Ґґрд-хальмгудын саатулын дуд

26-08-2021, 16:00 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Нарт-делкә деер күн болһн экәс (кезәңк йосар “ээҗ” гиҗ келдг бәәсмн) төрсн болдг. Эк үрән йисн сардан гесндән тееһәд, алтн шар уурган көкүләд, өскдг болҗана. Кедү дәкҗ сөөд эк әмтәхн нөөрән таслад, үрндән көкән өгч асрсн болх? “Экин санан үрнд, үрнә санан көдәд”, “Экин кесн ачиг альхн деерән мах чанҗ өгв чигн хәрүлҗ болдго” гидг хальмг үлгүрмүд бәәнә. Эк гисн хамгин өөрхн күн. Җил ирвәс экин кесн ачнь ода оч медгдҗәнә. Экин дурн гидг юмн күчтә болдг, эн дурнла дүңцүлдг юмн уга гидг. Сө болһн нилх күүкд экиннь саатулын дуунд нөөрән авад, нилхәс авн эн нарт-делкәлә таньлдна. Эк бәәсн учрар бидн цуһар шар нар үзҗәнәвидн, көрстә һазриг көләрн ишкҗ йовнавидн.
Моңһл келтнр дотр саатулын дуудыг “бүүвә дуд” гиҗ нерлдг. ХХ-ч зун жилмүдин эклцәр моңһлч номт Номинхана Церн-Дорҗ Барун Монһлд экспедиц кесн цагт эн саатулын дууна нерн үүдәснә тускар тиим нег домг бичүлҗ авсмн. «Кезәнә цагт халх дөрвд (өөрд) хоорндан дә босхдг бәәҗ. Тер дә болһнд дөрвдүд даң диилвр бәрдг бәәсмн. Нег дәкҗ халхчуд нег хатнд залу күүнә хувц өмсчкәд, зер-зевсгинь бәрүләд, Хатн гидг нернь өгәд дәәнд йовулсмн. Эн хатн һунта көвүтә бәәҗ. Аянд һарх цагт эн бичкн көвүг сарлгт өлгсн үкүгт суулһчкад һарсмн. Хатна церг хар сүлдтә бәәҗ гинә. Тегәд дәәллдәнә өмн нег толһа деер һарад, “Бүүвә, Бүүвә” гиһәд Хатн өлгәдән бәәснд көвүндән саатулын ду дуулҗ. Нег өөрд туршулч (разведчик) эн ду соңсад, эн халхчуд “Хатн Буува баатрта” ахта, хар сүлдтә ик цергтә ирсмн гиҗ зәңг тархасмн. Эн зәңг соңсн өөрдин церг тарад йовсмн. Тегәд эн үгмүдәс күүкд әәҗәнә, нохас хуцхш гиҗ Барун Моңһлын өөрд келҗәнә. Нилх күүкд болхла «Ца хатан буува, буува» гидг үгмүдт тогтнад унтна».
Саатулын дуд өөрд амн зокъялд нег кеермҗ болҗана. Эн дуд өөрд-хальмгин заң үүллә, урдк цагин заңшалла, әмдрллә бат залһлдата болна. Кезәнә цагт хальмг дунд күүкд саатулдг дуд дуулгдҗ йовсмн, зуг өдгә цагт эн заңшал геедрҗ оч. Моңһл келтнрин амн зокъялд, нег үлү Шинҗәнә өөрдин амн зокъялд иим дуд өдгә цаг күртл хадһлгдад ирсн бәәнә. Тедн иим дуудыг керглҗәнә, экнр нилхдән дуулҗ бәәнә. Тегәд мана баһчудт соньн болх гиһәд эн саатулын дуудыг тана оньгт тусхаҗанавидн.

