МОҢҺЛ ӘРКИН ДЕЛГРЛТ (домг)

09-04-2021, 17:35 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Чиңгс Хаана үйд моңһлын цорһар нердг әрк зокагдн делгрҗ гинә. Тиигәд әрк уусн күмс эрүл уханасн салҗ, элдвин бәәдл һархин хамт, зәрмин нег цергин күмс чигн әрк ууҗ дәәнә цергәс алдад бәәсн гинә.

Чиңгс хан энүг үзәд, әрк гидг эн юмн хот ю, хорн ю гихиг шалһхин төлә нүднь сохр, һарнь ахр, көлнь токр һурвн күмиг авч ирәд, әркәр шалһҗ гинә. Эн һурвн күн цадтлан әрк ууҗ согтсн төлә нүд угань өөрк хойртан:
- Та хойр нан тал хәләһәд ирзң-ирзң гиһәд намаг наад бәрх гиҗәнү?, – гиһәд агсмнад босч гинә. Хойр һар уга ахр тер негнь:
- Та хойр кервә надта дәврхлә нег-негәрн чичәд уңһаҗ оркнав, барган медәд тагчг сууцхатн, – гиҗ келҗ.
Тиигхлә хойр көл уга токр тер негнь:
- Та хойр намаг татад автн гиһәд хәәкрвә. Кервә татхго болхла, нег-негәртн девсәд хайҗ оркнав, – гиҗ келәд, эн һурвн керлдн цүүгҗ гинә.
Чиңгс Хан энүг үзәд: «Әрк гидг юмн күүг муңхрулдг юмн бәәҗ. Энүг цеерлх кергтә», – гиһәд әрк нергчдин толһаг авдг цааҗ зарлҗ гинә. Түүнәс хооран дараһар һурвн җил һаң-цөл болҗ, хур-усн тасрсн учрас өвсн-усн ховр болҗ гинә.
Нег уда Чиңгс Хан хаҗудан нег кесг кү дахулҗ уулд һарад аң авлҗ йовтл, уул дотр өвснә бүрсн күцсн, цецг-навч делгрсн, сәәхн ө-шуһута нег сала өөдләд эклцднь күрхлә, ууль хар җолмта эмгн өвгн хойр бәәҗ гинә. Цөлдҗ ундасад ирсн тер улс эн җолмд орхла, эн өвгн эмгн хойр әрк нерҗ орксн бәәҗ гинә. Чиңгс Хан энүг үзәд өвгнәс:
- Өвгн, нернтн кемб? – гиҗ сурхла өвгн:
- Мини нерн Төр-Тогтх, – гиҗ гинә. Чиңгс Хан эн нериг соңсад икәр соньрхад, Төр-Тогтх гидг учрта нерн бәәнә гиҗ бодҗ. Эн өвгн эмгн хойр һучн цаһан ямата сәнҗ, эмгнь хотндан ямаһан сааҗ суутл өвгнь эмгән:
- Уй, Цаһан-Делгрх, түргн ирҗ эн ирсн залуст ноһан-цаһана шимин дееҗ һарһҗ өг, – гиҗ.
Чиңгс Хан энүг соңсад бас чигн соньрхҗ, эмгнәнь нернь Цаһан-Делгрх гидгинь соңсад, бас мел цаһан ямата болхнь соньн керг бәәнә. Ода үүнә келҗәх ноһа-цаһана шимин дееҗ гидгнь юн болхиг үзий, – гиҗ бодад дун уга сууҗ гинә.
Эмгн орҗ ирәд әркин домбиг авч ирәд, бәкрстә әркиг Төр-Тогтх өвгнә өмн тәвҗ, эмгн цацл цацхд Төр-Тогтх:
- Өөдән цацхла һучн һурвн Хурмстн-Теңгрнь тиниҗ, уруһан цацхла лустын Лу хан өршәҗ, төр мань түвшрҗ, һазр-усн тиниҗ, – гих метәр әрвн ут йөрәл тәвҗ гинә. Чиңгс Хан эн йөрәлиг соңсад, бас чигн учр-утхта юм бәәнә гиҗ бодҗ.
Төр-Тогтх эн әркиг ааһд кеһәд Чиңгс Хаанд бәрхдән:
- Эн болхла өвсн-усна шим, шин һарсн цаһан идәнә дееҗ зоогл, – гиҗ.
Чиңгс Хан цөлдәд ирсн төләднь эн әркиг байҗтл (дүүртл) ууҗ болад:
- Өвгн, та намаг таньну?, – гиҗ. Өвгн:
- Би таньҗахшв, – гиҗ.
- Би болхла, Чиңгс Хан, – гиснд өвгн босн сөгдәд, таньсн уга буруһан сурҗ гинә. Үүнд Чиңгс Хан:
- Би әрк нерхиг цеерлүлҗ, әрвн күмнә толһаг чавчҗ шиидсн юмн. Гитл эн өдр Тана келҗәх үг болн йөрәләр болхла эн әрк бәәсн чигн болхар бәәнә, тер төләд мөн эн өдрәс эклн әркин цеериг тәәлий! Әркиг һурвн ааһас кетрүлл уга уухла, залуд зөрг орулдг юм бәәнә. Һурвн ааһас кетрүлхлә, күүг муңхрулдг юмн бәәнә. Тер төләднь энүнәс хооран һурвн ааһас кетрүлл уга ууҗ эдлтхә гиҗ гинә.
На. Буува, залу 56 наста, Ховг-Сәәр района, Улан-Мөчрин селәнә кадр. «Хан Теңгр» седкүлин 1988-ч җилин 1-ч тойгас бичүлҗ авгдла.
Толь:
шалһх – проверять;
һарнь ахр – һар уга; безрукий
көлнь токр – көл уга; безногий
әрк нергч – әрк нердг күн; самогонщики
цааҗ зарлх – зәрлг тәвх; приказать
өвснә бүрсн – ик өвстә һазр; луг
нег уда – нег дәкҗ; однажды
ноһан-цаһана шим – шим әрк; молочная водка
зооглх – уух, эдлх; выпить
әрвн – маш, йир; очень
әрвн күмнә – олн күүнә; многих людей
уру – өмн; юг
бодх – санх, ухалх; думать
зооглх – эдлх; высок. Испить
кетрүллх – давулх; переступать меру, перебарщивать, выходить из границ (дозволенного)
Халх белдснь Манҗин Намру

Видео