Хальмг бичлтин өдр

04-09-2021, 15:32 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Җил болһн һаха сарин тавнд мана таңһчд хальмг бичлтин өдр темдглнә. Эн өдр Зая-Пандитын нернлә бат залһлдата. Хальмг келн өргн ут тууҗта. Зая-Пандит – ик номт, тодо бичгин үүлдәч. Энүнә нернь хальмг улсин тууҗд мөңкрәд, ончта орман эзлҗәнә.
Зая-Пандит 1599-ч җилд хуучн Зүн һар нутгт төрсмн, хошуд яста күн. Өвк аавнь тер цагт дөрвн өөрдт нернь туурсн күн бәәҗ. Түүнә нернь Күңкә Заяч. Эн Күңкә Заячин олн көвүдәс ик көвүнь Баавхн. Баавхн нәәмн көвүтә бәәҗ, тедн дундас Зая-Пандит тавдгч көвүн болдг. Энүнә йосн нернь – Зая-Пандит Оһтрһун Далай, төвдәр болхла, энүг Намкхай Гьямцо гиҗ нерәдг бәәсмн. Зая-Пандитаг арвн зурһата наснднь Байбагас-хан көвүчлҗ авсмн. Арвн долатадан «банди» хальмгар «манҗ» гидг цол зүүһәд, баахн көвүдлә хамдан Төвд орн-нутгур сурһульд йовсмн. Цааранднь Цанид гидг сурһульд орсмн, тенд багшнр көвүнә билгнь үзв. Ут тоодан Зая-Пандит Төвдт 22 җилдән сурсмн. Төвд кел дасад, төвд тууҗ сәәнәр медҗ авсмн. Шулун-шудрмг, билгтә көвүн бәәсмн. Зая-Пандит олн цол зүүсмн: «Рабҗамб», «Гегән», «Богдо Хутгта», «Цэцэн-Цорджи». Санкт-Петербург балһсна архивд болн һар бичврин көрңд 3 бичг бәәнә. Санкт-Петербургин ик сурһулин номин дегтрин саңд алтар бичсн нег һар бичвр бәәнә. Зая-Пандит шин бичг тогтаһад, төвд, санскритын болн моңһл келнәс олн-зүсн учр-утхта дегтрмүдиг орчулсмн. 1648-ч җиләс авн хальмг улс бичгтә болсмн. Тод бичгән тогтаҗ һарһчкад, Зая-Пандит эврәннь цаһан толһа делгрүлхин төлә, олн дегтрмүд төвдәс, моңһлас хальмгт бичҗ, хальмг келнд 177 дегтр орчулҗ, тенд «ном», «шастр», «зәрлг» болҗ келгднә. Эн орчулсн дегтрмүд дунд: «Алтн герл», «Бодь мөр», «Зуңквин тууҗ», «Мәәдрин бүтл», «Yгин саң», «Дорҗ җодв» болн нань чигн. Хальмгуд «Тодо бичгиг» 1924-ч җил күртл олзлсмн.
Сүл җилмүдт таңһчин кесг дунд сурһульмудар тодо бичгин кичәлмүд давулгдна. Сурһульчнр ик соньмслттаһар эн бичгиг дасна. Өдгә цагин баһчуд болхла хувцн деерән тодо бичгәр эврәннь нерән эс гиҗ талдан үгмүд бичәд өмсҗ йовна. Зәрм бүрдәцсин бәәшңгин эрс деер нерәдлһнь бас тодо бичгәр бичсинь үзҗ болхмн. Темдглхд, таңһчд тодо бичгәр даңгин олн марһас давулгдна. Шидр давсн марһана дииләчнр Моңһлд йовх путевкар ачлгдв. Тегәд җил болһн сурһуль-эрдмин бүрдәцст эн өдрт нерәдсн кичәлмүд давна, энүнд багшнр Зая-Пандитын болн тодо бичгин тууҗин тускар тодрхаһар көвүд-күүкдт келҗ өгнә.

КАРСАНА Евгения