Шинҗәнә өөрдин күүкд саатулх дуд

Бүүвә
Бүрүлин гегә тасрҗ,
Бүрңкү* ора болв.
Бүгд* әмтн амрҗ,
Бүрн төгс унтв.
Бичкн көвүн мини, унтич!
Бүүвә, бүүвә, бүүвә!
Түңг* бутын йоралд
Туулан җулҗһ* хорһдҗ.
Түгдһр бийән хураҗ,
Түгдиҗ кевтәд унтв.
Тормһр көвүн мини, унтич!
Бүүвә, бүүвә, бүүвә!
Харһн бутын йоралд
Хамг богшурһа хорһдҗ,
Хойр җиврән хүмәд,
Харңһуд кевтәд унтв.
Хар сәәхн нүдән хамад ода унтич!
Бүүвә, бүүвә, бүүвә!
_____________________
*Бүрңкү – асхни бүрүл; сумерки
*Бүгд – цуг; все
*Түңг – өвснә уңг; основание (травы)
*Җулҗһ – кичг, үр; щенок, птенец

Бүүвлдә
Җиң харин җивр болсн,
Бүүвлдә, бүүвлдә.
Җиңгин* хар әркин амт болсн,
Бүүвлдә, Бүүвлдә!
Атн темәһән ачад һарий,
Бүүвлдә, Бүүвлдә!
Аду малан тууһад һарий,
Бүүвлдә, Бүүвлдә!
Алтн шарһин җивр болсн,
Бүүвлдә, Бүүвлдә!
Арчад орксн альмн болсн,
Бүүвлдә, Бүүвлдә!
Аав-ээҗин баран болсн,
Бүүвлдә, Бүүвлдә!
Әәлин* күмстән* зоог* болсн,
Бүүвлдә, Бүүвлдә!
Агт күлгин эзн болсн,
Бүүвлдә, Бүүвлдә!
Ах эгчдән түгш болсн,
Бүүвлдә, Бүүвлдә!
Арц* саңгин үнр болсн,
Бүүвлдә, Бүүвлдә!
Алг бурмин амт болсн,
Бүүвлдә, Бүүвлдә!
Һазад далан дольган болсн,
Бүүвлдә, Бүүвлдә!
Һалвр зандни бүчр болсн,
Бүүвлдә, Бүүвлдә!
Гүн уснд гүрә болсн мөңгн тагт болсн,
Бүүвлдә, Бүүвлдә!
Күчтә дәәсни дарлһ болсн,
Бүүвлдә, Бүүвлдә!
Холяд орксн хөөрмг болсн,
Бүүвлдә, Бүүвлдә!
Хойр күмни зоог болсн,
Бүүвлдә, Бүүвлдә!
______________________
*Җиңгин – йир киитн; очень холодная
*Әәл – өөр бәәсн улс; соседи
*Күмс – улс
*Зоог – нәәр-наадн; забава
*Арц – каңкнсн үнртә урһмл; можжевельник
*Бурм – зерлг зөөгин бал; мед диких пчел

Бүүвә, бүүвә, бүүвлдә!
Бүүвән аавин серүнцг.
Болсн өвцүн завгт,
Булхчта* чигәни ундта
Бүүвә, бүүвә, бүүвлдә!
Һууһар гүүсн һурһлда минь,
Һолдк зүркни толтла минь, толтла* минь!
Өрин сөөһин зүүдн болсн, бүүвлдә минь,
Өрчин һанцхн уйлһ болсн
Бүүвә, бүүвә, бүүвлдә!
___________________
*Булхч – кожаный сосуд в форме квадрата (для кумыса)
*Толтла – анат. околосердечная сумка

Начн көк
Нартин экәр давхла, зе, зе!
Найн хойр билә, зе, зе!
Дәклһндән ирхлә, найн нег үлдлә, зе, зе!
Үзәд өгсн күмнд, зе, зе!
Үнгн* үчәрн шаңна би, зе, зе!
Бәрәд өгсн күмнд, зе, зе!
Бәрәтә герәрн шаңна би, зе, зе!
Сурад өгсн күмнд, зе, зе!
Сувсн сиикәрн шаңна би, зе, зе!
Зааһад өгсн күмнд, зе, зе!
Зандн шархларн* шаңна би, зе, зе!
Чимәһинь авсн күмнд, зе, зе!
Чикндк сиикәрн шаңна би, зе, зе!
Авч ирәд өгсн күмнд, зе, зе!
Алтн билцгәрн шаңна би, зе, зе!
Некәд өгсн күмнд, зе, зе!
Некә үчәрн шаңна би, зе, зе!
_________________
*Үнгн – арат; лиса
*Шархл – мөрнә зүсн; масть лошади
Бүүвл болсн Бүүвлдә

