Шин җилин байр аль хаврин байр...

11-02-2021, 16:35 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Цаһан сарин байр гисн цуг моңһл келтә улс дотр онц орм эзлнә. «Цаһан» – гисн кишгтә, эв, сәәхн үг… Хальмг улст кезәнәс нааран юн чигн сән-сәәхн юмн «цаһан» зүснлә ханьцҗ – кир уга, цевр гисн медәтә чинрәр бәрг кеҗ: «цаһан саната күн», «өлзәтә, цаһан хаалһта болтха», – гиҗ кү магтдг, күүнә өмссн хувц йөрәдг һарһсн үрндән «Цаһан» гидг нер өгдг бәәнә. Тегәд ахрар келхлә, «цаһан» гисн үгин учр-утхнь маш сәәхн. Ямр учрар иим үгиг кезәнәс нааран өдгә күртл мана улан залата улс келдгви?

Ик эрт цагт мана өвк деедс (предки) Цаһан Саран намрин түрүн эклцд давулдг бәәҗ. 1267-ч җилд Аһу Ик Моңһл улсин богд эзн Хүвлә-хаана (Богд эзн Чиңгис-хаана ач) зокалар моңһл улс эн байриг хар-китдин байрла таарулад үвлин 2-ч сарин 1 шинәс темдглдг болҗ. Тер үйд Цаһан Сар хавр ирҗәснә темдг биш шин җил орҗасна байр болсмн.
Энүнә бәрмт болхла Орс негдгч Петрин Цаһан хаана элч Иван Унковский мана хуучн эк нутгт Догшн Зүнһар хаана бумблвад одад, Һалдң-Церн хунтәәҗд (Зүнһар улсин эзнә цол) баралхҗ одхд тенд темдглҗәсн Цаһан Сарин байриг нүдәрн үзәд, тер байрин тускар дегтртән тодрхаһар темдглҗ бичәд үлдәсмн. Тер дегтрт соньн-соньн тоот темдглгдсн бәәнә: 1723-ч җилин 1-ч сарин 26 өдрт Зүнһарин хунтәәҗ шин җилин байран кеҗәсн бәәҗ. Шин җилин түрүн сариг өөрд улс “цаһан сар” гиҗ дуудна. Тиигхд хунтәәҗин дергд олн сәәдүд, зәәсңгүд цуглрад, Иван Унковскийин тооһар һурвн зун күн хурсн бәәҗ. Эн медәһәс Зүнһарин хаана цагт Цаһана байриг шин җилин байр болһҗ бәәсиг медҗ авчанавидн. Болв чигн тер цагт теднәс салсн Иҗл һолын өөрд улс зулын байрин хөөн “Җилин эзн” байриг шин җил болһдг санҗ. 1714-ч җилд немш номт Ю. Шницер Хальмг нутгур Аюка-хаанд баралхҗ ирлә. Түүнә темдглсәр, Аюка-хан келсдр хальмгуд шин җилән үкр сарин нег шинәс тоолдг билә.
Тегәд өдгә цагт Азийд бәәх моңһл келтнр, Моңһл, Буряд, Өвр-Моңһл, Шинҗәнә, Көк-Нуурин өөрд эн байриг шин җилин байр гиҗ тоолад темдглнә. Болв мана Иҗлин өөрд эн байриг невчк талданар меднә, тоолна. Мана тоолврар эн шин җил биш, хаврин байр болҗана.
Өдгә цагт зәрм улс хаҗһрар, эндүһин аюлар эн «сән өдр» нериг «Цаһан Сар» гиһәд чигн келнә. Тернь бас буру, эндү болҗана. «Цаһан Сар» – гидгнь тер «цаһан» болдг сарин нерн. Үлгүрнь келхд, «Үрс» – болдг сариг зуни түрүн сариг «үрс» сар гиҗ нерәднә. Зул болдг сариг – «Зул Сар» гиҗ келдг бәәнә. Һал тәәдг сариг – «һал тәәдг сар» гинә. «Цаһан» болдг хаврин түрүн сариг амрарнь: «Цаһан Сар» гиҗ келцхәнә. Тегәд эн сән өдрин йоста чик нернь – «Цаһан».

КАРМАНА Арван

Видео