Асарай нойна туск келвр

26-01-2021, 15:02 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Хальмгудын тускар бичсн нертә улсин дунд Карл Дитрих Баркман йовна. Эн 1919-ч җилд Амстердамд төрсмн. Лейден балһсна ут тууҗта голландск Ик сурһульд китд кел гүүнәр дасла. Дәкәд немр япон болн орс кел дассн бәәҗ. 1946-ч җилд Баркман элчин цергллтд үүлднә. Түрүләд эн Китд орн-нутгт көдлсмн. Нидерландын элчин ямд (посольство), делкән кесг хотл балһсдт – Москвад, Парижд, Джакартад, Афинад, Токиод, Брюссельд болн нань чигн һазрт, үүлдсмн.

Зерг Баркман ачта амрлһнд һархларн сул цаган утх-зокъялын үүлдврт болн тууҗлгч шинҗллтд нерәдв. Эн Нидерландын һазадын кергүдин министрин күндтә селвгч билә. Олн-зүсн төрмүдәр соньмсдг күн дала темдгтә үүдәврмүд бичсмн. 1997-ч җилд Голландийд «Асарай» гидг дегтр барас һарла. Теегәр нүүдг улсин – хальмг-моңһлын тускар дегтрт келгдҗәхинь оршлас медвидн. Дегтрин һол дүрнь – Асарай баахн хальмг нойн. Энүг орсмуд бәрәнд (аманат) авсн бәәҗ, тегәд эн Санкт-Петербургд сурһмҗ авла. Энүнд олн-зүсн тааста селвгүд өгсн бийнь эн эврә улстан итклтә болҗ үлдсмн. Дунд Азия тал дәәнә аянд (цергә йовлһн) кесн саамд китдин йоснла ик цүүглдән болсн кемд Асарай нойн төр-йосна (политическ) кергүдт ик чинр зүүв.
Бичәч эврә үүдәврән Нирҗидмә нертә Францд бәәсн торһуд хатнд нерәдсмн. Эндр бидн эн романа нег бичкн тасрха мана умшачнрин оньгт тусхаҗанавидн.
«…Зовлң генткн учрдг. Орс элчллтд ирсн өдриг Асарай нойн насн-турштан мартшго. Энүг цуг дурта юмнас салһад, күчәр күүнә хол һазрур авч одла. Эн өдр әмдрлинь оңдарулв. Болв тиим юмн болх гиҗ эн эртәснь медсн уга.
Өрүн сәәхн сарул билә. Асарай серчкәд, байрлад, бийән хөвтә күүнд тоолв. Эн баахн нойн билә, тегәд байсх учр бәәсмн. Әмдрлнь гем-зовлң уга, эн даңгин инәдтә-наадта бәәдмн. Мөрдин хурдн гүүлһн болн өөрхн үр-иньгин җөөлн хәләц – цуг эн тоот энүг байрлулдмн. Болв орс элчин ям теднә хаана орд-харштд (ставка) өөрдҗ йовхнь, тедн энүнә әмдрлинь хүврүлҗ, темдглсн зурасинь уга кех гиҗ нойн нам санҗасн уга билә.
…Тер һашута өдр Асарай нойн өр шарлад уга бәәтл гертәсн һарч йовла. Эн дала адуһан, темәдән, үкрмүдән, хөөдән бүрткҗ хәләхәр һарсмн. Өдр экләд уга цаг энүг икәр үүмүлдг бәәсмн. Дуулх, мөрән хурдар гүүлгх дурн күрдмн. Теегт өрүни чиг авсн урһмл-ноһана каңкнсн үнр седклинь авлна. Энд зерлг мәңгрс, тимьян бас үзв. Асарай саалһиг күләҗәсн үкрмүдлә наадлҗ мендлв, тедн толһаһан өкәхлә, энүнд хәрү өгсн болв. Нуурт бәәх һалудын, нуһсдын ә соңсчкад, эн бас байрлҗ инәдг бәәсмн.
Баахн нойн хамгин айта хувц өмсҗ, энтн хөөнә арсар уйсн шар-күрң гиигн күлт, көк бат шалвр, өргн хамрта улан сафьян һосн. Эн довтлад йовтл теңгр невчк харңһурв…
Холд күүкд-көвүд малан: хөөдән, мөрдән бәрҗ авхар бәәнә. «Хэй! Хэй!» – гисн теднә цеңнсн дуд аһарт күңкннә. Нойн зогсхларн чаңһ, эвтә-довта, чидлтә эврә улсла харһад күүнднә. Энтн теегт сул бәәдг нүүдг улс. Тедн энүнә ик дамшлтыг өөдәнәр үнлнә.
- Абак, малан талдан сән идгтә һазрур туух кергтәй угай? Юн гиҗ санҗанач?
- Миниһәр, цаг ирв. Ноһан экләд шарлҗана.
- Нә, сән. Кесг өдр давсна хөөн эндәс һарч йовхмн. Ар үзгт (Рынпески) бәәх идгтә һазрур йовх санан бәәнә.
- Энтн айта болх. Тенд усн дала, ноһан чигн йир шимтә.
Асарай цаарандан йовв. Әмтнд кергән чикәр күцәхднь нөкд болҗ, эврә нойна үүлән чадмгар бүтәлһн энүнд икәр таасгдна. Улсин кергүд йовудта болхла, энтн Асарайд ик урмд, омг өгнә. Цаг давад йовна, нарн улм шатаһад бәәв. Дәкәд немр нойна седклд дурна һал падрад бәәнә, юңгад гихлә эн удлго Кадмала харһх, энүг теврх…».
Орчулснь БОСХМҖИН Валентина
Зургт: Асарай нойн. Третьяковск галлерейд хадһлгдҗах Ф.Рокотовин зурачин зурсн зург

Видео