Аав ээҗдән әмн болсн
Арчад орксн альмн болсн
Бүүвл болсн Бүүвлдә!
Кедмн земшин үнр болсн,
Кедү күмни зоог болсн,
Бүүвл болсн, Бүүвлдә!
Улаһад урһсн аньр* болсн,
Олн күмни зоог болсн,
Бүүвл болсн, Бүүвлдә!
Көөрцг әәргин амтн болсн,
Көгшн ээждән зоог болсн,
Бүүвл болсн, Бүүвлдә!
Тарг әәргин бархг болсн,
Төрл садндан сенр болсн,
Бүүвл болсн, Бүүвлдә!
Җин харин җивр болсн,
Җингин әркин амтн болсн,
Бүүвл болсн, Бүүвлдә!
Сәәхн харин севүр* болсн.
Саалин әркин амтн болсн,
Бүүвл болсн, Бүүвлдә!
Кеер мөрән келвлзүләд һарсн,
Кет утхан гевлзүләд һарсн,
Бүүвл болсн, Бүүвлдә!
Буурл мөрән унад һарсн,
Бу саадган агсад һарсн,
Бүүвл болсн, Бүүвлдә!
Хар боран унад һарсн,
Харл нүдни цецгә болсн,
Бүүвл болсн, Бүүвлдә!
Күрң мөрән унад һарсн,
Көөркү ээҗдән үнр болсн.
Бүүвл болсн, Бүүвлдә!
______________________
*Аньр – гранат
*Севүр – мөрнә йовдл; ход коня


Хальмгудын күүкд саатулх дуд

Хальмгин амн үгин зөөрт саатулын дуд бас ховр биш харһна. Яһад гихлә, иим дуд мана урд цагт бас дуулгдҗ йовсмн. «Будьһр Мергн Баатр» гидг хальмг туульд саатулын дууна тасрха харһна. Будьһр Мергн Баатр Богдан Көлчн Күкл дү күүкән хәәҗ йовсн цагт нег ишкә герин хаҗуд давад һархла, нег көгшн ээҗ саатулын ду дуулҗахнь соңсв.
Бувагин өврәс уйгсн мини
Булмин кирмәр цуглсн мини
Будьһр Мергни зеләни,
Богдан Көлчин Көкүләни.
Будьһр Мергн Баатр тер герүрн орҗ ирхләнь нег көгшн эмгн нилхиг өлгәд саатулад ду дулҗахинь үзнә. Тер нилхнь Будьһр Мергн Баатрин дү күүкнәс һарсн зень бәәҗ.
Хальмг амн үгин зокъялд тиим дуудыг «cаатулын эс гиҗ бүүвән дуд» гиҗ нерәднә. Нертә номт Кичгә Төлә Радна күүктәһән түрүн болҗ саатулын дууг барлсмн.

Бүүвән дун

Арчад орксн альмн болгсн, бүүвлдә-бүүвлдә,
Аав-ээҗдән баран болгсн, бүүвлдә-бүүвлдә,
Агт күлгин эзн болгсн, бүүвлдә-бүүвлдә,
Алтн шарһин җивр болгсн, бүүвлдә-бүүвлдә,
Ах, эгчдән түшг болгсн, бүүвлдә-бүүвлдә,
Арц-саңгин үнр болгсн, бүүвлдә-бүүвлдә,
Алг цецгин үзл болгсн, бүүвлдә-бүүвлдә,
Һазад далан дольган болгсн, бүүвлдә-бүүвлдә,
Һалвр зандна бүчр болгсн, бүүвлдә-бүүвлдә,
Эк орни тулг болгсн, бүүвлдә-бүүвлдә,
Эвдрл дәәсни дарлһ болгсн, бүүвлдә-бүүвлдә!

Сүл җилмүдт хальмг улс, нег үлү баһчуд, төрскн келндән орхар зүткҗ йовна. Баһчуд өвкнриннь урн билгин, оюни зөөрәр соньмсчах йовдл ховр биш харһна. Тегәд эн саатулын дуд мана баһчуд, күүкд улс, ээҗнр дасад авхла, нилх күүкдтән дуулад бәәхлә, сән болх билә гиҗ сангднал.



МАНҖИН Намру

Видео