ЗАЛУ КҮМНД АТХМ ЧИМГ ТӘВДГ УГА ЙОСН (домг)

09-04-2021, 17:26 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Кезәнә Һалдмба баатр Хоңхлзуран унад нутг бәәрлсн уста-өвстә һазрт ирәд нег әәл олҗ хоный гиҗ бодад йовҗ. Асхн оран алднд хойр баран үзгдҗ гинә. Тиигәд Хоңхлзуран алхлулн күрәд одснд негнь ик цаһан гер, негнь бичкн хар җолм сәнҗ. Ик цаһан герт хоный гиҗ санад ик цаһан герин һаза бууһад герт орхд герин нег талднь хурһн-ишк көңнсн бәәҗ гинә. Герин эзнтә мендләд, теднә герт хонхар келснд герин эзнь баахн дурго бәәдл һарһснд Һалдмба баатр үг уга һарч мөрән көтләд ик цаһан гертәс баахн төсрцр бәәсн бичкн хар җолмд одҗ. Тиигәд мөрән җолмин һаза уйҗ оркад хар җолмд орҗ.

Эн бичкн хар җолмин эзн гергн залу хойр болхла тер ик цаһан гертә байна зарцнь бәәҗ. Эдн эр эм болснас нааран гертнь хонц хонҗ үзәд бәәҗ. Тедн гертнь хонц ирснд байрлҗ, һанцхн көк саарл ямаһан алҗ гиич тоох болсн гинә. Ирсн хонцнь ик бөдүн бийтә күн болсар зәмлҗ суусна бийд толһань бичкн хар җолмин харачд күрхәр бәәхиг тедн үзәд эн күмиг икл һәәхн бишрҗ. Эн хонцин бәәдлнь чигн нег хөөнә мах идх күүншң үзгдснд алсн көк саарл ямана махиг үлдәл уга чанҗ хонцин өмн тәвҗ. Һалдмба баатр нег ямана махна тал дундуринь идҗ дундуринь маңһдур өрүнднь идхәр үлдәҗ гинә.
Өрүнднь тер ик цаһан гертә байн гертәсн һарад өцклдүр ирсн күн ямр күмн болви? – гиҗ үзхәр бичкн хар җолмин һаза ирхд керм болсн нег мөриг хантрҗ уйсн бәәҗ. Күүнә һуурин чинән бөдүн мөңгн цаһргар келксн чөдриг эмәлин ар һанзһд һанзһлсиг үзәд ик чочн һәәхҗ, тер күүг асхн хонулсн угадан гемшҗ ямр күмн болхинь дәкн нег аҗглн үзхәр бичкн хар җолмд орҗ ирҗ гинә.
Эн үйд Һалдмба баатр һартан атхм чимг бәрҗ бәәсн төләднь бәрҗ бәәсн атхм чимгән тер байнд өгч:
- Моңһлас чамаг һәәлв, махнас эн атхм чимгиг һәәлв. Би болхла Һалдмба баатр мөн, энүнәс хооран чини герин аду-мал, эд-көрңд эн күн эзн болна, чи эр эм хоюрн эн залуһин зарц болнач, – гиҗ зәрлг болсн гинә. Дәкәд тер угатя залуд:
- Таанр эн аду-мал, эд-көрң, ик цаһан герин эзн болвт, эн байн таанрин зарц болв, эн болхла мини эрднин маля, эн байн үг соңсх уга болхла эн маляһар закртн, – гиҗ маляһан залуд өгәд Һалдмба баатр Хоңхлзуран унад йовснас хооран нутгин дотр атхм чимгиг тавгт тәвҗ гиич тоохиг цеерлүлсн гинә.
Үүнәс экләд адгин залуһин тавгт чигн атхм чимг тәвх уга йоста болҗ. Кемрҗән залу күн арһ уга болад атхм чимгнә махиг идхд күрхлә утхин үзүрәр һурвн дәкҗ булчңгиннь махиг хатхад идх кергтә гисн йосн нутгт тархсн гинә.
Шинҗәңгин багшин ик сурһулин номт С.Баазр Дөрвлҗн нутга күн. Эврән меддг эн домгиг 1985-ч җилд 1-ч сард бичүлсмн. «Хан Теңгр» седкүлин 1985-ч җилин 2-ч тойгин «Һалдмбин домгуд» хураңһуһас соңһҗ авв.

Толь:
атхм чимгн – хөөнә өмнк көлин чимгн ясн; плечевая кость
нег әәл – нег өрк-бүл; стоянка, семья
бодх – санх, ухалх; думать
көңнәлх – хурһд көңнәлх; надевать петлю на шею (молодняку животных)
баахн дурго – невчкн дурго; недовольный
баахн төсрцр – невчкн кольчих; кривиться, коситься
хонц – гиич; путник
һәәхн бишрх – һәәхн хәләх; удивляясь созерцать, смотреть с удивлением
керм болсн – ик бөдүн бийтә; мощный
һуур – күүнә һарин баһлцг; кисть руки, запястье

Видео