Тер махнасн
Тер күмнд өгснд:
- Дәкн бас махн бәәнү? – гиҗ сурдг җигн,
Тиигәд хәәстә махан өгснд,
Цугинь идәд чиләҗ оркад,
Һарад йовҗ одҗ.
Асхнднь хойр ахнь ирҗ
«Яһв? » гихләнь:
- Терчн келтә күмн келҗ болшго,
Амта күмн амлҗ болшго
Кецү юмн җигн, – гиҗ,
Түүнәсн Уул баатр:
- Би хоцрсв – гиҗ,
Маңһдуртн Уул баатр хоцрад,
Аю баатр Теерм баатр хойр
Аңһучлад йовдг җигн.
Тиигәд Уул баатр
Кевтҗ бәәтл
Нег күмн һалдр-һулдр гиҗ йовад,
Үүдн деернь ирҗ зогсад:
- Герт күмн бәәнү?
Һарч ир! – гидг җигн.
Тиигхләнь Уул баатр:
- Орҗ ир! – гиснд
Одак күмн түг-түг гитл
Гүүһәд, орҗ ирәд:
- Чи ямр цөстә көвүмбч? –
Гиҗ сурхлань Уул баатр:
- Чи ямр цөстә өвгмбч? – гиҗ
Эргүлн сурдг җигн,
Иигтл хоюрн тас авлдад
Одак күмн Уул баатриг авад шивәд,
Һазрт хайҗ, көвцглн бооҗ оркад,
Махинь идҗ барад
Йовҗ оддг җигн.
Тиигәд асхнднь
Ах-дү хоюрн күрәд ирхлә Уул баатр:
- Терчн келтә күмн
Келҗ болшго,
Амта күмн
Амлҗ болшго
Долан тө сахлта,
Нег тө нурһта юмн санҗ, – гидг җигн.
- Маңһдуртн би үлдсв, – гиҗ,
Аю баатр үлдәд кевтҗ бәәхлә,
Одак долан тө сахлта,
Нег тө нурһта юмн
Һалдр-һулдр гиҗ күрч ирәд:
- Күмн бәәхлә һарч ир! –
Гихләнь Аю баатр:
- Орҗ ир! – гихднь
Одак күмн пас-пас гиһәд
Гүүһәд орҗ ирәд:
- Чи ямр цөстә көвүмбч? –
Гиҗ сурхлань Аю баатр:
- Чи ямр цөстә өвгмбч? – гихднь,
Тер өвгн Аю баатриг ташад оркхлань
Тер бәәшңгин булңд наалдад одҗ,
Түүнәсн босч ирәд, Аю баатр
Долан тө сахлта,
Нег тө нурһта өвгиг
Нег ташад оркхла
Хоюрн таш бәрлдәд ноолдад,
Долан тө сахлта,
Нег тө нурһта өвгиг
Сахл деерәснь авад,
Һазр цокад,
Татад бооҗ авад,
Нег бөдүн моднд
Авч одад баглҗ оркад,
Махан чанҗ оркад
Сууҗ бәәтлнь
Хойр дүнь орҗ ирәд:
- Одак долан тө сахлта,
Нег тө нурһта өвгн ирвү? – гиҗ сурхла,
Аю баатр:
- Түүг би сахласнь бооһад,
Тер моднас дүүҗлҗ оркув.
Будаһан идҗ авад одад үзчктн! – гив.
Тиигәд будаһан идҗ авад,
Үздг болад одхла,
Бөдүн модыг уңгарнь булһлҗ оркад
Чирҗ авад йовҗ одв.
Тиигәд ах-дү һурвулн
Зовҗ болад,
«Ода яһий?» – гихд, Аю баатр:
- Ода үүнә ардас некәд хәй, – гихд
Хойр дүнь зөвтә үзәд
Ардаснь некәд йовҗ бәәтл,
Нег нүкни амар модн чирҗ авад,
Орҗ одсиг олҗ үзәд:
- Ода үүгәр орхд арһмҗ уга болхла
Болх уга, – гиснд,
Хойр дүнь авад, арһмҗ хәәһәд,
Нег нутгин захар орад,
Ах-дү һурвн көвүнәс
Дөрвн арһмҗ сурҗ ирәд,
Дөрвн арһмҗан залһҗ оркад,
Теерм баатр нүкәр ордг җигн.
- Тер дунд суһднь күрәд
Бүтәд үкх гиҗ бәәнәв, – гиһәд хәәкрхләнь
Татад һарһад авдг җигн.
Түүнәсн тиигәд Уул баатр ордг җигн.
Уул баатр хойр арһмҗта орад,
- Бас бүтәд үкәд бәәв, – гиһәд хәәкрдг җигн.
Тиигхләнь бас татад һарһад авад ирдг җигн.
Тиигәд Аю баатр эврән ордг җигн.
