ҮНГН БОЛН БӨДН (тууль)

09-04-2021, 17:36 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Эрт урд цагт эрм цаһан көдәһәр гүүһәд төгәлҗ йовсн нег үнгн, бутын йоралд бәәх бөднә җулҗухаг олҗ үзәд, шүлснь һооҗҗ: «Ода тавта нег амтта идш олв», – гиһәд идхәр байрлҗ бәәтл, бөдн күрәд ирҗ.

Бөдн:
– Үнгн нойн, та мини ач үрин төлә бичә үүлдтн! Тана гесн өлсҗ бәәхлә, би даасув! – гиһәд һууҗ.
Үнгн:
– Җә, тиигхлә чини җулҗухаг би идшгов! Чамд мини гесиг цадхх ямр арһ бәәнә? – гив.
Бөдн:
– Тиигхлә, чи намаг ду уга дахад йов! Цадх арһиг чамд би олҗ өгий, – гиһәд үнгиг дахулв.
Нег байн өрк-бүлин хаҗуд авч ирәд суулһад, бөдн байн герин өргн деер бууһад тотх деернь сууһад бәәснд, байна өрк-бүл бүгдәрн босад бөдниг көөһәд гертәсн холҗад оч. Эн завсрт үнгн байна герт орад, хамг юмнь цадтлан идәд, барҗ чадшго болсндан хорн седклнь үүсч, үлдсн мах идән деернь бааҗ, шееҗ оркад йовҗ оч.
Тегәд үнгн бөднд ирәд цадтлан идсән келәд, байрлн салад йовҗ.
Үнгн нег өдр басл геснь өлсәд бөднә җулҗухад ирәд җулҗухаг идх гиҗ бәәтл, бөдн күрч ирәд ач үрд бичә үүлдхиг һуув.
Үнгн:
– Кемр тиим болхла чи намаг уур учрхлас гетлhҗ нег ик инәлһ! – гив.
Бөдүн үнгиг дахулад «Бул, бул! Бул! Бул, бул! Бул!» – гиҗ ду һарн ниссәр, одак байна герин хаҗуд ирәд үнгиг хол суулһад, һаза сур зүсҗ суусн байна толһа деер арһулхн буув.
Үкр сааҗ бәәсн байна гергнь залуһиннь толһа деер сууҗ бәәсн бөдниг үзәд:
– Уй, бичә көдл! Одак бөдн ирәд ора деерчн сууҗ бәәнә. Би эн ут шилврәр гетҗ одад негл цокад уңһай! – гив.
Тегәд байна гергн ут шилврән авад, ардаснь арһул ишкәд күрч ирәд, күчтә гидгәр цокад оркхла, бөднд туслго байна толһад тусад цумрҗ гинә. Байн гергән көөһәд цокхин хоорнд, көк элк болтл көшәд инәсн үнгн бас мах идәг хантл идәд, бөднтәһән харһлдад байрта хәрҗ гинә.
Үнгн нег өдр басл геснь өлсәд бөднин җулҗухаг хәәҗ ирәд, идхәр бәәтл бөдн күрч ирәд:
– Ач үрд мини бичә идтн, әмнь авртн! – гив.
Үнгн:
– Чи ода намаг нег әәлһҗ үз! Тиигхлә һурвн удаhин һундлан барад дәкҗ чини җулҗухад өөрдшгов, – гиҗ.
Бөдн:
– Болна, – гиҗ келәд, үнгнд:
– Чи нүдән таг ань! Тиигәд намаг дахад йовад бә! Болну? – гив.
Үнгн:
– Болна – гив.
Тиигәд бөдн үнгнә нүдиг анюлад дахулн йовв. Холас ирҗ йовх мөртә, нохата аңһучнриг бөдн үзәд, үнгиг сала дотр орулад, тер аңһучнрин үзгт өөрдүләд ирүлв. Ик өөрхн авч ирәд:
– Жә, үнгн нүдән сек! Ач үрин мини әмәр наадсн чамд әәх аюл зокх эс зокхиг ода үз! – гиҗ келәд, сала-садргин ирмг деер һарснд, мөртә күн довтлдн ноха тәәһн баглрн ирв. Энүг үзсн үнгн әәхдән баас, шеес алдн, бүтү модар орҗ, барзһр хад чолун дундаһур зулсар бәәҗ, әрә әмтә гетлҗ. Хад чолунд зулһулсн тавгиннь цусиг долаһа кевтҗ бәәтл, бөдн күрч ирәд:
– Үнгн нойн, әәснтн үнәр тана сананд зокв? Аль одачн бас баахн дутуй? – гиснд, уурнь күрч учрхн кевтҗ бәәсн үнгн негл өсрәд, бөдниг ут сәәхн сүүләснь хавлн авснд, бөдн сүүлән үнгнд өгч оhтр болад, үнгн ут сүүлтә болҗ.
Үнгн хар санана учрар харңһу нүкнд кевтх болсн гинә. Бөдн кедүһәр оhтр сүүлтә болв чигн, үр ачарн кесн сән санаhин учрар ил цаһан һазрт эврә дурарн йовх болсн гинә.
Хан Теңгр седкүл. – 1981. – № 3. – С. 179-182.

Толь:
бөдн – бичкн шовун; перепел, перепёлка;
үнгн – устар. арат; лиса;
тав – бах; удовольствие;
җулҗуха – һууҗмул; птенец;
тотх – герин үүднә деерк; притолока, косяк (двери);
үүсх – үүдх, кех; делать, сотворить;
хавлх – амарн хазх, амарн шүүх; хватать (ртом);
тәәһн – шург ноха; гончая собака.

Видео