Тґвдин шаљна нуувчин шинљллт

26-01-2021, 14:59 | Таңһчин зәңгс » Бурхн-шаҗна төрәр

Тґвдин гелњгўд бурхн болснаннь хґґн чигн цогц-махмудан залљ біідгнь темдгті. Юњгад эдн тиим эрдмті болљахмб? Йир ґврмљті шинљллт келєиг Дала лам юњгад Ірісін номтд даалєсмб? Ірісін нерті номт Святослав Медведев эн сурврмудын туск тоолврарн хувалцљана. РАН-а кўўні толєан эк шинљлдг институтыг 25 єар љилдін толєалљасн эн номт ода Энткгин Ґмн ўзгт біідг тґвдин хурлмудт бўрдігдсн лабораторьмудт шинљллтин кґдлмш кељіні. «Ірісін газетд» барлгдсн номтын тоолвр маднд соньн болљ медгдв.
Дала ламин гегінлі болсн харєлт
Тґвдин гелњгўдин ўзўлдг илвті тоот кезініс авн делкін імтиг соньмсулљана. Гелњгўд эвріннь нуувч медрлін йир сіінір хадєлна. Тер тоотыг медљ авхин тґлі дала цаг кергті болсмн.
Номт С.Медведев Дала ламин гегіниг 2009 љилд тўрўн болљ ўзсмн. Энткгин єазрт конференцд одхдан таньлдсн бііљ. «Дала лам мини оньгиг йосндан авлв, – гисн тоолврарн номт хувалцна. – Тґвд гелњгўдин ґврмљті медрлиг медљ авхин тґлі хамцљ ўўлдх кергті, гиљ тиигхд сансан би ода тодлнав. Олн-зўсн учрар тиигхд бидн нег-негін сіінір медлцљ чадсн угавидн».
2018-ч љилд Дала лам Ірісін номтнрла кесн конференцд Святослав Медведев орлцв. «Делкіг медљ авлєн» гиљ номтнрин цуглран нерідгдсмн. Номтла урднь харєсан Дала лам эн саамд тодлв. Эдн тиигід кесгтін кўўндв.
«Ґњгрсні хґґн учрдг тукдам гидг йовдлыг ґмн ўзгин номтнрин хіліціс ишті шинљлљ ўзтн гиљ таниг сурхар седлів» – гиљ кўўндврин йовудт Дала лам нанд келв.
Бурхн Багшин номта кесг ўўдіврмўдт, імтні тодлврмудт номд шўтдг, ном умшдг гелњгўд сіієін хііхлірн кесг хонгтан, нам кесг долан хонгт чигн цогцнь хўврлго біідгин тускар келгдні. Гелњ номдан шўтід, бишрлєні номд орсн цагтан сіієін хііхлі, тиим йовдл учрна гиљ тоолгдна. Тукдам гисн ўклин хґґтк бишрлєн гиљ орчулгдна. Ґврмљті эн йовдлыг ґдгі номин халхас шинљллєні кґдлмш тиигід Дала ламин сурврар эклсмн. Ґњгрсн кўўні цогцд ямаран ўўлдвр кўцігддгинь, бишрлє кељіх гелњ тиим біідлд тусхла юн болдгинь медљ авсн болхла ухани номд кесгнь медгдх біісмн.
Номт тиим йовдлын тускар урднь чигн соњсљ йовла. Болв ўннднь келхлі, тиим юмн болна гиљ иткљісн уга. Шаљнд сўзглдг улс тер илвті юман ўнндін болсн йовдл гиљ иткўлні гиљ тоолгддг біісмн. Хґґннь хурлмудт эклід кґдлхлірн, тер йовдлыг ўзсн імтні тодлвриг соњсад, тер йовдл учрсн цагла ґґрнь бііљ шињљлсн гелњгўдлі кўўндід, тернь ўнндін болдгтнь номт иткв.
Нег хурлын ах багш тодлљ келсір, багшнь сўл хаалєдан орх цагнь ирсиг медід, сурєульчнран цуглулљ авад, эклід бишрлє кељ. Часин дунд тиигід багшнь сіієін хііљ. Бадм цецгин біідлд суусн кевтін єо нурєтаєан, толєаєан єоодан бірсн кевтін сііни орнд тґрљ.
Хурлмудар йовад, олн гелњгўдлі харєад кўўндсні дару Ірісін номтын баг тиим біідлиг ўзід, шинљлх зґв авсмн. Тиигљ ґњгрсн гелњгўдин цогциг ўзсн номт тедні цогц тґрўц эс сольгдсинь, унтљ кевтх кўўні біідлті біісинь медљ авв. Єараснь бірід, ґргід, хірў ормднь тіввчн, ґњгрсн кўўні єар авснас оњдан болдгинь номтнр бийснь медљ авв.
«Буддийск хіліц номин илт йовдлла эс ирлцљіхлі, тер батрсн хіліциг сольх кергті», – гиљ Дала ламин гегін келснь Медведевд йир ґврмљті болв.