Аю баатр нүкни дунд суһднь күрхд
Нег күүкн суудг җигн:
- Чи ю кеҗ бәәнәч? – гиһәд сурхла күүкн:
- Шулмин хаани шумр (лучина) тәвҗ өгч бәәнәв, – гив.
- Шулмин хаанд кедү чинән церг бәәнә? – гихлә күүкн:
- Шулмин хаанд то-тоомшг церг бәәнә, – гив.
Тиигәд түүнәсн күүкнлә күүндхләнь күүкн:
- Би ар нутгин күмн биләв,
Шулмин хан намаг деермдәд авч ирәд,
Энд һурвн җил өңгрү болв, – гиҗ келв.
Тиигәд түүнәсн Аю баатр:
- Җә! Болҗ, ода би шулмин хаата дәәлднәв,
Чи нанд дем бол, – гиснд күүкн:
- Болна! – гив. Тиигәд дәкн:
- Би муудад ирсн цагт ардан эргәд хәләнәв,
Тер цагт чи шумран унтраһад орк, – гиһәд,
Тиигәд түүнәсн шулмин хаани герәр орад одхла
Долан тө сахлта,
Нег тө бийтә шулмин хан
Гүүһәд һарч ирәд үзҗ,
Дәкн гүүһәд, гертән орҗ,
Үүдән хааҗ оркдг җигн.
Үүдән хааҗ оркад
Ик удан тәәлҗ өгл уга бәәҗ бәәһәд,
Эс болхлань дәкәд эргәд,
Күүкни хаҗуд ирҗ,
Күүкиг йовулҗ,
«Нег күмн танла харһлддг болҗ бәәнә гиһәд,
Чимә келәд орк» гив.
Тиигәд Аю баатр девлән тәәлҗ өгәд,
Күүкиг орулхла, тедн күүкнд иткл уга «харһлдх угавидн» гиһәд,
Күүкиг алх болҗ бәәтл
Аю баатр орҗ ирәд:
- Күүкиг тәвҗ йовул! – гиснд
Күүкиг тәвәд йовулдг җигн.
Тиигәд шулмин хан Аю баатр хойр
«Кен диилхлә тер күүкиг авна» гиҗ
Мөрә тогтлцад һардг җигн.
Тиигәд Аю баатр цасншң цаһан,
Цаасншң нимгн үлдән һарһад,
Үүдн деер һарад зогсҗ бәәтл,
То-тоомҗ уга шулмин церг ирәд,
Аю баатрла дәәлддг җигн.
Аю баатр чавчад уңһаҗ алад бәәхләнь
Ар-ардасн ирәд бәәдг җигн.
Тиигәд муудад болхан уурад,
Ардан эргәд хәләхлә,
Күүкн шумран унтраҗ оркдг җигн.
Түүнәсн Аю баатр күүкнәс ирәд сурдг җигн:
- Эн шулмин цергиг
Яһхла чиләнә? – гиҗ сурхла, күүкн:
- Чавчад алҗ оркад авн
Доран девсәд бәәхләчнь чилнә, – гив.
Тиигәд Аю баатр
Дәкәд орҗ дәәлдәд
Чавчад авн доран девсәд бәәҗ.
Шулмин цергиг һурвн хонг,
Һурвн сө дәәлдәд чиләһәд,
Долан тө сахлта, нег тө нурһта өвгиг
Сахл деерәснь авад һазр цокад,
Амн күзүһинь үлдәр чавчад таслад авн
Доран девсәд хайҗ оркад,
Һарч ирәд, күүкнәс «ода энд ямр юмн бәәнә?» гихд күүкн:
- Энд шулмин хан алҗ идхәр көңнҗ орксн
Өмн нутгин күмн бәәнә, – гив
Аю баатр:
- Тер көңгсн һазр хама бәәнә? – гихд күүкн:
- Түүгәр орад өөдән эргхлә
Нег бөдүн хар үүдн бәәнә.
Тер үүдәр орхла
Көңнәтә күмн бәәнә, – гив.
Аю баатр күүкни келсн йосар
Тер үүдәр орхла
Көңнәтә күмн бәәсн санҗ.
Тиигәд Аю баатр
Көңнәтә улсиг цугинь сулдхн тәвҗ,
Хойр дүүдән «арһмҗ таттн» гиҗ чимә өгч,
Нутгин күмн цугинь татҗ һарһад йовулһсн дару
Аю баатр күүкиг дахулад һарч ирв.
Тиигәд Аю баатр,
Теерм баатр, Уул баатр ах-дү һурвулн
Нутг-нурһан эзләд
Амрад-җирһәд бәәҗ гинә.

Хар Усн шияни улсин харьят Малҗх талван Оглан келсиг К. Нимә буулһн эмкдкв. Тод бичгәс өдгә хальмг келнә бичгт Төрбатын Очр буулһв.

Видео