Кен яһҗ хотан эдлнә?

06-02-2021, 13:55 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Әмд күн хот-хол угаһар йовдго. Кен болв чигн хот-хоолан идҗ әмән теткәд бәәнә. Зуг эн олна йосиг мана хальмг келәр келхлә, улан залата күн болһн зерг-зергин зокалар тал-талданар хотан иддг болна. Тернь юн гидг үгви? Цәәлһәд бичҗ өгий!

Эрт үйин цагт цуг күмн-әмтн хот-хоолан йилһл угаһар иддг бәәҗ. Йир тернь хотан идҗәх әмтиг хәлән бәәхнь, әдл кевәр йовдг. Англь, Китд, Латин Америк, Австраль, хальмг келн-улс чигн хотан һарарн эс гиҗ ухр-серәһәр авч амндан тәвәд, шүдәрн таслад җаҗлҗ зальгад бәәнә. Хот идх гидгнь хама болв чигн әдлхн. Зуг күмн-әмтнә ниигм (общество) көгҗәд йовхла, угатя-яду дорд зергин, бәәхтә дунд зергин, байн нойд, шаҗн-шүтлһин үүлдәчнр – деед зерг болсар, хот-хоолан иддгин нерәдлһ-дуудлһнь оңдарад ирсн мөн. Мана хальмгуд эн йоснас чигн хоцрсн уга.
Ниигм юмна күмн-әмтн зергәрн салад-салврад йовхла, келнь чигн оңдарад, нер-нерәдлһ салад йовҗ одв. Тер цагт ниигмин күн болһна хот иддгин дуудлһн шин үгмүдәр байҗад ирсн болдг. Хальмг келнд бас хот идхиг тал-талданар келдг болв. Хар күн кезәнәһәс хот-хоолан иддг болад, хүврсн уга. Хар күүг «хот идҗәнә» гихлә, буру биш. Угатя-яду күүг «хот идҗәнә» эс гиҗ хату-хадврар «хот худрҗана» гиһәд келдг бәәв. Дунд зергин бәәхтә улсиг «хот идҗәнә» гиҗ келдг деерән, күндләд «хот эдлҗәнә» гиҗ келдг болв.
Хан, нойн, зәәсң күүнә хот иддгиг «идҗәнә» гиҗ кезәнә келхлә, ик буру болдг бәәҗ. Хан, нойн, зәәсң күн деед зергин, өндр йозурта улс болсар, «хот-хол» гиҗ идҗәсн юман келдго, «идән» эс гиҗ «зоог» гидг бәәҗ. Тегәд иим деед зергин күмн-әмтн «зооган зооглҗана» гиҗ хар улсар күндлгдәд келгддг бәәҗ. Гелң күн болхла, шаҗна үүлдәч болсар хан, нойн, зәәсң күүнәс үлү өндр зергтә, эврә санврар, номин умшлһар, бурхна хутгт өөрдҗ йовҗасар хот-хоолан «хот» биш, «идән» биш, «зоог» чигн биш, «цав» гиҗ нерәдҗ дууддг бәәҗ. Тер төләд санврта күн «иддг» биш, «эдлдг» биш, «зооглдг» чигн биш, «цавддг» бәәҗ.
Эннь кезәңк цагт мана хальмгудын күн болһна меддг үгмүд бәәсн мөн. Йир иим үгмүд биш, олн талдан эн мет үгмүд бәәдг бәәҗ. Эгл харчудас деер зергин улс эврә олн керг-үүлән талдан үгмүдәр нерәдҗ, өндр зергән темдгләд бәәсн мөн. Иим келиг «күүндәни келн» гиҗ дууддг бәәҗ. Зуг «Цаг негәр йовдго, цәклдг көкәрн бәәдго» гидг цецн үг бәәдг биший? Сүүлин хойр зун җилин туршт хальмгуд күндтә гиичнрән, холас ирсн худнран, төрл-төркән тосад бәәхд: «идтн» гиҗ келлго, күндләд «эдлтн», «зооглтн» гиҗ келдг болцхав. Тернь зөвтә сәәхн керг-үүл болдгиг онц темдглх кергтә. Эн учрнь юундв гихлә, «күүндәни келн» олна күртәл болҗ, хальмг келиг ик байҗулад ирсн мөн. Тер цагин хальмг келн мана одаһин келнәс үлү байн, үлү өргн сәәхн болҗ бәәсн юмн.
Улан йосн ирхд, цуг эн тогтҗ ирҗәсн заң-заңшал хүврәд, нойн, зәәсң улс, гелң улс чигн һәәлгдәд, алгдснь үкәд, зулснь зулад, хар болснь эгл хар улс болад ирхлә, күндләд келдг әмтн тарад одсар кезәңк чимг-сәәхн үгмүд мартгдад, хуучна керг уга үлдл болад, хату-хадвр үгмүднь күүндәни хальмг келнд батрад ирв. Ода болхла хуучн ном-судрт бәәхәс, талдан юмнд эн үгмүдиг олҗ үзхд, соңсхд чигн кецү-берк болв. Хамгин мунь тер биш, мана келн ядурад ирснд бәәдг юмн. Тер төләд ода цагт гелң-лам хәрү ирәд, маднла хамдан һазр ишкҗ бәәснд байрлад, кезәңк йос сергәҗ, тедниг күндләд, хальмгар: «орад манад цав эдлтн», «цавдтн», «белдсн зоогас зооглтн» гиһәд келхлә, мана өвкнрин йосн батрад делгрҗ, сергәд ирҗ, келн чигн байҗҗ ирх юмн!

Цедән Санҗ

Видео