Тукдамин туск медрл
Дала ламин келсір, ґврмљті болљ тоолгддг кесг юмн эдні шаљнд бііні. «Шаљна халхас учрсн йовдлыг бидн медўлхлі, імтн иткх чигн, иткшго чигн болљана. Бидн терўгін илт бірмтір ціілєљ чадхшвидн. Мел иим гиљ иткўлдг илт иткўлвр маднд уга. Номин халхар терўг ціілєхлі, тегід кўн тґрўц алмацшго. Мана медрл номин халхар шинљлгдтхі, гиљ тоолљанавидн». Тиигљ Дала лам келсинь соњсад, номт алњ болад біів.
Келхіс, тукдамин тускар кезініс авн медні. Зуг ода кўртл кўн терўгинь шинљллго біісмн. Эс шинљлсн деерін талдан номтнрт чигн тиим зґв ґгчісмн биш. Олн љилдін буддийск бишрлєиг шинљлсн американск номт Ричард Дэвидсонд чигн тиим зґв ґгсмн биш. Бишрлєиг шинљлід, Дэвидсон соньн ашлвр кесмн. Болв эн номт шинљллтин кґдлмшин зірм іњгинь гелњгўдин ормд бишрлє кедг эгл улсиг орлцулљ кесмн. Тиигчкід шинљллтін тедн єучн љил хооран эклсмн. Тиигхд буддистнр тиим шинљллт келєнд, нґкцљ ўўлдлєнд белн биш біісмн.
«Эмоциональная жизнь мозга» гидг дегтртін номт Энткгин єазрт біісн нерті ламнрла тўрўн болљ харєсна тускар бичљіні. Тўрўн авгтан тедн шинљллтд орлцх биш, терўні тускар соњсхар седдго біісмн.
Ода цаг сольгдад, хурлмудын ик зууднь деед ўзгин ном – физик, математик, кўўні экні туск ном дасхгдљана. Шинљллтин туск хіліц чигн сольгдв. Ода Ірісін номтнрин баг Дэвидсона багла нґкцљ ўўлдід, тукдамиг шинљллєні ашарн сольлцад, тодрха нег тґрір хамдан кґдлљіні.
«Кенд иткљіні гихлі, мана багин ўўлдвриг хілієід, яєљ мадн шинљллт бўрдіљіхинь ўзід, тедн бийснь шиидсн біідлті, – гиљ Святослав Медведев тоолљана. – Ґвірц тиим билгті гелњгўд мана тоолврар хара улс биш. Талдан шаљ бірдг, талдан сойлын улсин туст терўгинь медљ, эвинь олљ ўўлдх кергті. Шинљллт кесн цагтан теднд седкл таварн, юмнд бийін зовалго бііх таал тогтахар зўтклівидн».
(Эклцнь. Цааранднь барлгдхмн)
Барт белдснь Галина ХЕЙЧИЕВА

Видео